Στο Σικάγο, τη Νέα Υόρκη, την Τζόρτζια, το Τόκιο, τη Γαλλία, το Άμστερνταμ, το Βουκουρέστι, την Ισπανία. Με νέους και παλιούς συνεργάτες, παρέα με εμβληματικούς μαέστρους, στις κορυφαίες αίθουσες του κόσμου, διαρκώς έτοιμος να παραδοθεί στη μουσική αλλά και να υπερασπιστεί όσα αγαπά. Ακόμα και μέσα στην πανδημία ο Λεωνίδας Καβάκος μοιάζει να μην ξαποσταίνει ποτέ. Με μια ματιά στους λογαριασμούς του στα social media θα διαπιστώσει κανείς πως οι παραπάνω πόλεις και χώρες είναι σταθμοί/ αναρτήσεις του τελευταίου διμήνου. Δυο μέρες αν τον χάσεις από τα μάτια σου, ποτέ δεν ξέρεις σε ποιο μέρος του κόσμου θα τον ξανασυναντήσεις.
Με την τόλμη που του δίνει ο χαρακτήρας του, τη γενναιοδωρία που του χαρίζει η θέση του στην παγκόσμια μουσική κοινότητα και την αυτοπεποίθηση που απορρέει από τα χαρίσματά του, ο Λεωνίδας Καβάκος είναι πάντα ένας ειλικρινής, χειμαρρώδης και ενδιαφέρων συνομιλητής που δεν θα πάψει ποτέ να δίνει αγώνες για τη μουσική, την τέχνη, την παιδεία, την πατρίδα του. Έστω κι αν πλέον έχει επιλέξει να ζει στην Ελβετία.
— Είναι καλύτερη η χειρότερη η Ελλάδα από μακριά;
Εξαρτάται. Αν τη δούμε από την πλευρά της καθημερινής ζωής, τότε, όσο πιο μακριά βρίσκομαι, τόσο καλύτερα νιώθω. Αν εννοούμε την Ελλάδα ως δυναμικό, ως ιστορία, παράδοση, αξίες, τότε είναι πανταχού παρούσα στη ζωή μου. Θεωρώ ότι αυτό που καθορίζει το πού ανήκεις είναι η παιδεία που λαμβάνεις και όχι το πού γεννήθηκες. Η παιδεία είναι που δίνει ταυτότητα στον άνθρωπο.
— Είναι, όμως, η παιδεία που λαμβάνουμε εκείνη που θα μας δώσει την ταυτότητα που αξίζουμε;
Δυστυχώς όχι, αλλά αυτό δεν αφορά μόνο την Ελλάδα. Σε όποιο μέρος του κόσμου και να μεγαλώνεις, η παιδεία και η υγεία είναι προνόμιο των πλουσίων, κάτι που θεωρώ ντροπή για τον εικοστό πρώτο αιώνα, με τις τόσες τεχνολογικές και ιατρικές κατακτήσεις. Δεν μπορεί ούτε η σοβαρή εκπαίδευση ούτε το αν θα σωθείς ή αν θα προλάβεις μια ασθένεια να εξαρτάται από το πόσο πληρώνεις. Θυμάμαι, πριν από μερικά χρόνια, έπαιζα με την Ορχήστρα του Κλίβελαντ. Tην πρώτη μέρα, λοιπόν, που έφτασα εκεί κατέβηκα στην αίθουσα του πρωινού του ξενοδοχείου και αντίκρισα μόνο Άραβες και αυτό το αίσχος με τις γυναίκες με τα καλυμμένα πρόσωπα. Αρχικά νόμιζα ότι προσγειώθηκε σε λάθος χώρα το αεροπλάνο. Μετά έμαθα ότι στην περιοχή υπάρχει το κορυφαίο ίσως στον κόσμο καρδιολογικό νοσοκομείο, τα νοσήλια του οποίου αντέχουν μόνο άνθρωποι που έχουν δισεκατομμύρια. Αυτό είναι εξωφρενικό.
