― To 1999, όταν ξεκινήσατε να γράφετε το «Παρτάλι», ποιες ήταν οι αρχικές σας προθέσεις;
Κάποια σπέρματα αυτών των ιδεών υπήρχαν και παλιότερα, αλλά η έναρξη ήταν τότε, το '99. Στο κέντρο πάντα υπήρχε μια φιγούρα, αυτό που στη Βόρεια Ελλάδα λέμε «παρτάλι». Είναι το παλιόρουχο, αλλά το ακούμε και σε οικείες φράσεις: «φύγε από δω, ρε παρτάλι», «μην κάνεις παρέα με αυτά τα παρτάλια» ή «τι παρτάλια φοράς;». Στη Θεσσαλονίκη, όπου σπουδάζαμε, είχαμε γνωρίσει ένα παρτάλι. Κινούμασταν μέσα στο πανεπιστήμιο, που πραγματικά ήταν μια οργανωμένη κοινότητα κατά τη Μεταπολίτευση, ζούσαμε, τρώγαμε, διαβάζαμε μέσα στον χώρο, κάναμε προβολές στη θεατρική ομάδα του ΦΟΘΚ. Κάπως όλα αυτά μας έφεραν σε επαφή με το περιθώριο, που στην πραγματικότητα δεν ήταν περιθώριο, ήταν μια επέκταση του δικού μας εαυτού, γιατί εμείς όλοι ήμασταν «λαϊκά» παιδιά.
— Εσείς περάσατε στο πανεπιστήμιο το '74, πάνω στη Μεταπολίτευση, όπως και ο Μανόλης στο «Παρτάλι»;
Σωστά. Για χρόνια τα φοιτητικά κάπως με απωθούσαν, αλλά κάποτε ήρθε η στιγμή να συνδυάσω αυτούς τους δύο χώρους: το πανεπιστήμιο με το Βαρδάρι, που ήταν μια περιοχή που έβραζε, μια Αγορά. Ήταν η Θεσσαλονίκη, η είσοδος της πόλης, η νύχτα της, το περιθώριό της. Αν δεν περνούσες από κει, ήσουν ένας ξενέρωτος άνθρωπος. Εμείς πηγαίναμε κανονικά εκεί ως φοιτητές εικοσάχρονοι, δεν ήταν όπως σήμερα, που συχνά εισβάλει μια τάξη σε μια άλλη και στο τέλος την ανατρέπει. Συναντούσαμε παρέες, φαντάρους, περιθωριακά άτομα, κι έτσι προέκυψε ένας τύπος που για εμάς τότε ήταν μεγάλος –αλλά δεν ήταν ούτε 50–, παράξενα ντυμένος, που έλεγε ιστορίες.
— Ένας παρενδυτικός άνδρας;
Ναι, αλλά με την έννοια του καρναβαλικού στοιχείου. Δεν υποδυόταν τη γυναίκα. Αυτό ήταν το περίεργο. Σαν να είχε βγει μέσα από μια αποτυχημένη μεταμφίεση.
Υπάρχει μια σειρά από ιστορίες στις οποίες κάποιοι υποδύονται κάποιους άλλους, κάποιοι παίρνουν την ιστορία ενός άλλου και συνέχεια η ιστορία που φέρει το Παρτάλι μεταμορφώνεται μέσα από παραστάσεις, κείμενα και σόου, και γίνεται κάτι τελείως διαφορετικό, που θέτει σε αμφιβολία ακόμα και την ίδια την ουσία της.
— Οπότε, σύμφωνα με τη σημερινή ορολογία, δεν θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτόν τον άνθρωπο trans, σωστά;
Όχι, με τίποτα, δεν έκανε καμία προσπάθεια να μοιάζει με γυναίκα. Εγώ, εν τω μεταξύ, είχα εικόνες μεταμφιέσεων από το Παγγαίο, το χωριό μου, γιατί την Καθαρά Δευτέρα κάναμε ένα φοβερό καρναβάλι που μετά το απαγόρεψε η χούντα – το πρόλαβα στα πρώτα παιδικά μου χρόνια. Έβγαιναν οι άντρες ντυμένοι γυναίκες, έκαναν σάτιρα, υπήρχε το διονυσιακό στοιχείο που στη Βόρεια Ελλάδα είναι έντονο.
