Ως άνθρωπος του μύθου, της βαθιάς παράδοσης και των θαυμάτων της γραφής, ο Μπόρχες δεν αντιμετώπισε μεγάλες αναστολές όταν του προτάθηκε να σκιαγραφήσει –πάντα με τον δικό του τρόπο– τον Βούδα και τον βουδισμό. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι είχε ανάγκη κάποια βοηθό (την Αλίσια Χουράδο, εν προκειμένω), η οποία θα διάβαζε εξονυχιστικά τις διαλέξεις του στο Ελεύθερο Κολέγιο Ανωτέρων Σπουδών, θα σημείωνε διακριτικά κάποιες «αλλαγές ήσσονος σημασίας» και γενικά θα ευθυνόταν για την τυπική αλήθεια, την ίδια στιγμή που ο διάσημος συγγραφέας θα θεωρούσε δικό του καθετί που ενίοτε θα υπερέβαινε τα γνωστά σχόλια περί βουδισμού. Εφόσον ο ίδιος ο Μπόρχες θεωρείται πλέον άνθρωπος-μύθος, ευνόητο είναι ότι μια μυθική μορφή σαν του Βούδα θα κέντριζε την περιέργειά του.
Διαβάζουμε λοιπόν: «Οι απαρχές του βίου του ανάγονται στον ουρανό. Ο Μποντισάτβα (που έμελλε να γίνει Βούδας, όνομα που σημαίνει «Αφυπνισμένος») κατόρθωσε, χάρη στις συσσωρευμένες αρετές άπειρων προηγούμενων ενσαρκώσεων, να γεννηθεί στον τέταρτο ουρανό των θεών. Από τα ύψη του ουρανού όπου βρισκόταν, κοίταξε τη Γη κι επέλεξε τον αιώνα, την ήπειρο, το βασίλειο και την κάστα όπου θα ξαναγεννιόταν για να γίνει Βούδας και να σώσει τους ανθρώπους. Διάλεξε για μητέρα του τη βασίλισσα Μάγια (όνομα που δηλώνει τη μαγική δύναμη που δημιούργησε το απατηλό σύμπαν), τη σύζυγο του Σουντοντάνα, βασιλιά της πολιτείας Καπιλαβάστου, στο νότιο Νεπάλ.
Η Μάγια ονειρεύτηκε ότι εισχώρησε στο πλευρό της ένας ελέφαντας με εξι χαυλιόδοντες, με το σώμα κατάλευκο σαν χιόνι και το κεφάλι κόκκινο σαν ρουμπίνι. Όταν ξύπνησε, η βασίλισσα δεν ένιωθε κανέναν πόνο και κανένα βάρος. Αντίθετα, αισθανόταν ευχάριστα και ανάλαφρα. Οι θεοί ανήγειραν μέσα στο σώμα της ένα ανάκτορο. Ο Μποντισάτβα περίμενε προσευχόμενος στον περίβολό του την ώρα της γέννησης. Τον δεύτερο μήνα της άνοιξης, η βασίλισσα περπάτησε σ' έναν κήπο. Ένα δέντρο με φύλλα που έλαμπαν σαν τα φτερά του παγονιού τής έτεινε ένα κλαδί. Η βασίλισσα το δέχτηκε με απλότητα. Την ίδια στιγμή ο Μποντισάτβα σηκώθηκε όρθιος και γεννήθηκε από το δεξί πλευρό της, χωρίς να τη σχίσει. Το νεογέννητο έκανε επτά βήματα και κοίταξε δεξιά και αριστερά, μπρος και πίσω. Διαπίστωσε ότι στο σύμπαν δεν υπήρχε τίποτε όμοιό του και βρυχήθηκε σαν λιοντάρι: "Είμαι ο πρώτος και ο άριστος. Αυτή είναι η τελευταία μου γέννηση.
Έρχομαι να βάλω τέλος στον πόνο, στην αρρώστια και στον θάνατο". Δυο σύννεφα έβρεξαν κρύο και ζεστό νερό για το λουτρό της μητέρας και του γιου της. Οι τυφλοί άρχισαν να βλέπουν, οι κουφοί να ακούν, οι παράλυτοι να βαδίζουν, τα μουσικά όργανα να ηχούν από μόνα τους».
Ο Μπόρχες δεν δυσκολεύεται να βρει συστοιχίες των δικών του επινοήσεων με τα βουδιστικά δεδομένα. Όταν παρακολουθούμε κάποιον χορό εν τέλει ταυτιζόμαστε με τους χορευτές.
