Την Πέμπτη που μας πέρασε ο άγνωστος στους περισσότερους Σουηδός ποιητής Τούμας Τρανστρέμερ βραβεύτηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Και ως συνήθως, σε αυτές τις περιπτώσεις, όταν κερδίζουν Νόμπελ ποιητές που γράφουν σε γλώσσες όχι ευρέως ομιλούμενες, γεννιούνται ένα σωρό ερωτήματα. Αν μεταφράζεται καταρχήν, σε ποια γλώσσα να τον διαβάσεις, είναι από το πρωτότυπο η μετάφραση ή όχι, ποιος θεωρείται ο καλύτερος μεταφραστής του, ποια γλώσσα είναι πιο κοντά στην αρχική...
Ο Tomas Tranströmer μπορεί και να μην είχε βραβευτεί ποτέ αν δεν είχε ευτυχήσει να έχει εξαιρετικές μεταφράσεις στ' αγγλικά, που τον έκαναν γνωστό και εκτός της χώρας του.
Λυπάμαι τους Σουηδούς, που στην ίδια θέση με μένα, επιχειρούσαν να διαβάσουν τον δυσμετάφραστο Ελύτη το 1979, τη χρονιά που πήρε το Νόμπελ. Όλη η μουσικότητα και οι μαγικές συγχορδίες των λέξεων θα χάνονταν κάπου στο δρόμο.
Ο Robert Frost έλεγε πως «Ποίηση είναι αυτό που χάνεται στη μετάφραση». Αλλά από γλώσσα σε γλώσσα μπορεί να χάνεται και κάτι άλλο κάθε φορά.
Τι μεταφράζεται από ένα ποίημα; Το αίσθημα, το νόημα, το υπόβαθρο, η ροή; Υπάρχουν ποιητές που μεταφράζονται και άλλοι που δεν μεταφράζονται; Είναι ποιητής κι ο ίδιος ο μεταφραστής αλλά κι αν είναι, πόσο συγγενεύει η ματιά του με του άλλου; Τι σχέση έχει, όχι μόνο με την πρωτότυπη γλώσσα, αλλά και με τη μητρική του;
Στην πραγματικότητα αυτό που κάνει ένας μεταφραστής είναι να γκρεμίζει συθέμελα το ποίημα, να το ανασυνθέτει από υλικά, όσο πιο κοντινά στα πρωταρχικά τους μπορεί να βρει, και να προσφέρει ένα καινούριο.
Αυτό που δε μεταφέρεται όμως ποτέ είναι το γλωσσικό πανηγύρι. Και η μαγική μυστική συνωμοσία των λέξεων.
Ανακαλύπτω ψάχνοντας ένα έξοχο ποίημά του Τρανστρέμερ: «Ο Κούκος» (Göken στα Σουηδικά). Είναι από τη συλλογή «Πένθιμη γόνδολα», (μια υπέροχη μουσική Sorgegondolen). Και το διαβάζω σε δύο μεταφράσεις: του Βασίλη Παπαγεωργίου στα ελληνικά («Τα ποιήματα», εκδόσεις Printa) και του Robin Fulton στ' αγγλικά. (The Great Enigma: New Collected Poems, New Directions).
Συγκρίνοντας την ελληνική με την αγγλική, μου αποκαλύφθηκε η σκοτεινή και η φωτεινή όψη του ίδιου πράγματος. Η αγγλική μου έδωσε με απειροελάχιστα σημεία μια πιο αισιόδοξη προοπτική.
Μια άλλη μετάφραση είναι και μια άλλη ερμηνεία, προσθέτει κι αυτή ένα ακόμα λιθαράκι στο χαοτικό σκελετό του νοήματος. Τι τερτίπια κρύβει αυτή η απέλπιδα προσπάθεια και τι συναρπαστικές διαφωνίες με τους ήχους και τα νοήματα. Μια μόνο λέξη μπορεί και τ' αλλάζει όλα. Λες και κάθε γλώσσα ανταγωνίζεται την άλλη στο να σώσει όσο γίνεται περισσότερα από αυτά που χάνονται στη μετάφραση.
Οι δύο μεταφράσεις και η δικιά μου «συρραφή» -μια από τις άπειρες νοητές σημειώσεις που κάνουμε όλοι στο περιθώριο της ποίησης:
(Πίσω και από τα τρία κρύβεται ένας μεγάλος Άγνωστος Χ. Η σουηδική γλώσσα.)