— Όπως στους κωδωνοφόρους και τις εικόνες που βλέπουμε ακόμα κάθε χρόνο.
Ακριβώς. Στο Βαρδάρι, όμως, αυτές οι εικόνες άρχισαν να παίρνουν υπόσταση. Ποιος είναι αυτός; Γιατί έχει δίπλα του νεότερους και τι τους λέει; Πόσο μπορούμε να τον πλησιάσουμε; Εμείς, δυο-τρεις ανήσυχοι φίλοι από τις ομάδες του σινεμά και του θεάτρου, κάναμε προσπάθειες να μαθαίνουμε γι' αυτόν. Έτσι, κάποια στιγμή άκουσα κάποια πράγματα, πολύ συγκεχυμένα, ότι έμενε κάπου στο λιμάνι. Σε διάφορα στέκια τον είχα ξαναδεί. Υπήρχε στην άκρη της πόλης, στη Σταυρούπολη, κοντά σε μια ρεματιά, ένα μαγαζί που το λέγανε «Στάσα» και εκεί πηγαίνανε πραγματικές trans. Πολύ λαϊκή ταβέρνα, κάθε βράδυ έβγαινε και κανένα μαχαίρι – εμάς μας αγαπούσαν, γιατί ήμασταν κυριολεκτικά παιδιά που στεκόμασταν εκεί. Δεν ήμασταν οι περίεργοι πλούσιοι νεαροί που σταμάτησαν με το αυτοκίνητο απέξω.
Και κάπως έτσι το περιθώριο της Θεσσαλονίκης ήρθε και φώτισε τις σπουδές μου. Ένα κομμάτι της Μεταπολίτευσης, των σπουδών και της ταυτότητάς μας σήμερα προέρχεται, για εμάς τουλάχιστον, και από εκείνα τα σημεία. Γι' αυτό έχτισα δύο χαρακτήρες βασικούς: τον Μανόλη, την πιο συντηρητική πλευρά, κλασικό Έλληνα που μπορεί να είναι bisexual για πάντα, να παντρευτεί και να κάνει καμιά σχεσούλα για μια βραδιά. Δεν είναι απόλυτα απελευθερωμένος. Ο Μάικ έρχεται από μια άλλη, ποπ κουλτούρα, με Μπόουι (που είχε αρχίσει τότε να ντύνεται, στο εξώφυλλο του «The man who sold the world» φορά ένα καταπληκτικό φόρεμα), Φασμπίντερ, Παζολίνι. Αυτοί είναι δύο πόλοι της νέας ελληνικής ταυτότητας, που ψάχνονται. Ο ένας πιο ριζωμένος, ο άλλος το ψάχνει περισσότερο και δεν είναι τυχαίο ότι στην πορεία ο Μάικ θα συναντήσει το Παρτάλι ως drag queen, ενώ ο Μανόλης θα εγκλωβιστεί στην παλιά του εκδοχή, στο Βαρδάρι. Άρα έχουμε μια διπλή υπόδυση.
— Απ' ό,τι καταλαβαίνω, έχετε εισαγάγει στοιχεία από τη δική σας προσωπικότητα και στους δύο αυτούς χαρακτήρες.
Βέβαια, πάντα, σε όλα τα βιβλία. Και από φίλους μου, συμφοιτητές μου. Αυτό συμβαίνει, απλώς δεν μπορείς να το κάνεις πάντα, γιατί, όταν έχεις γράψει δέκα μυθιστορήματα, δεν μπορείς να είσαι μέσα σε όλα. Εν πάση περιπτώσει, το Παρτάλι, όταν το συναντάνε οι φοιτητές, δεν είναι το αληθινό. Είναι ένας ηθοποιός του Κρατικού, που στην ουσία έχει εξαγοράσει την ιστορία του και υποδύεται το Παρτάλι για να παγιδεύει με τις αφηγήσεις του τους νεότερους – ποτέ ανήλικους, όμως! Στο βιβλίο δεν υπάρχει κανένας ανήλικος. Η αποκάλυψη γίνεται με τη βοήθεια παλιών Σαλονικέων, όπως η μητέρα της Ζωής, μιας συμφοιτήτριάς τους, ποιήτρια, η οποία ήξερε τα κυκλώματα, κι ένας περίφημος ποιητής, ο Άγης...
— ... ο οποίος θυμίζει έντονα τον Ντίνο Χριστιανόπουλο, σωστά;
Ο Άγης, που κυκλοφορεί στα πάρκα, στο λιμάνι και στο Βαρδάρι, έχει όντως χτιστεί, κατά 60-70%, πάνω στον Ντίνο Χριστιανόπουλο κι ένα πολύ μικρό ποσοστό κουβαλά και από τον Γιώργο Ιωάννου. Είναι μια ιστορία της πόλης, γι' αυτό και στο Παρτάλι, που είναι ηθοποιός με παιδεία αστική, σαλονικώτικη, πολλές φράσεις του, σε ένα είδος διακειμενικότητας, προέρχονται από τα κείμενα του Πεντζίκη και του Γιώργου Θέμελη. Το βιβλίο εμπλουτίστηκε με υλικό Θεσσαλονίκης, βορειοελλαδίτικο. Δεν είναι τυχαίο ότι και το «παρτάλι», ως λέξη, είναι ουδέτερο.
— Και το χρησιμοποιείτε και ως άκλιτο. Η γενική είναι κακόηχη.
Ναι, βέβαια, είναι τουρκική λέξη. Το βιβλίο, χωρίς να το θέλει, θα μπορούσε να θεωρηθεί προάγγελος της σημερινής ύπαρξης του ουδέτερου γένους (σ.σ. στα άτομα που αυτοπροσδιορίζονται ως gender neutral). Γι' αυτόν τον λόγο, όταν μεταφράστηκε στα γαλλικά, προέκυψε θέμα, γιατί οι Γάλλοι δεν έχουν ουδέτερο. Στο τέλος, η drag queen δεν έρχεται ως Παρτάλι, αλλά ως Miss Partales, γένους θηλυκού.
— Ως αρτίστα, ως περφόρμερ.
Ακριβώς. Κράτησε ένα στοιχείο από τον παλιό της εαυτό, όπως τη φώναζαν στο χωριό, αλλά το άλλαξε, το έκανε πιο show. Υπάρχουν, λοιπόν, στο βιβλίο οι διάφορες έμφυλες ταυτότητες, αλλά και οι διάφορες μεταβιβάσεις-παραβιάσεις.
— Πόσες μεταμορφώσεις συντελούνται, τελικά, στο βιβλίο;
Πολλές, με την έννοια ότι οι δύο φοιτητές κατά καιρούς έρχονται στα όριά τους από την αληθινή επαφή με το Παρτάλι και το περιθώριο, αλλά και ταυτόχρονα αναπαριστώντας στις θεατρικές ομάδες τους χαρακτήρες και γράφοντας γι' αυτούς. Ο Μάικ γράφει τα κείμενα και ο Μανόλης υποδύεται το Παρτάλι. Ο Μανόλης έχει έρθει αντιμέτωπος με τον εαυτό του, η κρυφή του ομοφυλοφιλία πρέπει να αποκαλυφθεί, με έναν τρόπο που δεν είναι ιδιαίτερα ξεκάθαρος στο βιβλίο. Με ενδιέφερε το διφορούμενο, αλλά όχι ως ενοχή, που ήταν ένα στοιχείο των καιρών.
— Θεωρώ ότι από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου είναι ότι δεν υπάρχουν σαφείς απαντήσεις για τις ερωτικές επαφές, για το πόσο μακριά το έχουν φτάσει κ.λπ. Δεν θέλατε να το φτάσετε σε ξεκάθαρα άκρα;
Δεν με ενδιέφερε, θα ήταν τόσο επεξηγηματικό, που δεν θα είχε νόημα. Ήθελα να μαθαίνουμε παράπλευρα τις πληροφορίες. Ακόμα και το ίδιο το παιδάκι, ως Miss Partales πια, θέτει ένα ερωτηματικό στον βιασμό της από τον Βούλγαρο στην Κατοχή, λέγοντας ότι κατά βάθος τον γούσταρε. Αυτή η ανατροπή, κατά τη γνώμη μου, κρύβει πολλά στοιχεία: εκτός από τη συναίνεση, δείχνει ότι αποδέχεται τον εχθρό. Είναι πράγματα που είχαν συμβεί αυτά, η βουλγαρική κατοχή ήταν πολύ άγρια στα μέρη μας.