Ο αναγνώστης, όσο ανίδεος κι αν είναι σχετικά με τις ανατολικές θρησκείες, υποψιάζεται ότι όλες αυτές τις πληροφορίες μπορεί να τις βρει στην πρώτη εγκυκλοπαίδεια. Πλην όμως, γραμμένες διά χειρός Μπόρχες, προσλαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία. Το ανεκτίμητο στοιχείο σε όλες τις διηγήσεις είναι ότι ο μυθοποιός Μπόρχες ενθουσιάζεται με τις περιπέτειες και τις μεταμορφώσεις του μυθικού Βούδα. Πιο σωστά, οσάκις εγκαταλείπουμε τη ρεαλιστική πραγματικότητα, ο Μπόρχες βρίσκεται στο στοιχείο του. Ο Σιντάρτα βλέπει νοερά τις αμέτρητες ενσαρκώσεις του! Αγκαλιάζει με μια ματιά τους αναρίθμητους κόσμους του σύμπαντος! Μετά από κάποια βροχή, ένας βασιλιάς των φιδιών, μια κόμπρα δηλαδή, τυλίχτηκε επτά φορές γύρω από το σώμα του Βούδα, σχηματίζοντας από πάνω του μια σκεπή με τις επτά κεφαλές της! Ύστερα η κόμπρα προσηλυτίστηκε στον βουδισμό!
Ένα από τα αξιοπρόσεχτα στοιχεία αυτού του δοκιμίου είναι η ιδιαίτερη σημασία που προσλαμβάνει το παρελθόν. Είναι κάτι που –τηρουμένων των αναλογιών και των νοημάτων– το διαπιστώνουμε και στον ατομικό μας βίο. Μετά από δεκαετίες και εικοσαετίες, το νόημα του παρελθόντος μας αποσυγχωνεύεται από τον εαυτό του και διεκδικεί διαστάσεις που δεν σχετίζονται ευθέως με τα δικά μας παιδικά χρόνια, τους δικούς μας γεννήτορες και συνοδοιπόρους.
Κατά συνέπεια, από σελίδα σε σελίδα αρχίζουμε να μην αντιδρούμε στις μυθικές περιγραφές που, ενώ είναι μυθικά μορφώματα, εν τέλει πείθουν περισσότερο από τις πραγματικές πληροφορίες. Τι σημαίνει ατομικότητα, προσωπικότητα, ιδιωτικός βίος, όταν ένα από τα βασικά δόγματα του βουδισμού αφορά την άρνηση της προσωπικότητας; «Ακόμα και σήμερα, στην Ινδία, πολλοί άνθρωποι, όταν βρίσκονται στα πρόθυρα των γηρατειών, εγκαταλείπουν την οικογένεια και την περιουσία τους και παίρνουν τους δρόμους, ακολουθώντας τον πλάνητα βίο του ασκητή...». Το απολύτως παράδοξο δεν απέχει και πολύ από το απολύτως πραγματικό.
Άλλωστε, ο Μπόρχες δεν δυσκολεύεται να βρει συστοιχίες των δικών του επινοήσεων με τα βουδιστικά δεδομένα. Όταν παρακολουθούμε κάποιον χορό εν τέλει ταυτιζόμαστε με τους χορευτές. Ανάλογα πράγματα ισχύουν για όλους μας, καθώς από γενέσεως μέχρι θανάτου παρακολουθούμε κάποιους ή κάποιον και μετέχουμε σε μια συνύπαρξη που δημιουργεί την αυταπάτη ότι είμαστε αυτός ο κάποιος. Κατ' ανάλογο τρόπο (τονίζει ο Μπόρχες), ο Βίκτωρ Ουγκώ έδωσε στη βιογραφία του τον ακόλουθο τίτλο: Ο Βίκτωρ Ουγκώ εξιστορημένος από έναν μάρτυρα της ζωής του.
Ο Μπόρχες –ρεαλιστής που φοράει ανάποδα τη στολή του μυθοποιού– δεν έχει απλώς συναρπαστικές «τρύπες» στην κεφαλή του, αλλά παντού, στον χώρο, στον χρόνο, στη σκέψη και στην ανοησία, ανακαλύπτει θαύματα: «Ας φανταστούμε ένα πέτρινο βουνό, δεκαοκτώ χιλιάδες μέτρα ψηλό, που κάθε εκατό χρόνια το αγγίζει ένα λεπτότατο μετάξι από το Μπενάρες. Όταν το άγγιγμα θα έχει φθείρει ολόκληρο το βουνό, δεν θα έχει περάσει ακόμη ένα κάλπα (ήτοι 4.320.000 χρόνια...)».
