Τα τελευταία χρόνια, η αγορά του βιβλίου κατακλύζεται από ιστορικά, μεσαιωνικά, οικολογικά θρίλερ, μυθιστορήματα που εκλαϊκεύουν τα μαθηματικά, τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την ψυχανάλυση, κάποια «κρυφή» αρχαία γνώση ή «απόκρυφο» ευαγγέλιο ή αναβιώνουν γνωστές ιστορικές προσωπικότητες στο πλαίσιο μιας αστυνομικής ή «αισθηματικής» πλοκής. Πού οφείλεται αυτή η τάση; Ποιο είναι το σημείο εκκίνησής της; Πώς εντάσσεται στη λογοτεχνία; Με αυτά τα ερωτήματα στο μυαλό, συνάντησα τον Μάκη Πανώριο για μια κουβέντα για ένα θέμα που δεν συζητιέται συχνά στους λογοτεχνικούς κύκλους: Tο «μυθιστόρημα-εγκυκλοπαίδεια» και τη στάση που έχουν κριτικοί, δημοσιογράφοι, συγγραφείς, αναγνώστες απέναντι σ’ αυτό.
ΣΗΜΕΙΟ ΕΚΚΙΝΗΣΗΣ
Ο ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΟΣ ΜΟΜΠΙ-ΝΤΙΚ...
Το πραγματολογικό υλικό δεν έχει σχέση με την υπαρξιακή διάσταση της γραφής, επισημαίνει ο Μάκης Πανώριος. Κατά τη γνώμη του, γι’ αυτή την τάση ευθύνεται κατά μεγάλο βαθμό ο Χέρμαν Μέλβιλ με το Μόμπι-Ντικ. Βέβαια, ο Μέλβιλ σαφώς πληροί το λογοτεχνικό του στόχο, αποδίδει την υπαρξιακή διάσταση της πάλης του ανθρώπου με το Θείο ή οτιδήποτε ανάλογης υπαρξιακής διάστασης. Αλλά, αμέσως μετά την έναρξη και μέχρι το εκρηκτικό φινάλε της αντιπαράθεσης του ανθρώπου με το Ον, ο Μέλβιλ παραθέτει πραγματολογικά στοιχεία για το λάδι, τα πτερύγια, τις τριχιές, τις φάλαινες, τους εργάτες της θάλασσας και πάει λέγοντας. Βέβαια, ο Μέλβιλ έχει δικαιολογία: Απευθύνεται σε κοινό το οποίο δεν δέχεται πληροφορία από τον Τύπο, τα ηλεκτρονικά μέσα ή τον κινηματογράφο. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τον πολυαγαπημένο μας Ιούλιο Βερν, συνεχίζει ο Πανώριος. Ισχύουν τα ίδια, με μια επιπρόσθετη δικαιολογία: Απευθύνεται σε νεανικό κοινό. Σήμερα, που η πληροφορία είναι προσβάσιμη στο ευρύ κοινό, για ποιο λόγο συνεχίζεται αυτή η τάση; Αναρωτιέμαι...
ΚΩΔΙΚΑΣ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ
Η ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΣΟΦΙΑΣ
Μέχρι που φτάνουμε στη σύγχρονη εποχή, τον Ντα Μπράουν και τον Κώδικα Ντα Βίντσι (Λιβάνης), απαντάει ο Πανώριος, βιβλίο που δημιουργεί την ψευδαίσθηση στον αναγνώστη πως του προσφέρει γνώση και σοφία, δεδομένου ότι ο πρωταγωνιστής του είναι πανεπιστημιακός καθηγητής, ο οποίος βλέπει ένα γρατσούνισμα σε μία κολόνα ή κούφωμα παραθύρου ή πόρτα ή άγαλμα κι αρχίζει να κάνει «διανοητική» διάλεξη που φτάνει μέχρι την αρχαία Νινευή. Διάλεξη που επιεικώς αγγίζει τα όρια της ανοησίας…
«ΨΕΥΔΟΪΣΤΟΡΙΚΟ» ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΜΕ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Φυσικά, η «μόδα» έχει αρχίσει και πριν από τον Μπράουν, συνεχίζει, με το λεγόμενο «ψευδοϊστορικό» μυθιστόρημα, στο οποίο απουσιάζει η φαντασία του συγγραφέα (διότι η λογοτεχνία είναι μόνον καθαρό αποτέλεσμα της μεταστοιχείωσης της πραγματικότητας με ποιητικές συντεταγμένες), κι όμως προβάλλεται ως λογοτεχνία. Κλασικό παράδειγμα: Ουμπέρτο Έκο, Το Όνομα του Ρόδου (Ελληνικά Γράμματα). Πολύ ωραία δομημένο βιβλίο, έξυπνο, και με μια κάποια φιλοσοφική διάσταση, πλούσια και πειστική αναβίωση του Μεσαίωνα. Όμως, κατά την ταπεινή μου γνώμη, επισημαίνει ο Μάκης Πανώριος, πολύ πειστικότερα και με μεγαλύτερη αληθοφάνεια αναβίωσε τη μεσαιωνική εποχή ο δικός μας Άγγελος Τερζάκης στην Πριγκιπέσα Ιζαμπώ (Εστία). Όσο για το Όνομα του Ρόδου, συνεχίζει, δεν απογειώνεται ως μυθιστόρημα, ανεξαρτήτως της επιτυχίας ή των καλών κριτικών. Ίσως επειδή η αστυνομική του πλοκή ήταν αυτή που ερέθισε το κοινό, η οποία είναι φτωχή.
ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΘΡΙΛΕΡ ΜΕ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗ ΤΗΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ
Το τελευταίο σύγχρονο παράδειγμα αυτής της τάσης -ως προς το πραγματολογικό υλικό και το ανισοβαρές του σε σχέση με τη λογοτεχνική υπόσταση του μυθιστορήματος- είναι το γερμανικό μπεστ σέλερ Το Σμήνος του Frank Schatzing (Καστανιώτης). Το μήνυμά του είναι ενδιαφέρον: η Φύση, ως ζωντανός οργανισμός, αντιδρά δυναμικά και επιθετικά εναντίον της δολοφονικής επέμβασης του ανθρώπου επάνω της. Τα πλάσματα των ωκεανών εξανίστανται και επιτίθενται στον άνθρωπο. Συναρπαστικές σκηνές κινηματογραφικών προδιαγραφών, πλάι σε πανέξυπνους, σχεδόν ευφυείς διαλόγους. Αλλά, επί της ουσίας κι εδώ πρωταγωνιστεί το πραγματολογικό υλικό. Είναι τόσο εμφανής η διαπίστωση, ώστε τελειώνοντας τις 1.021 σελίδες του διαπιστώνεις πως είναι καλογραμμένο, αλλά αισθάνεσαι λιγάκι «εκτός», σε τέτοιο βαθμό που το ουσιώδες μήνυμα του βιβλίου κάπου χάνεται στην πορεία…
Ο ΚΑΝΟΝΑΣ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Φυσικά, καταλήγει ο Μάκης Πανώριος, τέτοια βιβλία δεν είναι ο κανόνας, υπάρχουν πλήθος μυθιστορήματα που αγωνίζονται λογοτεχνικά χωρίς να καταφεύγουν στην παράθεση πληροφοριών. Ευτυχώς, αυτοί οι συγγραφείς (Έλληνες και ξένοι), με γόνιμη και τολμηρή φαντασία, αν και διαγωνίζονται στον άνισο στίβο των «πραγματολογικών θρίλερ», βρίσκουν τελικά τη θέση τους στην αγορά και στη συνείδηση του αναγνωστικού κοινού.
σχόλια