Τριπλό παιχνίδι. Έγιναν διαβόητοι ως «οι κατάσκοποι του Κέιμπριτζ» και το διπλό, ακόμα και τριπλό παιχνίδι τους (όπως μάλλον συμβαίνει στην περίπτωση του Κιμ Φίλμπυ) ενέπνευσε πλήθος συγγραφέων, σεναριογράφων και σκηνοθετών. Τα κόλπα της κατασκοπείας είναι πάντα γοητευτικά, ιδίως αν τα παρακολουθείς από την ασφάλεια του γραφείου όπου διαβάζεις μυθιστορήματα γι' αυτά ή όταν τα βλέπεις στην οθόνη. Όταν τα ζεις, ενίοτε διαπιστώνεις ότι μικρό είναι το ποσοστό της σαγήνης και της περιπέτειας, ενώ δυσανάλογα μεγάλο είναι αυτό της τυπολατρικής τήρησης των ιδιαίτερων κανόνων της κατασκοπείας, καθώς και εκείνο της καθημερινής ρουτίνας. Ο Χάρολντ Έιντριαν Ράσσελ Φίλμπυ (1912-1988), γνωστός τοις πάσι ως Κιμ Φίλμπυ, υπήρξε ένας από τους διψασμένους για περιπέτεια, (αλλά και για κοινωνική δικαιοσύνη, ανώτερα ιδεώδη, υπέρβαση της υποκρισίας) νεαρούς του Κέιμπριτζ που στρατολογήθηκαν από τις μυστικές υπηρεσίες της Σοβιετικής Ένωσης και έδρασαν επί δεκαετίες ως κατάσκοποι. Οι άλλοι τρεις ήσαν ο Ντόναλντ Μακλίν (1913-1983), το αδιανόητο πλάσμα που άκουγε στο όνομα Γκάι Μπέρτζες (1911-1963) και ο σερ (!) Άντονι Μπλαντ (1907-1983). Ο ευρυμαθής συγγραφέας Ρόμπερτ Λίτελ (Νέα Υόρκη, 1935), βαθύς γνώστης των λαβυρίνθων της κατασκοπείας, και πατέρας του πασίγνωστου ήδη από το πρώτο του μυθιστόρημα, τις Ευμενίδες, Τζόναθαν Λίτελ (1967), επιχειρεί να μας μυήσει στην ψυχονοητική ιδιοσυστασία του Κιμ Φίλμπυ, να χαρτογραφήσει το φαινομενικό χάος της δράσης του, να διερευνήσει το πώς και το γιατί επιλέγει κανείς να γίνει ένας αφανής παίκτης στη σκοτεινή σκακιέρα των συγκρούσεων που ταλανίζουν εκατομμύρια ανθρώπους. Με το μυθιστόρημά του Φίλμπυ - Πορτραίτο του κατασκόπου σε νεαρά ηλικία (μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, εκδ. Άγρα), που ήδη ο τίτλος του παίζει με τον τίτλο του Τζέιμς Τζόις, Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία, καταφέρνει να τέρψει και να πληροφορήσει, να διασκεδάσει και να διδάξει.
2.