— Έχει τόση σημασία για έναν καλλιτέχνη το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει; Δεν είναι κλεισμένοι στον δικό τους κόσμο, όπως λέμε;
Ο καλλιτέχνης, όπως και κάθε άνθρωπος, έχει υποχρέωση οποιοδήποτε ερέθισμα λαμβάνει να το μεταβολίζει σε κάτι δημιουργικό στη ζωή του. Όλοι αυτό ψάχνουμε, αυτή είναι η ουσία της ζωής. Και όχι, οι καλλιτέχνες δεν ζουν στον κόσμο τους, στη δική τους φούσκα. Είναι κομμάτι πολύτιμο μιας κοινωνίας και προφανώς δεν μένουν ανεπηρέαστοι από ερεθίσματα, ενοχλήσεις, πειρασμούς και τον πολιτισμό στην καθημερινότητά τους.
— Πώς ορίζεται αυτός ο πολιτισμός στην καθημερινότητα;
Κοιτάξτε, όλοι επιδιώκουμε το μεγαλύτερο αποτέλεσμα με τη μικρότερη προσπάθεια. Αυτό είναι υγιές. Δεν είναι υγιές, όμως, όταν εγώ επιδιώκω κάτι και η δική μου επιδίωξη θέτει σε κίνδυνο άλλους. Δεν μπορεί η δική μου ελευθερία να μην υπολογίζει τον κίνδυνο που δημιουργεί σε κάποιον συνάνθρωπό μου. Κι αυτό παρατηρείται σε πολλές κοινωνικές συμπεριφορές στη χώρα μας. Η δημοκρατία για την οποία όλοι φωνάζουμε και τόσο συχνά επικαλούμαστε πάσχει σε επίπεδο σωστής εφαρμογής της στην καθημερινότητα. Δεν μιλάμε για το αν είναι πολιτικά κατοχυρωμένη, προφανώς, αλλά για το πώς εφαρμόζεται στην πραγματική ζωή. Κάποιοι προσπαθούν να επιβάλουν, και τελικά το καταφέρνουν, μια συνθήκη ζωής στους πολλούς. Θεωρείται δημοκρατία αυτό; Είναι επίσης οξύμωρο ότι όποιον και να ρωτήσεις σε αυτήν τη χώρα θα σου πει ότι αναζητά την αρμονία και την ηρεμία. Το θέμα είναι πώς επιδιώκουμε να τις αποκτήσουμε. Η διαδικασία για εμάς είναι φοβερά προβληματική, καθώς, ως ιδιοσυγκρασία, έχουμε ενισχυμένη ατομικότητα, η οποία πολλές φορές μάς τυφλώνει.
Kavakos and Pace play Beethoven • Violin Sonata Op. 12 No. 3
— Τα τελευταία χρόνια σάς απασχολεί πολύ και η διδασκαλία. Συχνά, δε, υπήρξατε αιχμηρός όσον αφορά την παιδεία στη χώρα αλλά και εκτός. Στη δική σας προσέγγιση τι έχει προτεραιότητα;
Η ενασχόληση με τη διδασκαλία έρχεται με την ηλικία (γέλια). Για μένα, ό,τι κι αν κάνω, πάντα στο κέντρο βρίσκεται ο άνθρωπος. Όποια πληροφορία κι αν διδάσκει η τέχνη, πρέπει να μεταδίδεται με επίκεντρο τη ζωή και όχι την πληροφορία την ίδια. Είναι σαν τους υπολογιστές: εμπεριέχουν στο λογισμικό τους εκατομμύρια πληροφορίες, οι οποίες όμως αποκτούν αξία μόνο αν συνδεθούν με τη ζωή. Έτσι και η μουσική, δεν είναι κάτι παράπλευρο της ζωής. Είναι η ίδια ζωή, διότι και των δύο οι θεμελιώδεις βάσεις είναι η αρμονία και ο ρυθμός. Η μουσική είναι ζωή και η ζωή μουσική κι αυτό πρέπει να το έχει πάντα στο μυαλό του όποιος επιχειρεί να διδάξει.
