Όταν ακούς για πυρηνικές καταστροφές, το μυαλό σου πάει αυτόματα σε δύο πολύ γνωστά ονόματα: στο Τσερνόμπιλ στη σημερινή Ουκρανία και στη Φουκουσίμα στην Ιαπωνία. Εκτός αυτών, όμως, λίγοι ξέρουν ότι η τρίτη πιο ισχυρή πυρηνική καταστροφή στην ιστορία του πλανήτη έγινε στην ευρύτερη περιοχή του Κιστίμ στα ανατολικά Ουράλια Όρη της Ρωσίας, σε μια εποχή που τα πυρηνικά όπλα και οι σταθμοί παραγωγής τους ήταν ακόμα στο στάδιο της έρευνας και ο Ψυχρός Πόλεμος στο απόγειό του. Εάν δεν έχεις ακούσει ποτέ για την καταστροφή του Κιστίμ, μην παραξενεύεσαι. Ακόμα και οι εργάτες του σταθμού, οι κάτοικοι και οι χωρικοί των γειτονικών περιοχών, οι οποίοι συνέχισαν να ζουν και μετά το ατύχημα στην περιοχή, έμαθαν γι' αυτό πολλά χρόνια αφότου συνέβη. Οι Σοβιετικοί αρχηγοί, βλέπετε, δεν αποκάλυψαν ποτέ λεπτομέρειες σε κανέναν, ούτε καν στους πληγέντες. Γιατί; Γιατί ακόμα και το όνομα της καταστροφής είναι παραπλανητικό, αφού ουσιαστικά το φοβερό ατύχημα δεν συνέβη στο Κιστίμ αλλά σε μια πόλη που κανένας δεν γνώριζε την ύπαρξή της, παρά μόνο όσοι δούλευαν εκεί. Το όνομα της πόλης ακούγεται σαν παλιός ταχυδρομικός κώδικας στους σημερινούς Ρώσους. Αρχικά είχε την ονομασία Τσελιάμπινσκ-40, λίγο μετά έγινε Τσελιάμπινσκ-65 και στην αρχή της δεκαετίας του '90 μετονομάστηκε σε Οζιόρσκ. Είναι σκόπιμο, λοιπόν, να επαναλάβω και να τονίσω ότι η πόλη Τσελιάμπινσκ-40, σύμφωνα με τους Σοβιετικούς, δεν υπήρξε ποτέ!
Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η Σοβιετική Ένωση ήξερε ότι υστερούσε σε σχέση με τις ΗΠΑ στην ανάπτυξη πυρηνικών όπλων, γνώριζε όμως ότι κρατούσε στα χέρια της μια πολύ σημαντική πηγή, τόσο πλούσια σε ουράνιο και πλουτώνιο όσο καμία άλλη πάνω στη Γη. Ξεκίνησε, λοιπόν, ένα πρόγραμμα ταχείας έρευνας και ανάπτυξης. Το εργοστάσιο Mayak άρχισε να χτίζεται βιαστικά μετά τον πόλεμο στην περιοχή του Κιστίμ και ολοκληρώθηκε μέσα σε τρία χρόνια, το 1948. Λίγο πιο πέρα άρχισε να μορφοποιείται μια «κλειστή πόλη», μια πόλη όπου ζούσαν οι καθηγητές, οι ερευνητές και οι χιλιάδες εργάτες που δούλευαν στον σταθμό, πολλοί από αυτούς χωρίς τη θέλησή τους. Ουσιαστικά, ο κωδικός Τσελιάμπινσκ-40 αφορούσε μια πόλη-φάντασμα, ένα γεωγραφικό σημείο το οποίο δεν υπήρχε πουθενά στον χάρτη. Δυστυχώς, όμως, τα κενά στις γνώσεις των Σοβιετικών φυσικών δεν έδωσαν σωστές ή τουλάχιστον ασφαλείς λύσεις. Χωρίς καμία οικολογική συνείδηση, τα ραδιενεργά απόβλητα έπεφταν στον γειτονικό ποταμό Tέτσα, ο οποίος ρέει προς τον Αρκτικό Ωκεανό, οι εργάτες που δούλευαν στον σταθμό δεν είχαν καμία προστατευτική κάλυψη (μεγάλο μέρος αυτών ήταν κρατούμενοι), ενώ η γειτονική λίμνη (Κίζιλτας) που δέχτηκε τα μολυσμένα ύδατα του σταθμού σε μικρό χρονικό διάστημα καταστράφηκε, κι έτσι επέλεξαν μια άλλη, λίγο πιο δίπλα, για να ρίχνουν τα απόβλητα – μέχρι σήμερα, η λίμνη Κάρατσαϊ είναι ένα από τα πιο επικίνδυνα και μολυσμένα σημεία του πλανήτη.
