Σε ένα όμορφο διαμέρισμα του Βύρωνα, με αμέτρητα φυτά στο μπαλκόνι, ο Άρης Μπερλής μεταφράζει, χρόνια τώρα, μερικά από τα ωραιότερα βιβλία της παγκόσμιας λογοτεχνίας - από το Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία του Τζόυς μέχρι τους Άραβες των Βάλτων του Θέσιγκερ. Μέσα σε λίγη ώρα συνειδητοποιώ ότι, εκτός από σπουδαίος μεταφραστής, είναι και αμετανόητα ρομαντικός - θύμα μιας υποδειγματικής ρετρό καλαισθησίας: απόδειξη η πανέμορφη γάτα του Σελήνη, οι φωτογραφίες του χαμογελαστού Τσόρτσιλ (;) στον τοίχο και οι διαρκείς παραπομπές στην εποχή του Μεσοπολέμου. Ακόμα και το τσιγάρο μού ομολογεί ότι το έκοψε γιατί «δεν ήταν όμορφο να βήχει», δηλαδή καθαρά για λόγους αισθητικούς. Ευτυχώς, ο κύριος Μπερλής δεν κατοικεί στον κόσμο αυτό, αλλά σε εκείνον του Μεγάλου Γκάτσμπυ που τόσο όμορφα μας τον μετέφερε με τη μετάφραση του ομώνυμου βιβλίου του Φράνσις-Σκοτ Φιτζέραλντ που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα με Εισαγωγή και Βιογραφικό Σημείωμα γραμμένα επίσης από τον ίδιο.
Αλήθεια, πώς αποφασίσατε να μεταφράσετε τον «Μεγάλο Γκάτσμπυ» πριν από τη συγκυρία της ταινίας;
Ανέκαθεν ήθελα να το μεταφράσω, από τότε που ήμουν έφηβος. Ευτυχώς που αξιώθηκα να το κάνω, έστω και σε μεγάλη ηλικία. Πάντα με γοήτευε το αραχνοΰφαντο της γραφής του Φιτζέραλντ και θα έρθω να συμφωνήσω με τον Χέμινγουεϊ που είχε πει ότι «το ταλέντο του ήταν τόσο φυσικό όσο τα σχέδια στα φτερά μιας πεταλούδας». Βέβαια, υπήρχε μεγάλη αντιπαλότητα μεταξύ των δύο συγγραφέων και θαρρώ πως ο Χέμινγουεϊ ζήλευε τον Φιτζέραλντ, ίσως γιατί κατά βάθος ήξερε ότι η μαεστρία του ήταν ασυναγώνιστη. Όσο για την ταινία, είχα αρχίσει ήδη να το μεταφράζω για τις εκδόσεις Άγρα όταν έμαθα τα νέα - κι αυτό ήταν ιδιαίτερα ευχάριστο.
Μήπως υπάρχει και κάποια νοερή ταύτιση με τον Φιτζέραλντ - για παράδειγμα είχατε κι εσείς τολμήσει ν' αφήσετε στη μέση τις πανεπιστημιακές σας σπουδές...
Δεν ξέρω αν είναι θέμα ταύτισης με τον Φιτζέραλντ -αν και πολλοί μου είπαν ότι η εισαγωγή μου στο βιβλίο είναι υπέρ το δέον βιωματική-, αλλά η εποχή μου ήταν εντελώς διαφορετική από τη σημερινή. Τα συνεχή drop outs από τα πανεπιστήμια είχαν κυρίως να κάνουν με την ιδεολογία της εποχής και εμπνέονταν από ανατρεπτικά κινήματα, όπως η μπιτ ποίηση ή οι χίπις. Δεν είναι τυχαίο ότι έχω μεταφράσει Γκίνσμπεργκ, είχα μακριά μαλλιά και κινιόμουν κι εγώ, κάποτε, σε ένα γενικότερο πλαίσιο αντισυμβατικότητας. Ωστόσο, δεν υπάρχει τίποτε ηρωικό στην απόφασή μου να αφήσω την Ιατρική, καθώς ήταν μια πράξη που ακολουθούσε ένα γενικότερο ρεύμα. Αντίθετα, τώρα δεν διανοούμαι καν να μου πει η κόρη μου ότι θα εγκατέλειπε τις σπουδές της.
Η επιλογή σας να αποδώσετε το Great ως «Μεγάλος Γκάτσμπυ», αντί για σπουδαίος ή υπέροχος, έχει να κάνει με το περίφημο Great American Novel (σ.σ. Μεγάλο Αμερικανικό Μυθιστόρημα) που στοιχειώνει ακόμα τους Αμερικανούς λογοτέχνες;
Μάλλον έχει να κάνει με τη γενικότερη χρήση του «Μεγάλου» - ακόμα και στη λαϊκή γλώσσα λέμε «Μεγάλε» για να δείξουμε τη σπουδαιότητα κάποιου. Οπωσδήποτε, όμως, ο Φιτζέραλντ κατάφερε να ολοκληρώσει ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα, απόδειξη ότι ακόμα και ο ίδιος ο Τ.Σ. Έλιοτ είχε πει ότι «είναι το πρώτο σημαντικό βήμα που έκανε το αμερικανικό μυθιστόρημα μετά τον Χένρυ Τζέιμς». Κατ' ουσίαν, όμως, πρόκειται για ένα κατεξοχήν λυρικό αφήγημα, γεγονός που εξηγεί τη διαφορετικότητά του. Ενώ δηλαδή στη λογοτεχνία ισχύει ο κανόνας που θέλει τον λογοτέχνη αντικειμενικό και ουδέτερο σε σημείο που ο Τζόυς έλεγε ότι πρέπει «να κοιτάζει τους ήρωες του κάπως ειρωνικά, ψαλιδίζοντας τα νύχια του», εδώ ο Φιτζέραλντ δείχνει να ευνοεί σε σημείο υπερβολικό τον πρωταγωνιστή του. Όλοι φαίνονται ανεπαρκείς μπροστά του, από τον Μπιουκάναν μέχρι τον αφηγητή. Αυτό εξηγείται επειδή η περιγραφή είναι λυρική και ποιητική και στον λυρισμό επιτρέπονται όλα, ειδικά η υποκειμενικότητα. Μέσα από τον Γκάτσμπυ ο Φιτζέραλντ ουσιαστικά γράφει και καταθέτει το δικό του ποίημα.
Γράφετε, ωστόσο, κάπου ότι «Είμαστε όλοι Γκάτσμπυ» σε έναν βαθμό.
Ναι, γιατί ο Γκάτσμπυ πρεσβεύει κάτι ουτοπικό και ο ρομαντισμός ταυτίζεται με την ουτοπία. Το βιώνουμε όλοι με έναν τρόπο και πολύ περισσότερο οι άνδρες, που ενδεχομένως να βρίσκουν στον ήρωα πολλά στοιχεία από τον εαυτό τους. Παρότι, όμως, πρόκειται για ανδρικό μυθιστόρημα, όπως τονίζω και στην εισαγωγή του βιβλίου, μια γυναίκα δεν μπορεί παρά να εκτιμά θετικά την αφοσίωση και τον μόνιμο έρωτα ενός άνδρα όπως ο Γκάτσμπυ. Το καθολικό συναίσθημα του έρωτα δεν μπορεί να μην αφορά συνολικά το αναγνωστικό κοινό που ακόμα δείχνει να αγαπάει πολύ το βιβλίο, γεγονός που εξηγεί και τη διαχρονικότητά του. Φυσικά και οι γυναίκες συγγραφείς έχουν καταθέσει αντίστοιχα σπουδαία βιβλία, από τη μεγαλύτερη μυθιστοριογράφο της αγγλικής γλώσσας, την Τζέιν Όστιν, μέχρι την Έμιλυ Μπροντέ.
Τελικά, είναι πάντα ανέφικτος ο μεγάλος έρωτας;
Όχι, υπάρχει ως δυνατότητα και απόδειξη είναι ο ίδιος Γκάτσμπυ. Εφόσον, βιώνεις, όπως ο Γκάτσμπυ, τη δυνατότητα να επαναληφθεί το παρελθόν, ο έρωτας συνιστά μια πραγματικότητα και μια δυνατότητα. Γι' αυτό κι έχει ένα στοιχείο εφηβικό. Ο αναγνώστης ταυτίζεται με τον Γκατσμπυ -και εγώ σε μεγάλο βαθμό ως μεταφραστής του- ακριβώς γιατί αναμοχλεύει εφηβικές φαντασιώσεις και απωθημένα, «νύξεις ερωτικής αθανασίας», όπως θα έλεγε και ο Γουέρντσγουερθ. Κι όσοι υποστηρίζουν ότι αυτές σταματάνε κάποια στιγμή, όταν μεγαλώνεις, η περίπτωση του Γκάτσμπυ αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο.