Και πάλι, όμως, δεν ξέρουμε αν το λέει για να προκαλέσει. Είναι ένα στοιχείο μετα-αφηγηματικό; Έχει πουλήσει την ιστορία της στη Θεσσαλονίκη και τώρα την αναπλάθει στην Αμερική, σε έναν χώρο λαμπερό. Εκεί πραγματοποιείται μια αντίστροφη μεταμόρφωση, βγαίνει ως γυναίκα και σιγά-σιγά πετά ένα-ένα τα ρούχα και μένει γυμνή, όπως γεννήθηκε. Οδηγείται στο άφυλο ή, έστω, στο φύλο που έχει αφήσει πίσω της.
Υπάρχει, λοιπόν, μια σειρά από ιστορίες στις οποίες κάποιοι υποδύονται κάποιους άλλους, κάποιοι παίρνουν την ιστορία ενός άλλου και συνέχεια η ιστορία που φέρει το Παρτάλι μεταμορφώνεται μέσα από παραστάσεις, κείμενα και σόου, και γίνεται κάτι τελείως διαφορετικό, που θέτει σε αμφιβολία ακόμα και την ίδια την ουσία της.
— Στα είκοσι χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από την πρώτη του έκδοση μέχρι σήμερα, πώς έχει επανεκτιμηθεί αυτό το έργο σας;
Από τη στιγμή που τοποθετείται πλέον κάτω από την ομπρέλα της queer λογοτεχνίας, η προσέγγιση είναι τελείως διαφορετική. Όταν βγήκε, το 2001, είχε θετική υποδοχή – εκτός από δυο-τρεις αμήχανες κριτικές. Άνθρωποι του λογοτεχνικού κλάδου το υποστήριξαν αμέσως. Είχαν προηγηθεί βιβλία μου αφηγηματικά, πιο βατά, ο Ναύτης, ο Χορευτής στον ελαιώνα. Στο Παρτάλι εφάρμοσα διάφορες αφηγηματικές τεχνικές, δεν ήταν γραμμική η αφήγηση, υπήρχαν πολλαπλές φωνές, slangs, ντόπιος λόγος, αμερικανο-καλιαρντά, δοκιμιακό ύφος – όταν γίνεται ο σεισμός, χρησιμοποίησα φράσεις Σαλονικιών συγγραφέων. Είναι ένα «αναστατωμένο» βιβλίο, όχι χαοτικό όμως. Εκτιμήθηκε την πρώτη δεκαετία, αλλά σιγά-σιγά αυτοί που με διάβαζαν από την αρχή μου, οι σαραντάρηδες, έχουν αρχίσει να φεύγουν. Έτσι, κάποια στιγμή το Παρτάλι εξαντλήθηκε και υπήρξε ένα μεγάλο κενό, μετά τα πρώτα έξι χρόνια.
Το 2011 έγινε η παράσταση στο Φεστιβάλ Αθηνών, για τις ανάγκες της οποίας το δούλεψα ο ίδιος ως μονόλογο – διαφορετικά, θα χρειαζόταν μια υπερπαραγωγή, ένα τεράστιο μιούζικαλ. Την τελευταία δεκαετία, λοιπόν, το queer άρχισε να γίνεται γνωστό μέσα από μελέτες, βιβλία, μεταπτυχιακά, μέσα από το έργο των ιδρυμάτων, όπως αυτό του Ιδρύματος Ωνάση.
— Επίσης, οι gender studies άρχισαν να αναπτύσσονται.
Το queer άρχισε να γίνεται κάτι πολύ οικείο. Παλιότερα το queer ήταν, ας πούμε, ο διάδοχος του camp που είχε εφεύρει η Σούζαν Σόνταγκ, όλες αυτές οι εξτραβαγκάντζες με τη σεξουαλικότητα και τα φύλα. Τώρα, λοιπόν, το Παρτάλι έχει αρχίσει πάλι να αποτελεί αντικείμενο μελέτης, το στήριξαν και νεότατοι καθηγητές πανεπιστημίων.
