Πώς αντιμετωπίζουμε το κενό που δημιουργείται όταν οι συνάνθρωποί μας πεθαίνουν, όταν οι πόλεις ισοπεδώνονται και οι πληθυσμοί εξαφανίζονται; Πώς κοιτάζουμε, πώς αισθανόμαστε και τι βλέπουμε στο κενό που απομένει; Τι χώρο δίνουμε στην απώλεια; Και τι μπορεί να δώσει ξανά νόημα στη ζωή μετά τις αλλεπάλληλους χαμούς;
Τελικά η ζωή στήνει τα πιο δύσκολα διαχειρίσιμα παιχνίδια. Σε αφήνει να βάζεις τα καλλιτεχνικά ερωτήματα, να κάνεις έρευνες ετών, να μελετάς πώς οι δυτικές κοινωνίες βιώνουν τις εμπειρίες του θανάτου και του πένθους. Όταν, όμως, έρχεται η στιγμή να παρουσιάσεις το έργο σου στο κοινό ο θάνατος έχει σαν σύννεφο σκεπάσει τη ζωή σου, η μυθοπλασία έχει γίνει σκόνη από τον αβάσταχτο ρεαλισμό, τα καλλιτεχνικά συμπεράσματά σου σβήνουν πια από τη μυρωδιά του θανάτου. Τα ερωτήματα που έθεσες έχουν όλα απαντηθεί με τον πιο σκληρό τρόπο.
Η Μαριάνα Σαντόφσκα είναι τραγουδίστρια, ηθοποιός και συνθέτρια. Στα γεμάτα ενέργεια, ενίοτε διονυσιακά της προγράμματα δημιουργεί ένα κράμα παραδοσιακής και πρωτοποριακής μουσικής, έναν τόπο όπου συναντιούνται οι αρχαϊκές επικλήσεις και τα τραγούδια του γάμου με τις μουσικές των απόδημων πληθυσμών από μακρινά χωριά της αγροτικής Ουκρανίας.
Αν ζούσαμε ακόμα υπό το καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης δεν θα ήμουν καλλιτέχνις. Ή, ακόμα και να ήμουν, δεν θα είχα καμία ελευθερία να σας λέω αυτά που κουβεντιάζουμε. Κοιτάξτε τι γίνεται στη Ρωσία, όχι μόνο στην τέχνη αλλά και στη δημοσιογραφία, στην πολιτική, στην επιστήμη, στην κοινωνία, στο εμπόριο. Δεν υπάρχει τίποτα που να λειτουργεί χωρίς λογοκρισία και έλεγχο από το καθεστώς.
Ναι η Μαριάνα είναι Ουκρανή και τις τελευταίες ημέρες βρίσκεται στην Αθήνα, καθώς συμμετέχει στη νέα περφόρμανς-συναυλία «Hello to Emptiness» που θα παρουσιαστεί στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στις 16 και 17 Απριλίου. Τη σκηνοθεσία, το σκηνικό και το κείμενο υπογράφει η Στέφανι Τιρς, τις μουσικές έγραψε η Μάρθα Μαυροειδή και συμμετέχουν μουσικοί και χορευτές από την Ισπανία και τη Γαλλία.
Και κάπου εδώ αρχίζουν η ζωή και οι συμπτώσεις να δοκιμάζουν τους ανθρώπους. Βλέπετε, η παράσταση, με αφετηρία τα ελληνικά παραδοσιακά μοιρολόγια, εξερευνά διαπολιτισμικούς τρόπους διαχείρισης του πένθους.
Ανατριχιαστική η συγκυρία που την υποχρεώνει να σταθεί για δύο βράδια στη σκηνή της Εναλλακτικής και να τραγουδά για το πένθος, ενώ το μυαλό της θα βρίσκεται στο Λβιβ, εκεί όπου έχουν ξεμείνει οι γονείς της, διότι αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν την υπερήλικη θεία που προσέχουν, εκεί όπου η νύφη της, με δυο μωρά παιδιά, περιμένει νέα του αδελφού της Μαριάνα από το μέτωπο.