Γιατί αλήθεια ασκεί ακόμα τόση γοητεία η «Χαμένη Γενιά» και η εποχή εκείνη;
Η αλήθεια είναι ότι αυτό συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό. Εγώ, για παράδειγμα, είδα το καλοκαίρι δύο φορές την Καζαμπλάνκα, αν και την έχω δει αρκετές φορές στο παρελθόν. Έχω την αίσθηση ότι ο κόσμος θέλει να ξεφύγει από τις απεχθείς όψεις που εμφανίζει η σύγχρονη κουλτούρα. Είναι φυσικό να έχει απηυδήσει από την ασχήμια και να αναζητά κάτι πιο εκλεπτυσμένο και καλαίσθητο, όσο ψεύτικο και αν είναι αυτό. Ακόμα και τα πάρτι του Γκάτσμπυ που βγάζουν μάτι με την κακογουστιά τους έχουν κάτι ρετρό και ανέμελο που συγκινεί και τώρα τον κόσμο. Και αυτό είναι που καθιστά το ρετρό τόσο ακαταμάχητο. Προσωπικά αγαπώ το ρετρό και ανατρέχω συχνά στο παρελθόν, ειδικά ως προς τη μουσική. Λατρεύω την τζαζ, με τον ίδιο τρόπο που αγαπώ και τον Μπαχ και τις παραλλαγές του. Για να επιστρέψουμε, όμως, στον Γκάτσμπυ, η γοητεία του ίσως επιπλέον να εξηγείται και από την αναλογία της περίστασης, καθώς η δεκαετία του '20 εμφανίζει αντίστοιχες αντιθέσεις με τη δική μας εποχή, περνώντας από την οικονομική ευμάρεια στην κρίση και από την άνοδο στην πτώση. Σάμπως ο Φιτζέραλντ να είχε καταλάβει το επερχόμενο κραχ -το βιβλίο είναι γραμμένο το 1922-και να ασκούσε την κριτική του. Έπειτα, είναι η γοητεία που ασκούσαν στον ίδιο τον συγγραφέα οι άνθρωποι της εποχής, ειδικά οι γυναίκες της δεκαετίας του '20, οι λεγόμενες flappers, που είχαν κοντά μαλλιά, έπιναν, κάπνιζαν, οδηγούσαν και γενικώς παραβίαζαν τους κανόνες της κοινωνικής ευπρέπειας. Αυτές ερωτευόταν και αυτές επέλεγε ως πρωταγωνίστριες στα βιβλία του.
Την ταινία την περιμένετε; Έχετε δει το τρέιλερ;
Το έχω δει κι έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στον Ντι Κάπριο - είναι σπουδαίος ηθοποιός και θεωρώ ότι θα τα έχει καταφέρει καλύτερα από τον Ρέντφορντ. Βέβαια, είναι προφανές ότι πρόκειται για υπερπαραγωγή -ειδικά από τις σκηνές του πάρτυ- και ότι υπάρχει μια έμφαση στη βιαιότητα του πλούτου και στην εξωτερικότητα. Αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό. Δεν πειράζει η ταινία να δίνει έμφαση σε διαφορετικά στοιχεία από το πεζογράφημα ή να αποκαλύπτει κάποια στοιχεία περισσότερο από κάποια άλλα. Είμαι υπέρ της συνολικής εικόνας που μπορεί να δώσει ένα έργο τέχνης, το οποίο πρέπει να το προσεγγίζει κανείς στο σύνολό του. Προσωπικά μιλώντας, πάντως, φαίνεται πως η ενασχόλησή μου με τον Φιτζέραλντ δεν τελειώνει εδώ, αφού ήδη μεταφράζω επιλεκτικά κάποιες από τις μικρότερες ιστορίες του - σημειωτέον ότι έχει γράψει κάπου 120 διηγήματα και νουβέλες. Και μετά θα συνεχίσω με το Τρυφερή είναι η νύχτα που από πολλούς θεωρείται καλύτερο από τον Γκάτσμπυ, αν και προσωπικά δεν συμφωνώ. Φαίνεται ότι κάτι με κρατάει αυτό το διάστημα στην Αμερική, που ανέκαθεν ήταν ταυτισμένη με την εφηβεία μου. Είναι ένα μέρος στο οποίο πάντα ήθελα να πάω, αλλά ποτέ δεν μπόρεσα και με κυνηγούσε πάντα ως διαρκής φαντασίωση. Τελικά, όμως, τι άλλο είναι η λογοτεχνία από φαντασίωση; Ίσως και η ωραιότερη που μπορεί να υπάρξει και η πιο δυνατή, το καλύτερο και το πιο δυνατό ναρκωτικό που μπορεί να δοκιμάσει κανείς στη ζωή του.
σχόλια