Αλληλουχία αφηγήσεων. Το μυθιστόρημα συντίθεται σαν μια αλληλουχία αφηγήσεων, σε πρώτο ενικό, των προσωπικοτήτων που ενέχονταν στην ιστορία του Φίλμπυ, από τη Γιελένα Μοντίνσκαγια, αναλύτρια των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών, και τον Γκάι Μπέρτζες, τον ιδιοφυή αλκοολικό, ομοφυλόφιλο και απρόβλεπτο ταραξία σύντροφο του Φίλμπυ, έως τον Τέοντορ Στεπάνοβιτς Μάλυ, γνωστό ως Όττο, και τον Ανατόλυ Γκόρσκι, που υπήρξαν οι καθοδηγητές και σύνδεσμοι του Φίλμπυ. Στο τέλος, ο Λίτελ κάνει μια υπόθεση εργασίας, σύμφωνα με την οποία ενδέχεται ο Φίλμπυ να ήταν όχι διπλός, αλλά τριπλός κατάσκοπος, και να ξεγέλασε τους Σοβιετικούς, παραπληροφορώντας από την αρχή τη Μόσχα. Το πράγμα περιπλέκεται από στοιχεία που έρχονται στο φως με τα χρόνια, ιδίως μετά την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ. Τα στοιχεία οδηγούν σε μυθιστορήματα, αυτά με τη σειρά τους σε κινηματογραφικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές, εν συνεχεία νέα στοιχεία προκαλούν αμφιβολίες και επανεξέταση των παλαιών, ακολουθούν νέα μυθιστορήματα, κι άλλες ταινίες, και πάει λέγοντας, ώσπου ο λαβύρινθος γίνεται έρημος, όπως στο γνωστό αφήγημα του Μπόρχες, για να έρθουν και πάλι οι μυθιστοριογράφοι να αρδεύσουν την έρημο. Ο πολύς Τζον Μπάνβιλ, φέρ' ειπείν, έρχεται να μας προσφέρει τη δική του εκδοχή των «κατασκόπων του Κέιμπριτζ» με το μυθιστόρημα Ο αδιάφθορος (μτφρ. Κατερίνα Τζωρίδου, εκδ. Καστανιώτης), με τη διαφορά ότι εδώ δεν πρωταγωνιστεί ο Κιμ Φίλμπυ αλλά ο σερ Άντονι Μπλαντ, υπό το όνομα Βίκτορ Μάσκελ. Και ο Μπάνβιλ, όπως και ο Λίτελ, πασχίζει να συλλάβει πώς οδηγείται ένας λαμπρός νέος στον ζόφο της κατασκοπείας, στο απόλυτο βδέλυγμα: την προδοσία.
3.
Ο κληρικός της προδοσίας. Εκεί όπου σταματούν οι μυθιστοριογράφοι, αρχίζουν οι δοκιμιογράφοι. Και αντιστρόφως. Τόσο τα γεγονότα όσο και οι λογοτεχνικές εκδοχές τους ώθησαν τον Τζορτζ Στάινερ (Παρίσι, 1929) να καταπιαστεί ακριβώς με το αίνιγμα της κατασκοπείας, με τις περιπλοκές της προσωπικότητας που προχωρεί στην προδοσία, με τους ιδιότυπους κανόνες που ορίζουν αυτό το παιχνίδι της σκιάς και του καθρέφτη, της φωτογραφικής μηχανής και του ρεβόλβερ, της λεπταίσθητης ευφυΐας και της κτηνώδους βίας. Αυτός ο σημαντικότατος στοχαστής, ίσως ο σπουδαιότερος εν ζωή, συνέθεσε ένα πολυσέλιδο δοκίμιο με αφορμή τις αποκαλύψεις σχετικά με τον σερ Άντονι Μπλαντ που αναστάτωσαν τη Μεγάλη Βρετανία και υποχρέωσαν την τότε πρωθυπουργό Μάργκαρετ Θάτσερ να μιλήσει ανοιχτά για όλα όσα πολλοί αποκάλυπταν και διέδιδαν, αλλά χωρίς ακλόνητα χαρτιά. Στον πολύτιμο τόμο Περί λόγου, τέχνης, και ζωής (μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Πατάκης), ο Στάινερ παραδίδει έξοχα μαθήματα συγγραφής δοκιμίων, καθώς συνδυάζει μια αχανή ευρυμάθεια με μια μοναδική οξύνοια, διαποτισμένη από σπάνια ηθική. Στον τόμο αυτό δεσπόζει το κείμενο Ο κληρικός της προδοσίας, μια εκτενής προσπάθεια συγκροτημένων απαντήσεων στα σκληρά ερωτήματα που έθεσε το σκάνδαλο Μπλαντ.
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO