Ο Michael Ashkin έφτασε στην Αθήνα προσκεκλημένος του Κaktos Project, ενός ανεξάρτητου, μη κερδοσκοπικού οργανισμού, που ιδρύθηκε πρόσφατα από την καλλιτέχνιδα Καρολίνα Μέη και που δηλώνει πίστη στη δύναμη της άγονης γης να κάνει έναν κάκτο να ανθίσει.
Ο σκοπός του οργανισμού είναι, μέσα από εικαστικές εκθέσεις και συμπληρωματικές δράσεις, να συνεισφέρει σε μια εξοικείωσή μας –εμάς των θεατών– με ζητήματα που αφορούν το αστικό τοπίο και την τόνωση της συναίσθησης της κοινότητας.
Κατόπιν ενός τέτοιου αυτοπροσδιορισμού, δεν είναι τυχαίο ότι ο εκθεσιακός χώρος του επιλέχθηκε να βρίσκεται στην πλατεία Βικτωρίας. Δηλαδή σε έναν «κόμβο» πολυπολιτισμικότητας, που αχνίζει από τις τάσεις, τις εντάσεις και τις διατάσεις που ασκούνται σε αυτόν. Ταυτόχρονα όμως, βρίσκεται και εκεί ακριβώς όπου η πρόκληση γίνεται μεγαλύτερη για την τέχνη που επιθυμεί να απευθυνθεί στην κοινότητα που βιώνει τη συγκεκριμένη καθημερινότητα.
Με την επιλογή του έργου του Ashkin για την έναρξη του προγράμματός του, το Κaktos Project δίνει καθαρό στίγμα του πλαισίου μέσα στο οποίο επιθυμεί να ενεργεί.
Συχνά θεωρώ ότι τα περιβάλλοντα που με ελκύουν είναι μάλλον στοιχειωμένα. Μου γεννούν την αίσθηση ότι κάτι συνέβη εκεί -κάτι που δεν γνωρίζω τι είναι. Μου δίνουν πάντα την εντύπωση ότι στον χώρο νιώθεις να υπάρχει ένα απομεινάρι βίας. Μια βία που είναι σαν ίζημα κρυμμένο στο τοπίο – ένα κατακάθι της.
Ο Ashkin (γ.1955) είναι πρόεδρος της Σχολής Τέχνης, Αρχιτεκτονικής και Αστικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Cornell στη Νέα Υόρκη. Συμμετείχε στη Documenta 11 και στη Whitney Biennial και έχει κάνει ατομικές εκθέσεις σε μουσεία, όπως είναι τo Secession στη Βιέννη και το Weatherspoon Art Museum, University of S. Carolina. Έργα του περιλαμβάνονται σε σημαντικές μόνιμες συλλογές (Whitney Museum of Art / Νέα Υόρκη, San Diego Museum of Contemporary Art, Carnegie Museum of Art, MUDAM Luxembourg, κ.ά.)
«Συχνά θεωρώ ότι τα περιβάλλοντα που με ελκύουν είναι μάλλον στοιχειωμένα» λέει ο ίδιος. «Μου γεννούν την αίσθηση ότι κάτι συνέβη εκεί – κάτι που δεν γνωρίζω τι είναι. Μου δίνουν πάντα την εντύπωση ότι στον χώρο νιώθεις να υπάρχει ένα απομεινάρι βίας. Μια βία που είναι σαν ίζημα κρυμμένο στο τοπίο – ένα κατακάθι της.
Άλλες φορές πάλι νιώθεις ότι απλά βλέπεις "κάτι" που υπάρχει εκεί. Τι να είναι άραγε αυτό; Αναρωτιέσαι. Αλλά είναι δύσκολο να το περιγράψεις! Νιώθεις όμως βέβαιος ότι το βλέπεις. Κάπως έτσι αναγνωρίζω τι θα φωτογραφίσω. Ανακύπτει ξαφνικά, μπροστά σου, μια άλλη πραγματικότητα που εμπλέκεται κι αυτή στο παιχνίδι. Ποτέ δεν ξέρουμε τι ακριβώς συμβαίνει. Αλλά είμαστε σίγουροι ότι κάτι συντρέχει και ότι αυτό περιείχε βία, καθώς επίσης και ότι σχετίζεται με ένα χαμένο κομμάτι της ιστορίας του τοπίου ή με τη σκοτεινή πλευρά της.