«Είναι μια πόλη που έχει βομβαρδιστεί, αλλά προφανώς δεν μπορείς να συγκρίνεις τις απώλειες με ό,τι έχει συμβεί στο Χάρκοβο, στα περίχωρα του Κιέβου, στη Μαριούπολη. Ξέραμε ότι αργά ή γρήγορα η χώρα μας θα δεχόταν επίθεση. Ήταν σαν να ζούσαμε περιμένοντας. Φανταζόμουν, όμως, πως ο στόχος θα είναι οι πόλεις στα ανατολικά. Ποιος περίμενε αυτήν τη σαρωτική επίθεση, σε ποιου το μυαλό χωρούσε πως ένας παράφρονας δικτάτορας θα ισοπέδωνε τόσες ζωές;»
Με την προσωπική της πληγή ανοιχτή αλλά με την καρδιά της γεμάτη δύναμη και θαυμασμό για τους Ουκρανούς συμπατριώτες της η Μαριάνα επί μία ώρα άφησε στην άκρη τις φιλοφρονήσεις του χθες (οι Ανατολικοευρωπαίοι κριτικοί την αποκαλούν «Ουκρανή Μπιορκ», ενώ η έκταση της φωνής της υποχρέωσε τους «New York Times» να τη συγκρίνει με την PJ Harvey) και με τη γήινη χροιά της επέμενε να μου λέει: «Τίποτα ηρωικό δεν κάνω. Ηρωίδες είναι οι γυναίκες που διώχνουν τα παιδιά τους μακριά γιατί μόνο έτσι μπορούν να τα σώσουν. Που αποχωρίζονται ό,τι πολυτιμότερο έχουν, που θυσιάζουν τα πάντα για να υπερασπιστούν την πατρίδα τους και ένα ελεύθερο αύριο».
Λίγη ώρα πριν η κουβέντα μας είχε ξεκινήσει κάπως έτσι: «Μεγάλωσα στην Ουκρανία και όπως όλοι, έτσι κι εγώ θεωρώ τη γενέτειρά μου το ομορφότερο μέρος του κόσμου. Τα πρώτα χρόνια της ζωής μου η Ουκρανία ήταν κομμάτι της Σοβιετικής Ένωσης. Όπως καταλαβαίνετε, έζησα όλη την περίοδο της μετάβασης στην ανεξαρτησία».
— Το λέτε με ανακούφιση;
Μάλλον ναι. Ξέρω καλά τι σημαίνει Σοβιετική Ένωση. Οι παππούδες μου ήταν ενεργοί στο σώμα των παρτιζάνων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο προπάππους μου ήταν παπάς, άρα επί δεκαετίες ήμασταν υποχρεωμένοι να ζούμε με τα παράθυρα κλειστά και να γιορτάζουμε στα σκοτάδια. Παρά τα ψέματα και την αδιανόητη προπαγάνδα του καθεστώτος, ήξερα ένα μεγάλο κομμάτι της αλήθειας. Η περεστρόικα με βρήκε στην εφηβεία, με τους φίλους μου στους δρόμους. Ήταν η επανάσταση της γενιάς μας. Όχι γιατί την ξεκινήσαμε εμείς αλλά γιατί υπήρξε ένα σπάνιο δώρο για όλους εμάς που ατενίζαμε τη ζωή χωρίς βαρίδια. Η επόμενη πολύ μεγάλη γιορτή ήταν η ανεξαρτησία της Ουκρανίας.