— Τι πρέπει να αποφεύγει ένας δάσκαλος;
Να επιβάλει μια πληροφορία στον μαθητή του. Πρέπει να τον καθοδηγήσεις με τέτοιον τρόπο ώστε να την πλησιάσει από τη δική του σκοπιά. Από τη μεριά του διδασκόμενου, αντιθέτως, είναι ολέθριο λάθος να προσπαθείς να μιμηθείς τον δάσκαλό σου. Εκείνο το οποίο μπορείς να κάνεις είναι να προσπαθείς να μιμηθείς ή να αποφύγεις το ήθος του. Όπως έλεγε ο δικός μου δάσκαλος, ο κ. Καφαντάρης ‒και επαναλαμβάνω κι εγώ σήμερα‒ ο μαθητής κάνει τον δάσκαλο.
— Φαντάζομαι, δεν είχατε δυσάρεστες εμπειρίες στην αρχή της καριέρας σας.
Όχι, η αλήθεια είναι ότι δεν κακόπεσα, ούτε αδικήθηκα ποτέ, γιατί ήταν προφανές το ταλέντο μου. Ήταν αδύνατον να ακούσει κάποιος ένα μικρό παιδί να παίζει όπως εγώ και να του πει: «Πήγαινε, αγόρι μου, να ασχοληθείς με κάτι άλλο, δεν κάνεις γι’ αυτή την τέχνη».
— Αυτόν τον παροιμιώδη αυτοέλεγχο που έχετε τον διδαχτήκατε;
Ήταν μάλλον θέμα χαρακτήρα και οικογένειας. Άλλωστε, κανείς δεν μαθαίνει από μικρός να προσεγγίζει σωστά τη ζωή, την τέχνη ή την επιστήμη. Στην πραγματικότητα, μόνο μέσα από αυτές μπορεί κανείς να διδαχτεί τι σημαίνει ελευθερία.
— Μιλάτε πάντα με τέτοιο θαυμασμό για τους γιατρούς, που νομίζω ότι είναι από τα επαγγέλματα που είχατε ονειρευτεί.
Από τη μια θα μου άρεσε πολύ, αλλά, από την άλλη, δεν θα ήθελα να ήμουν ούτε ψύλλος στον κόρφο τους, καθώς η ευθύνη για μια ζωή είναι αβάσταχτη. Είναι μεγαλειώδης η στιγμή που σώζεις έναν άνθρωπο παραδομένο στα χέρια σου, είναι όμως και αδιανόητα αφόρητη η στιγμή που δεν τα καταφέρνεις. Συχνά σκέφτομαι πως αυτή η ασύλληπτη μηχανή που λέγεται ανθρώπινος οργανισμός είναι σαν μηχανή μουσικής, διότι οργανισμός χωρίς ρυθμό και αρμονία είναι άρρωστος. Και μουσική χωρίς αρμονία και ρυθμό δεν υφίσταται.
— Περιγράφετε πάντα τόσο ωραία τη μαγική σχέση που χτίζεται μεταξύ σολίστα και κοινού. Ωστόσο, ως μαέστρος στο πόντιουμ νιώθετε διαφορετική εξουσία;
Η μουσική είναι μία και η σχέση μοναδική από κάθε πόστο. Ωστόσο, για ελάτε να δείτε πόσο δύσκολα είναι στο πόντιουμ όταν ξέρω ότι θα αναπνεύσω και μαζί μου θα αναπνεύσουν στον ίδιο ρυθμό μερικές δεκάδες άτομα. Ο αρχιμουσικός έχει ως όργανό του την ορχήστρα, με την οποία δεν παράγει μεν άμεσα ήχο, όπως όταν ξεκινάς να παίζεις βιολί π.χ., αλλά είναι συναρπαστικό το ότι πρέπει να βρίσκει τρόπο να συντονίσει τα όργανα με ένα βλέμμα, να κατευθύνει τον ήχο με μια μικρή κίνηση. Μου αρέσει επίσης το ότι η διεύθυνση ορχήστρας είναι μια διαδικασία παιδαγωγική, διότι ο ένας ακούει τον άλλον. Ο μαέστρος, λοιπόν, έχει και τον ρόλο του δασκάλου.