Χρήσιμο ανάγνωσμα
Ο Kant για το πώς να διαμορφώσεις τον εαυτό σου
Όσοι έφαγαν τα μούτρα τους διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας την περίφημη Κριτική του Καθαρού Λόγου, ασφαλώς θα νιώσουν ευεργετική άνεση αν ανοίξουν αυτό το βιβλίο, που είναι μεν γραμμένο δια χειρός Καντ, αλλά το στυλ του έχει τόση απλότητα ώστε να μη χάνει ούτε έναν αναγνώστη. Ξέρουμε τα τρία ερωτήματα του Καντ: «Τι μπορώ να γνωρίσω;», «Τι οφείλω να πράξω;», «Τι επιτρέπεται να ελπίζω;». Και βέβαια, το ερώτημα: «Τι είναι ο άνθρωπος;». Ο αναγνώστης που εξέρχεται (λαβωμένος) από την ανάγνωση των τριών Κριτικών, ανοίγοντας αυτό το εξαίσιο βιβλίο που αναλύει εμπειρικά και πραγματολογικά τους τρόπους που ο άνθρωπος ως «πολίτης του κόσμου» διαμορφώνει τον εαυτό του, νιώθει ικανοποίηση, συγκρατημένο ενθουσιασμό και, κυρίως, ευγνωμοσύνη.
Καταλογίζουμε μερικά από τα θέματα του βιβλίου για να καταδειχτεί του λόγου το αληθές: Περί του τρόπου να γνωρίσουμε τόσο τον εσωτερικό όσο και τον εξωτερικό κόσμο του ανθρώπου / Περί αυτοσυνειδήσεως / Περί εγωισμού / Σχετικά με την εθιμοτυπία της εγωιστικής γλώσσας / Περί αυτοπαρατηρήσεως / Περί των παραστάσεων που διαθέτουμε χωρίς να έχουμε συνείδηση γι' αυτές / Περί της αφής / περί της ακοής / περί της εσωτερικής αισθήσεως / περί της φαντασίας / περί προβλέψεως / περί του μαντικού χαρίσματος / περί ασθενειών του πνεύματος / περί της δημιουργικής ευστροφίας / περί μεγαλοφυΐας / Περί πλήξεως και διασκεδάσεως / Περί καλαισθησίας στη μόδα / περί καλαισθησίας στην τέχνη / περί δειλίας και γενναιότητας / Περί των παθών / διαίρεση των παθών / η ελευθερία ως πάθος / περί δοξομανίας / η μελαγχολική ιδιοσυγκρασία / η χολερική ιδιοσυγκρασία / η φλεγματική ιδιοσυγκρασία / ένας άνθρωπος έχει ή δεν έχει χαρακτήρα; / περί φυσιογνωμικής / Ο χαρακτήρας του λαού / ο χαρακτήρας της φυλής / ο χαρακτήρας του είδους / Πλήξη και διασκέδαση. «Το αίσθημα της ζωής, η ευχαρίστηση, δεν είναι λοιπόν τίποτε άλλο από το αίσθημα μιας διαρκούς παρόρμησης να εγκαταλείψουμε την παρούσα κατάσταση (η οποία πρέπει επομένως να είναι εξίσου συχνά ένας επαναλαμβανόμενος πόνος). Έτσι εξηγείται επίσης γιατί είναι τόσο επαχθής και εναγώνια η πλήξη για όσους έχουν στραμμένη την προσοχή τους στη ζωή τους και στον χρόνο. Η πίεση ή η παρόρμηση να εγκαταλείψουμε κάθε χρονική στιγμή στην οποία βρισκόμαστε και να περάσουμε στην επόμενη επιταχύνεται διαρκώς και μπορεί να φθάσει μέχρι την απόφαση να δώσουμε τέλος στη ζωή μας, διότι ο φιλήδονος άνθρωπος έχει δοκιμάσει όλα τα είδη απόλαυσης και κανένα δεν είναι πλέον καινούργιο γι' αυτόν. Όπως έλεγαν στο Παρίσι για τον Λόρδο Μόρνταουντ: "Οι Άγγλοι απαγχονίζονται για να περάσουν την ώρα τους". Το κενό αισθημάτων που διαπιστώνουμε μέσα μας προκαλεί τρόμο (horror vacui) και δημιουργεί, τρόπον τινά, το προαίσθημα ενός αργού θανάτου, ο οποίος θεωρείται πιο οδυνηρός από ένα χτύπημα της μοίρας που κόβει απότομα το νήμα της ζωής» (σ. 157-158). Καλό διάβασμα.
Tο άρθρο δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στην LIFO τον Οκτώβριο του 2012.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 22.11.2016