Το πρώτο καταγεγραμμένο πυρηνικό ατύχημα σημειώθηκε το 1953, αλλά πέρασε απαρατήρητο έως ότου ένας εργαζόμενος άρχισε να μεταμορφώνεται από την ακτινοβολία. Στοιχεία αναφέρουν ότι τα πόδια του στην κυριολεξία αποκολλήθηκαν από το σώμα του λόγω των εγκαυμάτων, αλλά ο ίδιος τελικά επέζησε. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1957 ένα από τα συστήματα ψύξης του εργοστασίου παρουσίασε πρόβλημα. Κανένας δεν το παρατήρησε, μέχρι τη στιγμή που ήταν πια πολύ αργά. Μια δεξαμενή αποβλήτων εξερράγη, εκτοξεύοντας ένα ραδιενεργό σύννεφο, το οποίο έπεσε σε μια έκταση 20.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Μέσα σε λίγες μέρες 600 άνθρωποι πέθαναν από την ακτινοβολία. Κάποιοι έφυγαν, αλλά πάνω από 100.000 έμειναν και συνέχισαν να ζουν εκεί. Κάποιοι πιέστηκαν να καθαρίσουν τα συντρίμμια του εργοστασίου και της περιοχής χωρίς να έχουν καμία προστασία από την ακτινοβολία. Η αντίδραση του σοβιετικού κράτους ακόμα προβληματίζει τους κατοίκους της περιοχής και μέχρι τις μέρες μας ο πληθυσμός όλων των χωριών της περιοχής παρουσιάζει αυξημένα ποσοστά καρκίνου, γενετικές ανωμαλίες και άλλες ασθένειες.
Η Δύση γνώριζε ελάχιστα για το συμβάν. Υπήρχαν φήμες, αλλά καμία συγκεκριμένη πληροφορία, μέχρι το 1976, οπότε ο Σοβιετικός βιολόγος Dr. Zhores Medvedev δημοσίευσε έναν απολογισμό της καταστροφής στο «Νew Scientist». Μέχρι το 1982, οι επιστήμονες στη Δύση εξέφραζαν αμφιβολίες για το αν η ρύπανση στην περιοχή οφειλόταν σε πυρηνικό ατύχημα. Οι πληροφορίες επιβεβαιώθηκαν σταδιακά με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Το εργοστάσιο Mayak σταμάτησε να επεξεργάζεται πλουτώνιο το 1987, αλλά εξακολουθεί να λειτουργεί για να επανεπεξεργάζεται πυρηνικά καύσιμα που μεταφέρονται εκεί από όλη τη Ρωσία. Τα μέτρα ασφαλείας έχουν αναβαθμιστεί, αλλά ακόμα και σήμερα το επίπεδο κινδύνου από την ακτινοβολία στο εργοστάσιο τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Στο Τσελιάμπινσκ-40 ζούσε η γιαγιά του Danila Tkachenko και μια μέρα πήγε να την επισκεφτεί. Εκεί, στην άδεια περιοχή της χιονισμένης απομόνωσης τράβηξε μια φωτογραφία. Ο Tkachenko γεννήθηκε στη Μόσχα το 1989. Το 2014 αποφοίτησε από το Rodchenko Moscow School of Photography and Multimedia και την ίδια χρονιά κέρδισε τον διαγωνισμό World Press Photo 2014. Toν Μάρτιο του 2015 ολοκλήρωσε τη σειρά «Restricted Areas» που ξεκίνησε από το Τσελιάμπινσκ-40. Σήμερα δουλεύει το καινούργιο του πρότζεκτ, το οποίο αφορά ένα τεράστιο κομμάτι της ρωσικής επικράτειας και άλλων γειτονικών χωρών.
[Η συζήτηση που ακολουθεί έγινε τον Ιούλιο του 2017 για το LIFO.gr]
— Πώς προέκυψε η ιδέα των «Απαγορευμένων Περιοχών»;
Λόγω ενός τυχαίου γεγονότος, ξεκίνησα να μελετώ αργά, αλλά πολύ μεθοδικά και διεισδυτικά την ιστορία μιας περιοχής κι έτσι έμαθα πολλές πληροφορίες για την τεχνολογική πρόοδο της ΕΣΣΔ, έτσι όπως αυτή ξεκίνησε να διαμορφώνεται αμέσως μετά τον πόλεμο. Όσο πιο πολύ μελετούσα, τόσο καλύτερα καταλάβαινα πόσο μεγάλη ουτοπία ήταν η σοβιετική πραγματικότητα. Οι αγώνες, οι στόχοι, τα ιδανικά, οι ελπίδες, όλα πήγαν χαμένα. Τίποτε απ’ όλα αυτά δεν έφερε την ευημερία και την ευτυχία που είχαν υποσχεθεί στον λαό. Κάπως έτσι, λοιπόν, μια μέρα πήγα να επισκεφτώ τη γιαγιά μου σε μια παλιότερα «απαγορευμένη» πόλη, μια πόλη με πολύ ιδιαίτερη ιστορία. Εκεί τράβηξα την πρώτη φωτογραφία της σειράς και μέσα από αυτή συνειδητοποίησα πως όλη αυτή η μελέτη θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα μεγαλύτερο πρότζεκτ.
— Η απουσία ανθρώπων σε αυτήν τη σειρά συνθέτει μια κατάσταση απομόνωσης εντελώς διαφορετική από αυτήν ενός πλανήτη του οποίου χαρακτηριστικό είναι ο υπερπληθυσμός. Τι σας τράβηξε σε αυτά τα έρημα τοπία στην άκρη του κόσμου;
Για εμένα αυτό το κενό είναι μια μεταφορά όλων των χαμένων ελπίδων. Οι άνθρωποι που έζησαν και δούλεψαν στην ΕΣΣΔ είχαν ως στόχο ένα λαμπρό μέλλον, τη χαρά, την ευημερία και τον κομμουνισμό. Δεν έβλεπαν τίποτε άλλο γύρω τους. Ο υπόλοιπος κόσμος δεν υπήρχε γι’ αυτούς. Πίστευαν ότι όλοι οι υπόλοιποι κάτοικοι του πλανήτη ήταν ανίκανοι να εργαστούν για τόσο μεγάλα ιδανικά. Ξεκινώντας, λοιπόν, από αυτή την ιδέα, μου φάνηκε ενδιαφέρουσα μια κατάσταση στην οποία οι τεχνολογίες, συμπεριλαμβανομένης και της πολιτικής, δουλεύουν, αλλά το μόνο που δημιουργούν είναι ένα κενό. Και κάπως έτσι μου αρέσει να το βλέπω όλο αυτό, μέσα από ένα μεγαλύτερο κενό.
— Την πρώτη φορά που είδατε αυτά τα αεροπλάνα, τα μνημεία ή τα κτίρια, τα αντιμετωπίσατε ως έργα τέχνης; Ποιος είναι ο ρόλος τους στις φωτογραφίες σας;
Πραγματικά, δεν ξέρω. Την πρώτη φορά που τα είδα, ήξερα ότι ήθελα να τα φωτογραφίσω, χωρίς να ξέρω αν το είχε κάνει ήδη κάποιος άλλος. Αυτά τα κτίρια, αυτοί οι κινητήρες, στέκονται εκεί ως αποδεικτικά στοιχεία των χαμένων ελπίδων και της τεχνολογικής αδράνειας και παρακμής που έφερε τελικά η «πρόοδος». Δεν ξέρω ποιο είναι το μήνυμα που μπορεί να πάρει κάποιος, αλλά είναι κάτι που μοιάζει περισσότερο με ατομική πρακτική. Δεν μπορώ να μιλήσω εξ ονόματος όλων, αλλά θεωρώ ότι η τέχνη σε κάνει να βλέπεις με άλλα μάτια τον κόσμο κι έτσι να επηρεάσει τη σκέψη και τις ιδέες σου.
— Εάν επρόκειτο να αναφέρετε ένα βιβλίο, ένα ποίημα ή ένα απόσπασμα που εμπνέει πιο πολύ το έργο σας, ποιο θα ήταν αυτό ;
«Ειρήνη, εργατιά, Πρωτομαγιά!». Είναι ένα παλιό κομμουνιστικό σύνθημα, το έγραφαν στα πανό κάθε Πρωτομαγιά.
— Ποιο διάσημο πρόσωπο θα θέλατε να έχετε φωτογραφίσει;
Τον Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι.
— Βρίσκετε πάντα χρόνο για να βγείτε έξω με τη φωτογραφική μηχανή; Έχετε πάντα μια κάμερα μαζί σας;
Όχι, συνήθως δεν έχω φωτογραφική μηχανή καθημερινά μαζί μου. Δουλεύω πιο προγραμματισμένα τις αποστολές μου και όταν πρόκειται να φύγω, συνήθως μαζεύονται πολλά μεγάλα κουτιά που έχουν όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό για τις φωτογραφίσεις.
— Εάν έπρεπε να βγάλετε μια τελευταία φωτογραφία, θα ήταν έγχρωμη ή ασπρόμαυρη;
Δεν με απασχολεί αυτό. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να εξαρτηθεί μόνο από το έργο που θα δούλευα τη συγκεκριμένη στιγμή.
• Όλες οι φωτογραφίες που έχουν χρησιμοποιηθεί σε αυτό το άρθρο έχουν χορηγηθεί με την έγγραφη άδεια του καλλιτέχνη.
• Κάθε αναπαραγωγή τους υπόκειται σε νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας.
Επίσημο site του Danila Tkachenko: http://www.danilatkachenko.com/
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 4.8.2017