Ο Κούκος
Ένας κούκος καθόταν κι έκρωζε στη σημύδα στη βόρεια μεριά του σπιτιού. Είχε τόσο δυνατή φωνή που στην αρχή νόμιζα ότι ήταν κάποιος τραγουδιστής της όπερας που μιμούνταν τον κούκο. Έκπληκτος είδα το πουλί. Τα φτερά της ουράς ανεβοκατέβαιναν με κάθε τόνο, σαν χερούλι αντλίας. Το πουλί πηδούσε με τα δυο πόδια ταυτόχρονα, στρεφόταν και φώναζε προς όλα τα σημεία του ορίζοντα. Μετά ανυψώθηκε και σιγοβρίζοντας πέταξε πάνω απ' το σπίτι και χάθηκε στη δύση... Το καλοκαίρι γερνά και τα πάντα καταλήγουν σ' έναν μελαγχολικό ψίθυρο. Ο cuculus canorus επιστρέφει σε μέρη τροπικά. Η επίσκεψή του στη Σουηδία τελείωσε. Δεν κράτησε πολύ! Ο κούκος είναι στην ουσία υπήκοος του Ζαΐρ... Δεν μ' αρέσει και τόσο πολύ πια να ταξιδεύω. Το ταξίδι όμως έρχεται σε μένα. Τώρα που στριμώχνομαι όλο και περισσότερο, που οι ενιαύσιοι κύκλοι μεγαλώνουν, που χρειάζομαι γυαλιά για διάβασμα. Συμβαίνουν πάντα πολύ περισσότερα απ' όσα μπορούμε ν' αντέξουμε! Δεν υπάρχει πια τίποτε που να μας εκπλήσσει. Οι σκέψεις αυτές με κουβαλούν με την ίδια αφοσίωση που ο Σούσι και ο Τσούμα κουβάλησαν τη μούμια του Λίβινγκστον από τη μια άκρη της Αφρικής στην άλλη.
The Cuckoo
A cuckoo sat hoo-hooing in the birch just north of the house. It was so loud that at first I thought it was an opera singer imitating a cuckoo. I looked at the bird in surprise. Its tail feathers moved up and down to each note like a pump handle. The bird was bouncing on both feet, turning round, and screaming toward every point of the compass.Then it took off, muttering, and flew over the house away to the west. . . . Summer is growing old and everything is flowing into a single melancholy murmur. Cuculus canorus will return to the tropics. Its time in Sweden is over. Its time here was not long! In fact the cuckoo is a citizen of Zaire. . . . I am no longer so fond of making journeys. But the journey visits me. Now when I am more and more pushed into a corner, when the annual growth rings multiply, when I need reading glasses. Always there is much more happening than we can bear. There is nothing to be surprised at.These thoughts bear me as faithfully as Susi and Chuma bore Livingstone's embalmed body right through Africa.
Ο κούκος δεν κρώζει. Κάνει hoo- hoooo!
Ο πρώτος τη τάξει μαέστρος είναι πάντα η φύση. Τι θαύμα ένα πουλί! Εκτελεί κάθε νότα εξαίσια.
Τι ορίζοντα έχει ο Κούκος και τι τη θέλει την πυξίδα;
Ψίθυρος ή μουρμουρητό το καλοκαίρι τελειώνει κι εμείς γερνάμε. Να μη ξεχνιόμαστε. Ο κούκος θα επιστρέψει εκεί όπου ανήκει, στους τροπικούς, στην αιώνια άνοιξη. Μόνο εγώ είμαι μόνιμος κάτοικος πια χειμώνα.
Μεγαλώνω και τα ταξίδια πια μου είναι περιττά. Γιατί πλησιάζει, έρχεται προς εμένα το πιο μεγάλο ταξίδι, ο θάνατος.
Μεγαλώνω και δε με συγκινούν πια τα ταξίδια όπως παλιά. Γιατί έχω πια συλλέξει τρόπους, αναμνήσεις και ανθρώπους που είναι από μόνοι τους ταξίδια.
Τα δαχτυλίδια στον κορμό των δέντρων μου λένε περισσότερα από τα έτη του ημερολογίου.
Δυστυχώς παθαίνουμε πιο πολλά από αυτά που αντέχουμε. Συνήθισα τα πάντα. Τι μπορεί πια να με εκπλήσσει;
Ευτυχώς, νομίζουμε ότι έκλεισε ο κύκλος αλλά να μια νέα πρόκληση. Μη σε εκπλήσσει αυτό. Τι μπορεί πια να με εκπλήσσει; Ο Κούκος πάντως ναι.
Μεγαλώνοντας με συντροφεύουν πάντα οι ίδιες βαλσαμωμένες σκέψεις.
Το ίδιο παιχνίδι και με άλλες γλώσσες ποιος ξέρει τι θα φανέρωνε. Gök, κούκος ή cuckoo το μόνο που δεν αλλάζει είναι το πουλί, οι εναλλαγές των εποχών και η φθορά του χρόνου.
σχόλια