— Από πού προέρχεται το αποτύπωμα βίας που ανιχνεύετε σε ένα τοπίο;
Όταν σκέφτομαι τη βία σκέφτομαι καταρχάς εκείνην που προέρχεται από τον άνθρωπο. Ένα απόλυτα φυσικό τοπίο, ανέγγιχτο από την ανθρώπινη βία, δεν ξέρω αν υπάρχει στις μέρες μας. Ακόμη κι αν σκεφτούμε ένα στρατόπεδο ή μια στρατιωτική βάση, που το τοπίο που περικλείει μοιάζει εντελώς φυσικό κι ανέγγιχτο, ακόμη κι αν το κοιτάξεις έτσι που οι φράχτες και τα κτίρια να μην εισβάλουν στο οπτικό πεδίο σου, η βία που έχει αποτυπωθεί στη φύση είναι απολύτως αισθητή και παρούσα.
Όλα πια ανήκουν σε αυτό το άλλο πράγμα, το ανοίκειο. Κι αν κάτι δείχνει φυσικό, αποτελεί μάλλον ιδιωτική ιδιοκτησία, στην οποία δεν δικαιούσαι πρόσβαση, και αν ποτέ αποπειραθείς να παραβείς το όριό της, κάποιος θα σε σημαδέψει και θα σε πυροβολήσει.
Θα τα συνόψιζα όλα αυτά ως καταστάσεις που ορίζονται από τρεις παραμέτρους: τα πεδία ελέγχου και επιτήρησης, την κτηματική ιδιοκτησία και τη χρήση γης. Ολόκληρος ο κόσμος πια υπόκειται στον καθορισμό της αξίας της γης, με βάση την οριζόμενη χρήση της. Κι οτιδήποτε χτίζεται ή κατασκευάζεται φέρει το αποτύπωμα κάποιου είδους βίας που σχετίζεται με την εκμετάλλευση της γης. Άλλες φορές πάλι, η βία που εγγράφεται σε έναν χώρο σχετίζεται μόνο με την αναγκαία εκείνη που απαιτείται για την προστασία του.
— Αναγνωρίζετε κάποια κοινά χαρακτηριστικά στις τοποθεσίες που σας ελκύουν να τις φωτογραφίσετε;
Τα μέρη που φωτογραφίζω βρίσκονται κυρίως στην περιφέρεια της πόλης – στην άκρη της. Υπάρχουν και φωτογραφίες που δείχνουν κτίσματα και χαλάσματα στη μέση της ερήμου, σε σημείο όπου δύσκολα θα μπορούσες να φανταστείς ότι υπάρχει δραστηριότητα δόμησης.
Με ελκύει πολύ η ένταση που αναπτύσσεται στο σύνορο δύο ιδιοκτησιών. Υπάρχει πάντα τέτοια ένταση συνοριακής γραμμής. Με ενδιαφέρουν επίσης οι διαφορετικές χρήσεις γης σε παρακείμενες ιδιοκτησίες. Επίσης, οι παραβάσεις του κανόνα που λέει: καλύτερα να έχεις καλές σχέσεις με τον γείτονα με τον οποίο συνορεύεις.
Σε κάθε περίπτωση, όλα ξεκινούν από το πού πιστεύω ότι θα ανακαλύψω μία αλήθεια. Με ενδιαφέρει οτιδήποτε αποκαλύπτει μία αλήθεια για τον τρόπο που κατοικούμε, που διαχωρίζουμε τις ιδιοκτησίες, και για το πώς σχηματίζονται κενά ιδιοκτησίας γης. Μία άλλη τυπολογία φωτογραφιών μου σχετίζεται με οτιδήποτε εντάσσεται σε αυτό που ονομάζουμε ανάπτυξη μιας περιοχής.