— Αν κανένα από τα παραπάνω ιστορικά γεγονότα δεν είχαν συμβεί, θα μπορούσαμε αυτήν τη στιγμή να καθόμαστε εδώ και να μιλάμε για την τέχνη σας;
Αν ζούσαμε ακόμα υπό το καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης δεν θα ήμουν καλλιτέχνις. Ή, ακόμα και να ήμουν, δεν θα είχα καμία ελευθερία να σας λέω αυτά που κουβεντιάζουμε. Κοιτάξτε τι γίνεται στη Ρωσία, όχι μόνο στην τέχνη αλλά και στη δημοσιογραφία, στην πολιτική, στην επιστήμη, στην κοινωνία, στο εμπόριο. Δεν υπάρχει τίποτα που να λειτουργεί χωρίς λογοκρισία και έλεγχο από το καθεστώς. Όποιος τολμά να ψελλίσει μισή κουβέντα εναντίον του Πούτιν παύει να υπάρχει. Η πορεία της Ουκρανίας τα τελευταία τριάντα χρόνια που βαδίζει ανεξάρτητη ήταν ακριβώς αντίστροφη: άνθησε και αναπτύχθηκε σε όλα τα επίπεδα. Ειδικά στην τέχνη τα τελευταία οχτώ χρόνια υπήρχε τρομερή ανάπτυξη. Έχουμε μάθει να αγωνιζόμαστε και δεν μας έκαμψε ούτε η εισβολή στην Κριμαία.
— Νιώθατε μάλλον κομμάτι της Ευρώπης.
Σίγουρα περισσότερο απ’ ό,τι πρώην μέλος της ΕΣΣΔ. Ήταν σαν να είχαμε αφήσει πίσω όλο αυτό το παρελθόν. Δεν μπορώ καν να φανταστώ πώς θα ήταν η ζωή κάτω από τη ρωσική κυριαρχία. Μόνο σκοτάδι, φυλακές και αναλογίες με τη Λευκορωσία ή μια δικτατορία σαν την Κίνα μπορώ να δω. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, πόσο πίσω μάς γύρνα η ρωσική εισβολή αυτήν τη στιγμή.
— Παίρνοντας μέρος σε μια παράσταση για τον θρήνο αισθάνεται κανείς ότι το μοιρολόι σας είναι για μια ολόκληρη χώρα;
Κοιτάξτε, οι καλλιτέχνες έχουμε πάντοτε ευθύνη να δίνουμε φωνή σε εκείνους που τη στερούνται. Έχουμε μικρόφωνα, σκηνή, τα φώτα επάνω μας και κυρίως την ελευθερία να το κάνουμε. Ήμουν απολύτως συνειδητοποιημένη και ταμένη σε αυτόν τον σκοπό, οπότε σε όλα τα πρότζεκτ μου μέχρι σήμερα έχω προσπαθήσει να παραμείνω συνεπής. Δεν είναι δικός μου ο φόβος, ο θυμός, ο θρήνος, το κλάμα που μεταφέρω. Είναι τα συναισθήματα όλων εκείνων που δεν έχουν τρόπο να εκφράσουν αυτόν τον σπαραγμό. Πίσω από κάθε στίχο και κάθε τραγούδι βρίσκονται όλοι αυτοί. Αλλά, για να σας απαντήσω και στην ερώτηση, δεν κλαίω για την Ουκρανία ούτε και μοιρολογάω γι’ αυτήν διότι η Ουκρανία, όπως η αλήθεια, η ελευθερία και η αγάπη, θα κερδίσουν στο τέλος.
— Έχει και στην Ουκρανία βαθιές ρίζες στο παρελθόν η παράδοση του μοιρολογιού;
Ναι, φυσικά παραμένει αρκετά ζωντανή ακόμα. Θεωρούμε ότι με το μοιρολόι μιλάμε στους ανθρώπους που φεύγουν. Είναι μια τελευταία κουβέντα που κάνουμε μαζί τους για να μη μείνει καμία εκκρεμότητα. Το μοιρολόι, πέρα από το να μοιράζεσαι και να εκφράζεις τη θλίψη σου, έχει έναν πολύ υψηλό σκοπό: προσπαθείς εκείνη την αφόρητη στιγμή να χαϊδέψεις μια πληγή, σαν ένας γιατρός της ψυχής. Δεν μπορείς να αντιστρέψεις το κακό αλλά είναι και τα παυσίπονα χρήσιμα καμιά φορά.
— Είναι πολλά τα χρόνια που σας απασχολεί αυτό το χάδι...