— Η καριέρα σας ως βιολιστή επηρεάζει τις απαιτήσεις που έχετε από τον εαυτό σας και από τη θέση του μαέστρου;
Προσωπικές φιλοδοξίες δεν είχα ποτέ στη ζωή μου. Ακόμα και όταν σε νεαρή ηλικία κέρδισα τον διαγωνισμό Σιμπέλιους, δεν σκεφτόμουν ότι επρόκειτο να κάνω καριέρα. Ήρθε σιγά σιγά, μόνο του, και νομίζω ότι αυτό είναι κάτι που χρωστώ τόσο στην προσωπική μου δομή και ωριμότητα όσο και στους γονείς μου. Η μόνη μου επιδίωξη ήταν να γίνομαι καλύτερος σε ό,τι κι αν έκανα. Αν αυτό αγγίζει τον κόσμο, τότε ό,τι είναι να έρθει, θα έρθει. Αρκεί εγώ να έχω κάνει αυτό που μου αναλογεί με σεμνότητα, ταπεινότητα και πολλή δουλειά, ποτέ με φιλοδοξία.
— Παρ’ όλα αυτά, το να έχει ανακηρυχθεί κάποιος κορυφαίος βιολιστής στον κόσμο ανεβάζει έτσι κι αλλιώς τον πήχη των προσωπικών φιλοδοξιών.
Τα υψηλά στάνταρ υπάρχουν μέχρι να μπουν τα νέα. Αυτό είναι και το μεγαλείο της ζωής: η εξέλιξη συνεχίζεται ανεξάρτητα από μας. Απλώς, όποιος θέλει να μείνει στάσιμος, την εμποδίζει.
— Παλιότερα μου είχατε πει ότι δεν επρόκειτο ποτέ να δεχτείτε θέση επικεφαλής σε κάποιον από τους πολιτιστικούς οργανισμούς της χώρας. Δεν έχουν ωριμάσει από τότε οι συνθήκες; Δεν έχουν εκλείψει οι λόγοι που τότε σας απέτρεπαν;
Ξεκάθαρα όχι. Αν υπήρχε μια αναμόρφωση του συστήματος, μάλλον θα το είχαμε αντιληφθεί όλοι. Πώς θα αποδεχτώ μια θέση, γνωρίζοντας ότι το μόνο που κρίνει τον κόπο του καθενός είναι το ποιος σε τοποθέτησε σε αυτήν; Δεν μπορεί η προσπάθεια να ακυρώνεται από τον διάδοχο, χωρίς κανένα κριτήριο. Δεν είναι δυνατόν το όραμα να συνεχίζεται ή να διακόπτεται ανάλογα με το τι θα βγάλει η κάλπη κάθε τέσσερα, στην καλύτερη περίπτωση, χρόνια. Στην Ελλάδα, τη χώρα που όλοι καμαρώνουν για τον πολιτισμό της, οι καλλιτέχνες απαξιώνονται συστημικά. Όχι μόνο γιατί θεσμικά υπάρχει πολλή ακόμα δουλειά να γίνει αλλά και γιατί οι αμοιβές είναι ντροπιαστικές. Το χρήμα δεν είναι μια αφηρημένη έννοια. Είναι ενέργεια που μεταφράζεται σε πράξεις, δραστηριότητα και συμπεριφορά. Είναι δείγμα σεβασμού προς τους πολιτιστικούς θεσμούς το πώς τους ανταμείβεις.
Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Ο προϋπολογισμός της ΚΟΑ είναι ίσος με τον μισθό του κοντσερτίνο στη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης. Τα χρήματα, δηλαδή, που παίρνει ένας εξάρχων είναι όσα δίνουμε στην κορυφαία κρατική ορχήστρα της χώρας. Τι να έρθει, λοιπόν, να κάνει ένας άνθρωπος του επιπέδου μου, που κινείται στην ελεύθερη αγορά, σε μια τέτοια πραγματικότητα; Πώς είναι δυνατόν ένας καλλιτέχνης που κατάφερε να βγει από αυτήν τη θλιβερή κατάσταση να δεχτεί να αναλάβει θέση σε ένα σύστημα το οποίο ουσιαστικά απορρίπτει αυτό που κάνουμε; Θα έπρεπε να είμαι διπολικός για να δεχτώ.
Violin Sonata No. 1 in D Major, Op. 12, No. 1: I. Allegro con brio
— Όταν λέτε «καταφέρατε να βγείτε», τι εννοείτε;
Το ότι ξέφυγα από ένα εκπαιδευτικό σύστημα που είναι ουσιαστικά ανύπαρκτο. Παρότι συγκαταλέγομαι στους κορυφαίους δεξιοτέχνες βιολιστές του κόσμου, δεν μπορώ να διδάξω επισήμως σε κανένα πανεπιστήμιο λόγω της χώρας στην οποία γεννήθηκα. Έχω τριάντα χρόνια καριέρας πίσω μου και όλα αυτά που έχω μάθει δεν μπορώ να τα μεταλαμπαδεύσω σε κανέναν γιατί πήρα το δίπλωμα του βιολιού στην Ελλάδα. Δεν είναι ο ορισμός της ντροπής να μην αναγνωρίζονται τα πτυχία των ωδείων μας σε κανένα μέρος του κόσμου;
— Παρ’ όλα αυτά, αν υποθέσουμε ότι θα δεχόσασταν μια θέση ευθύνης, ποιο είναι το πρώτο πράγμα που θα κάνατε;
Θα κοιτούσα να απαλλάξω τους πιο πλούσιους από φόρους και θα τους υποχρέωνα, αντ’ αυτών, να κάνουν μεγάλες χορηγίες στους πιο νευραλγικούς για τη λειτουργία της κοινωνίας τομείς, όπως η παιδεία, ο πολιτισμός, η υγεία. Θα τους ανέθετα τη χρηματοδότηση, προφανώς με έλεγχο, βασικών πυλώνων της κοινωνίας. Μόνο έτσι θα μπορέσει κανείς να αποπολιτικοποιήσει τα δημόσια έργα, να εξασφαλίσει μεγαλύτερη διαφάνεια αλλά και να αναδείξει τον θεσμό της χορηγίας, που στην ουσία του σημαίνει ότι οι ισχυροί βοηθούν τον αδύναμο. Παρεξηγημένη έννοια και αυτή στη χώρα μας.
— Και ποιες άλλες έννοιες είναι παρεξηγημένες;
Ο πατριωτισμός.