Στην Καλιφόρνια, ειδικότερα, η έννοια της ανάπτυξης των περιοχών είναι ο βασικότερος παράγοντας διαμόρφωσης των τοπίων και των ανθρώπινων δράσεων επί της φύσης.
— Είστε κάτοικος Νέας Υόρκης και κάνετε όλο αυτό τον δρόμο μέχρι την Καλιφόρνια για να φωτογραφίσετε αυτά τα μικρά χαλάσματα. Γιατί συμβαίνει αυτό; Είναι άραγε τόσο τέλεια οργανωμένη και προγραμματισμένη η δόμηση και η χρήση της γης στη Νέα Υόρκη;
Όχι. Εάν πάει κάποιος στο Μπρούκλιν, θα δει τα ίδια που συμβαίνουν και στην Καλιφόρνια και γι' αυτό έχω φωτογραφίσει πάρα πολύ το Μπρούκλιν. Όχι όμως το Μανχάταν, στο οποίο και η τελευταία τετραγωνική ίντσα είναι τόσο καλά ελεγχόμενη, που δεν ξεπέφτει ποτέ σε φάση με σημάδια εγκατάλειψης ή αδιαφορίας.
Βρίσκω πάντα πιο ενδιαφέρουσες τις περιοχές όπου υπάρχει έντονη κινητικότητα και γίνονται σημαντικές αλλαγές. Η Καλιφόρνια είναι τόσο αχανής, ώστε να υπάρχουν ακόμα πολύ ευρείες εκτάσεις που δείχνουν σαν να μην ανήκουν σε κάποιον ή σαν να μην υπάρχει κανείς που να διεκδικεί την ιδιοκτησία τους.
Ένα άλλο στοιχείο που κάνει τόσο ιδιαίτερη την Καλιφόρνια είναι ότι υπάρχουν περιοχές της που είναι καθαρά ερημικές. Μπορεί, δηλαδή, να δεις το έδαφος να είναι έδαφος. Βλέπεις μπάζα, βλέπεις σκουπίδια αδειασμένα εν ψυχρώ σε κάποια ζώνη, που δεν μοιάζει να ανήκει σε κανέναν. Στην πραγματικότητα οι ερημικές περιοχές δεν είναι πια παρά μικροί σωροί από σκουπίδια.
— Πιστεύετε πως, στην Καλιφόρνια, η ιδιωτική ιδιοκτησία αναγνωρίζεται ότι έχει μεγαλύτερη αξία από την ανθρώπινη ζωή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια;
Δεν μπορώ να το πω με βεβαιότητα, αλλά μάλλον ναι. Και πιστεύω ότι ως προς αυτό το ζήτημα δεν υπάρχει σπουδαία διαφοροποίηση με το τι συμβαίνει στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ. Απλά στην Καλιφόρνια ό,τι κι αν συμβαίνει, ολοκληρώνεται γρήγορα και αποτελεσματικά. Στη Δύση, όλα είναι πιο απλά. Ειδικά στην Καλιφόρνια, κατά παράδοση, θεωρείται ότι κάποιος μπορεί να ξεχάσει και να ξεπεράσει το παρελθόν του. Και ως συνέπεια αυτού, τα όνειρά του να γίνουν πραγματικότητα.
— Πόσο κοστίζει λοιπόν η ανθρώπινη ζωή στην Αμερική;
Νομίζω ότι η αξία της ζωής του καθενός εξαρτάται από την χρησιμότητα του ίδιου για την οικονομία. Σημαντικοί παράγοντες για να οριστεί αυτή η αξία είναι η μόρφωση του, οι δεξιότητες του ή η καλή τύχη του. Το από πού κατάγεσαι παίζει ρόλο, επίσης. Αυτά ορίζουν την αξία σου. Βέβαια είναι αλήθεια ότι μπορεί να χάσεις την αξία σου πάρα πολύ γρήγορα. Τα ανθρώπινα όντα είναι πια εμπορευματικές αξίες, αυτό έχει συντελεστεί με τον ίδιο τρόπο που και οτιδήποτε άλλο ανάγεται σε μία εμπορευματική αξία.
— Με πόσες φωτογραφίες ολοκληρώνεται το πρότζεκτ σας αυτό;
Δεν ξέρω με ακρίβεια πόσες απαρτίζουν τη σειρά. Μία πρώτη εκτίμηση θα ήταν ότι πρόκειται για χίλιες. Όμως δεν είναι χίλιες οι φωτογραφίες που έχω τραβήξει, ίσως φτάνουν μέχρι και τις 7.000.
— Δεν ξέρω εάν ο επισκέπτης της έκθεσης θα κοιτάξει από κοντά καθεμία από τις φωτογραφίες σας. Μοιάζει όμως σίγουρο ότι θα αντιληφθεί τις φωτογραφίες όλες μαζί, σαν μία εγκατάσταση στο χώρο. Ποια συμβουλή θα του δίνατε ώστε να αντιληφθεί το έργο σας όπως εσείς θα επιθυμούσατε να το αντιληφθεί.
Η εγκατάσταση έχει δημιουργηθεί έτσι ώστε να δίνει στον επισκέπτη την εντύπωση ότι βλέπει ένα όλον. Αν προσέξετε, δημιουργώ αντιθέσεις μεταξύ των παρακείμενων φωτογραφιών, μέσα στην γενικότερη σύνθεση. Για παράδειγμα, μία φωτογραφία που έχει τραβηχτεί σε μία ηλιόλουστη μέρα τοποθετείται δίπλα σε μία άλλη όπου ο ουρανός είναι συννεφιασμένος.
Πιστεύω πραγματικά ότι ο επισκέπτης θα έπρεπε να αντιληφθεί τις φωτογραφίες όλες μαζί σαν ένα σύνολο. Μόνο έτσι θα μπορέσει να αποκομίσει την εντύπωση ότι είδε έναν ολόκληρο κόσμο. Κάποιος πιο προσεκτικός επισκέπτης θα παρατηρούσε ότι υπάρχουν κάποιες λεπτομέρειες που επαναλαμβάνονται από εικόνα σε εικόνα.
— Τι θα ήταν αυτό που θα σας στενοχωρούσε, εάν οι επισκέπτες δεν το αντιλαμβάνονταν καθόλου;
Θα με ενοχλούσε να θεωρήσουν ότι βλέπουν κακές φωτογραφίες. Δεν τις θεωρώ κακές. Δουλεύω πολύ σκληρά για το αποτέλεσμα και μέχρι να καταλήξω στο σημείο που θέλω. Όμως, το έργο μου ολοκληρώνεται και μέσα από ένα κείμενο το οποίο δημοσιεύεται στο σχετικό βιβλίο που κυκλοφορεί μαζί με τις φωτογραφίες. Στο συγκεκριμένο πρότζεκτ πρόκειται για ένα ποίημα με 640 στίχους. Κάθε στίχος ξεκινάει με την διατύπωση «Εάν δεν ήταν για αυτό που...» Πρόκειται για μια φράση με την οποία ξεκινούν πολλές προσευχές.
Η επανάληψη του αρχικού σκέλους μιας εναρκτήριας φράσης, σε κάθε νέα φράση που την ακολουθεί, σε ένα κείμενο, είναι ένα από τα αρχαιότερα λογοτεχνικά εργαλεία για τη δημιουργία έμφασης και έντασης. Στα αγγλικά το εργαλείο αυτό ονομάζεται «αναφορά» και υπάρχουν πολλές προσευχές και ψαλμοί που δημιουργούνται με αυτό το εργαλείο.
Στο ποίημά μου οι στίχοι συνεχίζονται με λόγια πολύ καθημερινά. Με πράγματα που λέμε συχνά μέσα στη μέρα, χωρίς να τα πολυσκεφτούμε και που έχουν να κάνουν με το τοπίο. Πιο κάτω συνεχίζονται με λόγια που ανακαλούνται στη μνήμη συνειρμικά. Παρατηρώντας όσα λέει το ποίημα καταλαβαίνει κάποιος ότι δημιουργεί έναν κόσμο φαντασιακό. Και μέσα από αυτόν ο αναγνώστης του ποιήματος θα έπρεπε να διακρίνει ποιες θα μπορούσαν να είναι οι μεγάλες προσδοκίες του.
— Είστε καθηγητής στο πολύ διάσημο Πανεπιστήμιο Cornell, πώς επηρεάζει το γεγονός αυτό τις αποφάσεις σας σχετικά με το καλλιτεχνικό έργο σας;
Το πανεπιστήμιό μου και κάθε πανεπιστήμιο είναι πια μέρος του νεοφιλελεύθερου κόσμου. Οι αποφάσεις που παίρνει βασίζονται στην ικανότητα των δραστηριοτήτων και των ερευνών μας να γίνονται «ορατές». Με βάση αυτό το κριτήριο προκρίνονται τα περισσότερα πρότζεκτ μας και για τον ίδιο λόγο υποτάσσονται σε πάρα πολλά κλισέ.
Η έννοια της «παραμετροποίησης» επανεμφανίζεται επίσης πολύ τακτικά στις συζητήσεις. Όλοι σε ρωτούν: «Βάσει ποιας παραμέτρου και ποιων μετρήσεων προτείνεις αυτό που προτείνεις;»
Το καλλιτεχνικό μου έργο είναι ένα πολύ μικρό μέρος όλων αυτών που κάνω ως προκαθήμενος του τμήματος και της έδρας μου. Το βασικότερο πράγμα που κάνω τελικά είναι να υπερασπίζομαι τον ρόλο της τέχνης, σε μία έδρα και σε μία σχολή, στις οποίες όλο και μικραίνει η σημασία της. Τον σημαντικό κοινωνικό ρόλο της τέχνης οφείλω να τον εκθέτω και να τον υποστηρίζω σε ένα πανεπιστήμιο που είναι πάρα πολύ ισχυρό, αλλά και που δεν κατανοεί ποια είναι ακριβώς η δύναμη της τέχνης.
— Πιστεύετε ότι σας κρατούν αιχμάλωτο εκεί μέσα;
Οφείλω πάντα να καταφεύγω στη διγλωσσία. Με άλλο τρόπο και με άλλο λόγο απευθύνομαι στους φοιτητές μου και με διαφορετικό στους διευθυντές μου.
— Πιστεύετε ότι η πρύτανης θα προτιμούσε να σας βγάλει από τη μέση, αντί να σας κρατάει εκεί και να διδάσκετε;
Ζητούν κυρίως να τους είμαι χρήσιμος. Και γενικότερα, τους ενδιαφέρει πώς η τέχνη θα είναι χρήσιμη στο πανεπιστήμιο.
Τους ενδιαφέρει η δημιουργικότητα. Αναρωτιούνται διαρκώς πώς θα μπορούσαν να παρέχουν υπηρεσίες δημιουργικότητας. Αυτό ενδιαφέρει κι εμένα κατά ένα τρόπο, αλλά χωρίς να πρέπει να πουλήσω την ψυχή μου για να προκύψει αποτέλεσμα.
— Είστε γιος νομπελίστα. Πως αυτό έχει επηρεάσει τη ζωή σας, την καριέρα και το έργο σας;
Δεν έχει σπουδαία επιρροή, γιατί ο πατέρας μου πήρε το Νόμπελ πέρυσι.
— Γνωρίζετε για ποια ανακάλυψή του πήρε το Νόμπελ Φυσικής;
Ναι, δούλευε πάνω στις ακτίνες λέιζερ και επειδή αυτές ασκούν μια δύναμη και μεταβάλουν την πίεση του φωτός, το φως, υπό αυτήν τη συνθήκη, μετακινεί αντικείμενα. Έτσι, χρησιμοποιώντας ακτίνες λέιζερ και φως μπορείς να μετακινήσεις μικρά ελεύθερα αντικείμενα ή να μετακινήσεις μέρη ενός κυττάρου, χωρίς να κάνεις κακό στον ζωντανό οργανισμό που φέρει αυτό το κύτταρο.