Επί χρόνια ερευνώ, καταγράφω σχετικές ιστορίες, ηχογραφώ γυναίκες σε απομακρυσμένες επαρχίες της χώρας προκειμένου να σώσω όλη αυτή την παράδοση. Το 2016, μάλιστα, στο πλαίσιο αυτής της καταγραφής βρέθηκα σε ελληνικά χωριά γύρω από τη Μαριούπολη και μίλησα με γυναίκες μοιρολογίστρες που επιμένουν να αποχαιρετούν με αυτόν τον τρόπο τους νεκρούς. Με πιάνει απελπισία να σκέφτομαι ότι όλη εκείνη την περιοχή τη ρήμαξε ο θάνατος. Είναι οι ίδιοι άνθρωποι που είχε κάποτε ρημάξει ο Στάλιν.
— Πώς διαφέρει ο τρόπος που θρηνούμε τους νεκρούς από χώρα σε χώρα;
Οι δυτικές κοινωνίες δεν προσφέρουν παρά ελάχιστο χώρο και χρόνο στις εμπειρίες του θανάτου και του πένθους. Θυμάμαι, την πρώτη φορά που πήγα σε κηδεία στη Γερμανία είχα σοκαριστεί από τη σιωπή. Δεν ξέρω πως ο καθένας διαχειρίζεται την απώλεια. Ξέρω, όμως, ότι η στιγμή του αποχαιρετισμού θέλει συντροφιά. Μοιράζεσαι με κάποιον τον θρήνο, τη μοναξιά, το κενό που αφήνει το πρόσωπο που φεύγει.
— Αλλάζει, όμως, κι αυτός ο τρόπος πένθους σαν τις ζωές μας.
Πράγματι, η αλήθεια είναι ότι οι άνθρωποι, εγκαταλείποντας τις αγροτικές περιοχές και την επαρχία και ερχόμενοι στις μεγάλες πόλεις, άλλαξαν τον τρόπο που πενθούσαν. Είναι πολλοί οι λόγοι που συμβαίνει αυτό. Καταρχάς, δεν έχουμε στενή επαφή με την πίστη, όπως οι γονείς και οι παππούδες μας, άρα ένα κομμάτι της θρησκευτικής τελετουργίας εγκαταλείπεται. Έπειτα, ήταν σαν να ντρεπόμασταν για την καταγωγή μας και αφήσαμε πίσω τις συνήθειες που τη μαρτυρούσαν. Τέλος, οι κοινωνίες αλλάζουν και οι άνθρωποι χάνουν την επαφή με τη φύση. Η προγιαγιά μου τραγουδούσε για να καλέσει την άνοιξη ή για να διώξει τα σύννεφα και τη βροχή. Ήταν σε απευθείας διάλογο με τη γη, τη φύση, ακόμα και με τους νεκρούς, καθώς πίστευαν ότι η ψυχή υπάρχει πάντα κάπου και τριγυρνά ανάμεσά μας.
— Στην Αρχαία Ελλάδα ήταν ύβρις να μην τιμηθεί κάποιος με ταφή. Στη δική σας παράδοση, από την άλλη, θεωρείτε ότι πρέπει κάποιον να τον συνοδεύσετε με τραγούδι. Σήμερα πιστεύετε αλήθεια ότι αξίζουν όλοι οι άνθρωποι να τους κλάψεις όταν φεύγουν;
Ξέρω ποιον εννοείτε. Και δεν θα κρυφτώ πίσω από την ερώτηση. Δεν περίμενα ποτέ στη ζωή μου ότι θα έφτανα στο σημείο να επιθυμώ το θάνατο κάποιου. Και ξέρετε, δεν εύχομαι μόνο να πεθάνει. Εύχομαι να υποφέρει και κυρίως να δικαστεί για τα εγκλήματά του. Αν είναι τιμωρία το να μην πενθήσεις για τον νεκρό, ειλικρινά εύχομαι να μην πενθήσει κάνεις για τον Πούτιν και όλους τους εγκληματίες γύρω του. Δεν έχω ίχνος συμπόνιας για κάθε στρατιώτη που σκότωσε αθώους ανθρώπους ούτε για τον κάθε γαμημένο Ρώσο που βίασε γυναίκες και μωρά παιδιά. Εύχομαι τον θάνατο όλων αυτών που πάνω από τα πτώματα αθώων βρίσκουν τη διάθεση να τηλεφωνούν στα σπίτια τους στη Ρωσία και να ρωτούν τι έχουν ανάγκη από το νοικοκυριό για να κλέψουν φεύγοντας. Ελπίζω να μη θρηνήσει και να μην πενθήσει κάνεις αυτούς που στηρίζουν τα τέρατα που διέπραξαν και διαπράττουν τέτοια εγκλήματα. Είναι τραγικό και πολύ δυσάρεστο να μη νιώθεις οίκτο, αλλά αυτό είναι το πραγματικό μου συναίσθημα. Απαιτώ δικαιοσύνη!