— Πώς το εξηγείτε;
Νομίζω ότι όλη αυτή η παρεξήγηση ξεκινά από τη Μεταπολίτευση. Αν ακούσετε λόγους παλιών πολιτικών, πριν από τη χούντα, ανεξαρτήτως πολιτικής πλευράς, θα διακρίνετε ξεκάθαρα πως υπάρχει πάντα στην ομιλία τους ένα κέντρο που έχει να κάνει με την πατρίδα. Η διάλυση που έχει επιβληθεί τα τελευταία τριάντα-σαράντα χρόνια είναι πρωτοφανής. Το να είσαι πατριώτης δεν είναι φανατισμός. Φανατισμός είναι το να είσαι εθνικιστής και να θεωρείς ότι για οποιονδήποτε λόγο είσαι ανώτερος από τους άλλους. Μετά τη δικτατορία δεν κατορθώσαμε να ανορθώσουμε τη χώρα μας με υγιή τρόπο. Λες και είμαστε ανίκανοι πνευματικά να διαχωρίσουμε στοιχειώδεις έννοιες. Θεωρώ ότι ήταν μάλλον αποτέλεσμα πολιτικής εκμετάλλευσης από συγκεκριμένους ηγέτες σε χρονικές στιγμές που υπήρχε ιδιαίτερη ευαισθησία στον κόσμο.
Από την άλλη, εμείς ψηφίζουμε, εμείς φέρουμε ακέραια την ευθύνη. Δυστυχώς, στην Ελλάδα, με τις εκλογές δεν επιδιώκουμε μια καλύτερη κοινωνία, μόνο την ήττα του αντιπάλου. Υπάρχει ένας διάχυτος, εμφυτευμένος μέσα μας φανατισμός, από τον αθλητισμό μέχρι τη θρησκεία. Κι όμως, όταν πρόκειται για την πατρίδα, είναι σαν να παίρνουμε αναισθητικό πριν από την εγχείρηση και δεν νιώθουμε τίποτα. Δυστυχώς, τα πράγματα για τα οποία είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε και τη ζωή μας ακόμα είναι πολύ χαμηλές αξίες. Είναι σαν κάποιος ιός να έχει εμφυτευθεί μέσα μας και να ζούμε σε μια παρατεταμένη, εσωτερική ελληνική πανδημία.
— Ας έρθουμε και στο θέμα της πανδημίας. Η κυβέρνηση τονίζει διαρκώς την αξία της ατομικής ευθύνης και η αντιπολίτευση την κατακρίνει γι’ αυτό. Τι είναι χειρότερο για μια κοινωνία: το να επωμίζεται ο λαός την ευθύνη για τη λειτουργία της κοινωνίας ή να του στερείται η βούληση από τις εντολές του ενός;
Μιλάτε σε έναν άνθρωπο που από παιδί μιλά υπέρ της ατομικής ευθύνης. Τα πάντα ξεκινάνε από αυτό που μπορεί να κάνει ο καθένας μας. Η ατομική ευθύνη πολλών είναι που δημιουργεί μια δυναμική. Σε μια περίοδο πανδημίας η ατομική ευθύνη πολλαπλασιάζεται, διότι υπάρχει ένας αόρατος εχθρός τον οποίο δεν βλέπουμε, δεν ξέρουμε πόσο ισχυρός είναι, πότε μας πλησιάζει, πώς μας επηρεάζει και ποιους από εμάς θα σκοτώσει. Η οποιαδήποτε απερίσκεπτη κίνησή μας μπορεί να κοστίσει τη ζωή δεκάδων ανθρώπων. Για άλλη μια φορά στην ιστορία αποδεικνύεται η έλλειψη παιδείας και ευθύνης. Με έναν ασύμμετρο εχθρό που δεν κάνει καμία διάκριση ανάμεσά μας δεν καταλαβαίνω ειλικρινά τι σημαίνει «πιέζεται η ατομική μου ελευθερία».
— Όταν τελειώσει όλος αυτός ο εφιάλτης, θα επιστρέψουμε ξανά στο χθες ή το αύριο έχει αλλάξει αμετάκλητα;
Θεωρώ ότι αργά ή γρήγορα θα βγούμε από αυτήν τη δυστοπία, αλλά πολλοί άνθρωποι θα έχουν αποκτήσει ψυχολογικά ζητήματα λόγω εγκλεισμού, τα οποία θα τους ακολουθούν για χρόνια, αν όχι για την υπόλοιπη ζωή τους.