— Πράγματι, δεν φαίνεται να υπάρχει περιθώριο επιρροής του έργου σας από τη συνθήκη αυτή.
Κι όμως υπήρξε κάποια, γιατί ο πατέρας μου ήταν άρρωστος εκείνη την εποχή και αναγκάστηκα να πάω εγώ στη Στοκχόλμη για να παραλάβω το βραβείο. Ήμουν λοιπόν ο αντ' αυτού. Και όφειλα να χαιρετήσω, δια χειραψίας, τον Σουηδό βασιλιά, να παραλάβω το βραβείο, να δειπνήσω με τον βασιλιά κ.λπ.
Γενικά οι Σουηδοί τρελαίνονται με αυτήν τη διαδικασία. Ολόκληρη η χώρα συμμετέχει στην απονομή του βραβείου και την παίρνει πάρα πολύ στα σοβαρά. Είχα προσωπικό οδηγό, ήμουν εγώ και η υπόλοιπη οικογένειά μου μέσα στη λιμουζίνα και κυκλοφορούσαμε έτσι στους δρόμους της σουηδικής πρωτεύουσας, για μία ολόκληρη εβδομάδα. Όλα ακολουθούσαν τα προβλεπόμενα διπλωματικά πρωτόκολλα.
Ο πατέρας μου, που είναι τώρα 96 ετών, έζησε όλη του τη ζωή χωρίς αυτό το βραβείο, παρά το γεγονός ότι πίστευε πως θα έπρεπε να το πάρει από τότε που ήταν 70 ετών. Η ανακάλυψή του χρησιμοποιήθηκε πολύ στη χειρουργική, αλλά κυρίως αξιοποιήθηκε στα πεδία έρευνας της Φυσικής.
Το 1987, ένας νεαρός βοηθός του ιδιοποιήθηκε καταχρηστικά ένα πείραμα που ξεκίνησε ο πατέρας μου και πήρε τότε το Νόμπελ. Όταν πέρυσι η Σουηδική Ακαδημία έδωσε το Νόμπελ Φυσικής στον πατέρα μου, αναφέρθηκαν στο λάθος που είχαν κάνει πριν από τρεις δεκαετίες και το αναγνώρισαν. Ο πατέρας μου, βέβαια, έζησε όλα αυτά τα χρόνια με την απογοήτευση του. Ωστόσο, η επίδραση που το Νόμπελ του είχε επάνω μου ήρθε, όπως είπα και πριν, μόνο όταν τελικά κέρδισε το βραβείο.
— Αν υπήρχε ένα μαγικό ραβδάκι με το οποίο θα γινόταν να καλέσετε στην έκθεσή σας στην Αθήνα όποιον διανοούμενο θέλετε –είτε βρίσκεται εν ζωή είτε έχει αποβιώσει–, ποιον θα προσκαλούσατε;
Δεν ξέρω τι να απαντήσω! Οφείλω να παραδεχτώ ότι όσοι θα προτιμούσα να έρθουν είναι ήδη νεκροί. Σίγουρα πάντως θα ήταν διεθνές cast. Ο Γκι Ντεμπόρ, για παράδειγμα, αν και δεν ήταν πολύ ωραίος τύπος, θα ήθελα να έρθει, επειδή τον θαυμάζω. Δεν μπορώ να πω αν θα του άρεσε η έκθεση. Ίσως έβρισκε ότι παραείναι τέχνη, για το γούστο του.
Θα καλούσα επίσης τον Ρόμπερτ Σμίθσον που δημιούργησε το περίφημο γλυπτό «Spiral Jetty» στην όχθη της Great Salt Lake στην Γιούτα. Έχουν φύγει και οι δύο από τη ζωή. Θα προσκαλούσα όμως και τον Ζαν-Λικ Γκοντάρ. Αλλά θα ήθελα να έρθει και όποιος άλλος θα του άρεσε η δουλειά μου. Δεν είναι ανάγκη να είναι διανοούμενος.
Michael Ashkin - «were it not for»
Μέχρι 11/4
Kaktos Project, Χέυδεν 38, Αθήνα
σχόλια