— Σε εκείνους που λένε πως οι Ρώσοι στρατιώτες δεν ήξεραν πού έχουν σταλεί τι απαντάτε;
Κανείς πια δεν είναι αθώος. Κανείς δεν μπορεί πια να πει ότι δεν ήξερε ή ότι έπεσε θύμα προπαγάνδας. Δεν μπορείς να είσαι ανίδεος και να πυροβολείς πισώπλατα παιδιά ή ανθρώπους με ποδήλατα, να βιάζεις, να λεηλατείς. Οι Ρώσοι δυστυχώς πρέπει να περάσουν από τις διαδικασίες που πέρασαν και οι Γερμανοί μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μόνο εκείνοι μπορούν να απαλλάξουν τον πλανήτη από τον δικτάτορά τους.
— Τι ελπίζετε να γίνει και τι πιστεύετε ότι θα γίνει τελικά για να τελειώσει αυτός ο εφιάλτης;
Θα ήθελα να είναι πιο σκληρά τα μέτρα εναντίον της Ρωσίας από τους Ευρωπαίους και κυρίως από τους Γερμανούς. Ζητάμε να κλείσει ο εναέριος χώρος, να αποκλειστεί από κάθε τραπεζική δραστηριότητα. Η βαθιά μου πίστη όμως είναι μία: θα κερδίσουμε. Είναι σαν να τη βλέπω μπροστά μου την ημέρα της γιορτής. Εδώ και μερικές εβδομάδες στην Ουκρανία συντελείται ένα θαύμα που ελπίζω να λειτουργήσει ως παράδειγμα και να αποτρέψει και τους υπόλοιπους δικτάτορες του πλανήτη, από τον Όρμπαν ως τον Μπολσονάρο. Δεν πρέπει να φοβόμαστε.
— Υποθέτω ότι σας έχουν ρωτήσει πολλές φορές για την περίφημη σύγκριση με την Μπιορκ. Εγώ θα ήθελα να μου πείτε με ποια γυναίκα θα θέλατε να μοιάζετε.
Τη δεκαετία του ’90, όταν η Ουκρανία διεκδικούσε την ανεξαρτησία της, η μητέρα μου ήταν πολύ ενεργή με τα κινήματα. Τόσο που έβαζε σε κίνδυνο όλη την οικογένεια, καθώς συχνά νιώθαμε την ανάσα της KGB. Υπήρξε, μάλιστα, ένα διάστημα που χρειάστηκε να δραπετεύσει για να κρυφτεί σε άλλη πόλη για να γλιτώσει. Ο αδερφός μου ήταν δεκατριών ετών, εγώ δεκαοκτώ. Θυμάμαι τότε να της λέω: «Μαμά, θυσίασες τα νιάτα τα δικά μου και του αδελφού μου για την Ουκρανία. Εγώ δεν θα το έκανα ποτέ!». Ήμουν νέα, θυμωμένη και ανυποψίαστη. Σήμερα ο γιος μου είναι δεκαοκτώ και η κόρη μου δεκαπέντε και κάνω ακριβώς το ίδιο πράγμα. Ναι, είμαι πολύ περήφανη για τη μαμά μου και ακόμα περισσότερο που έμαθα από εκείνη για ποια πράγματα αξίζει κανείς να μάχεται.
Hello to Emptiness
MOUVOIR / Στέφανι Τιρς / Μάρθα Μαυροειδή, Μαριάνα Σαντόφσκα
Εναλλακτική Σκηνή Εθνικής Λυρικής Σκηνής
16/4, 20:30 & 17/4, 19.30