— Έχει, πάντως, ενδιαφέρον το ότι η ανάγνωσή του το 2020, υπό το πρίσμα της ορολογίας που επιτάσσουν οι gender studies σήμερα αλλά και η ανάγκη για πολιτική ορθότητα, δεν κλοτσάει καθόλου, παρότι πρόκειται για λογοτέχνημα, και μάλιστα γραμμένο πριν από 20 και πλέον χρόνια με αναφορά στη δεκαετία του '70. Ο λόγος σας είναι ευαίσθητος και σημερινός, δεν θα μπορούσε να ενοχλήσει, γι' αυτό ενδεχομένως χαίρει και αυτής της εκτίμησης υπό το queer πρίσμα.
Όταν γράφτηκε, εγώ ήδη είχα μια σεβαστή απόσταση από τα χρόνια εκείνα, επομένως μπορούσα να τα αντιμετωπίσω υπό ένα πιο σύγχρονο πρίσμα, χωρίς όμως να αλλοιώσω την περίοδο εκείνη. Αν το έγραφα δέκα χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση, σίγουρα θα μπορούσε να προκύψει πιο περιγραφικό, ένα χρονικό της φοιτητικής ζωής εκείνα τα χρόνια. Είκοσι χρόνια μετά, όμως, έχουν πέσει κι άλλα φίλτρα: τα ταξίδια, η ζωή στην Αθήνα... Γράφοντάς το, άφησα τον εαυτό μου να είναι τελείως ανοιχτός, θρασύς και θαρραλέος.
Όπως λέμε, αν όντως ένα βιβλίο έχει αντοχή, το βρίσκει η επόμενη φουρνιά. Στη λογοτεχνία αυτό συμβαίνει συνήθως ανά εικοσαετία, πιο νωρίς δεν το καταλαβαίνεις, πρέπει να περάσουν δύο γενιές. Εγώ στο μεταξύ έχω χάσει, όπως σου είπα, όλο το ακροατήριο που με αγάπησε επί Ναύτη. Από τους πενηντάρηδες που διάβαζαν τότε, πριν από 30 χρόνια, ο νεότερος είναι πλέον πολύ μεγάλης ηλικίας. Μετά συνέχισα, βέβαια, με άλλες δουλειές που εμπεριείχαν κι άλλα στοιχεία. Αν το Παρτάλι θεωρείται queer, στο Ο παλαιστής και ο δερβίσης θα λέγαμε ότι οι χαρακτήρες είναι γκέι. Είναι μια ιστορία που ενόχλησε πολύ και ενοχλεί ακόμα και σήμερα, παρότι ήταν υποψήφια για το Κρατικό Βραβείο, ενώ το Παρτάλι είναι κάπως πιο μυθοποιημένο, γιατί ούτως ή άλλως έχουμε φάει στη μάπα πολύ Παράβα ντυμένο γυναίκα, αλλά όχι δυο good-looking χαρακτήρες που μπλέκονται με έναν Τούρκο και μια κοπέλα. Είναι κανονικότητα, είναι δίπλα μας αυτό, και ενοχλεί. Αποδεχόμαστε το χαριτωμένο και το γραφικό, αλλά όχι όταν αυτό τεθεί σε αληθινή βάση.
— Έναν χρόνο μετά το «Παρτάλι» κυκλοφόρησε το «Middlesex» του Τζέφρυ Ευγενίδη. Εκεί περιγράφεται μια άλλη μεταμόρφωση που αφορά την intersex ταυτότητα.
Αυτό το βιβλίο το διάβασα στα αγγλικά μόλις βγήκε, γιατί είχα «ανησυχήσει» ότι είναι κάτι πολύ κοντά μου. Καταρχάς, είναι πολύ ωραίο, γιατί συνδέει δύο ιστορικές περιόδους επίσης, τη Σμύρνη με την Αμερική, οικογένειες, «προβληματικά» γονίδια μέσα από αιμομιξίες. Έχουμε ένα παιδί που είναι, όπως θα λέγαμε παλιά, «ερμαφρόδιτο», την Κάλι, που επιλέγει να ζήσει ως Καλ. Ο Καλ θα φύγει και θα ζήσει στο περιθώριο μέχρι να αποφασίσει το φύλο του.
— Επίσης, είναι ένα βιβλίο που είναι τόσο Ντιτρόιτ, όσο το δικό σας είναι Θεσσαλονίκη.
Ναι, έχει την ιστορία του Ντιτρόιτ, των ελληνικών κοινοτήτων, χρησιμοποιεί μυθολογικά στοιχεία, που χρησιμοποιώ κι εγώ στο Παρτάλι. Όταν η Miss Partales κάνει το σόου, θέλει να αποδείξει ότι συνδέεται με ένα μυθολογικό παρελθόν. Το έκανε και ο Ευγενίδης. Και οι δύο ήρωες πηγαίνουν σε αμερικανικά κλαμπ, όταν ξεφεύγουν από τα σπίτια τους, για να κάνουν περφόρμανς τη ζωή τους. Αυτή είναι μια απίστευτη σύμπτωση. Ευτυχώς, προηγήθηκε το Παρτάλι!
Πιστεύω, ωστόσο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ότι το βιβλίο του Ευγενίδη δεν κατατάσσεται στο gay/queer section μιας βιβλιοθήκης. Δεν είναι queer λογοτεχνία, όπως είναι, ας πούμε, αυτή του Άλαν Χόλινγκχερστ. Παρ' όλα αυτά, η ιστορία του Καλ έχει τα στοιχεία της μεταμόρφωσης, της μεταμφίεσης, της κρίσης ταυτότητας, του να καθορίζεις εσύ το κοινωνικό φύλο σου, να αποφασίζεις τι κουβαλάς. Μια άλλη, βαθύτερη ομοιότητα είναι ότι το αληθινό Παρτάλι μεταναστεύει στην Αμερική γιατί γνωρίζει έναν Αμερικανό καθηγητή που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης το 1960, ερωτεύονται, αλλά αυτός το θέλει μόνο ως γυναίκα. Είναι αυτός που σπρώχνει το Παρτάλι να γίνει Partales.
— Να συντελεστεί η μεταμόρφωση.
Έχουμε μια μετανάστευση σε μια άλλη χώρα που θα του δώσει στο τέλος υπόσταση, καθώς η Ελλάδα το '60 θέλει περιθώριο. Αν έμενε το Παρτάλι στην Ελλάδα, θα ήταν μια γριά στο Βαρδάρι που θα την πετούσαν στον δρόμο. Πηγαίνοντας στην Αμερική, μπορούσε να γίνει μοντέλο του Άντι Γουόρχολ. Είναι πολύ σημαντικό το αμερικανικό στοιχείο, όχι γιατί εγώ ήμουν της αγγλικής φιλολογίας αλλά γιατί είναι μια γεωγραφική μετατόπιση που δίνει θάρρος στον άνθρωπο. Η μετανάστευση, η προσφυγιά, δημιουργούν νέες ταυτότητες. Για μένα, τα νέα Παρτάλια είναι οι πρόσφυγες. Έχει τρομερό ενδιαφέρον ο τρόπος που μιλάνε, που φέρονται, που ντύνονται, όλο αυτό το διττό που κουβαλάνε. Κάποιοι θα ενσωματωθούν, κάποιοι θα φύγουν, όσοι μείνουν όμως θα φέρουν νέες, υβριδικές ταυτότητες.
— Από την άλλη, στην «Μπέττυ» της Μπέττυς Βακαλίδου έχουμε ξεκάθαρα τη μεταμόρφωση μιας trans γυναίκας.
Το είχα διαβάσει τότε και με είχε εντυπωσιάσει, ήταν από τα πιο τολμηρά και εξομολογητικά βιβλία. Εδώ έχουμε κάτι άλλο, μια καθαρή αυτοβιογραφία, τη μετάβαση από το ανδρικό φύλο στην trans ταυτότητα. Το βιβλίο δεν τελειώνει σε μια οριστική μεταμόρφωση. Ήταν από τα πρώτα κείμενα που ήρθαν σε μια περίοδο, μαζί με το κίνημα των γκέι, και μεταμόρφωσαν το τοπίο, βάζοντας τις βάσεις για τέτοια θέματα.
— Άλλες μεταμορφώσεις που σας έρχονται στο μυαλό στην ελληνική λογοτεχνία;
Στην κλασική έχουμε περισσότερο μεταμφιέσεις. Βιζυηνός, ο Μοσκώβ-Σελήμ, Παπαδιαμάντης, Σκαρίμπας, Βενέζης, η Πάπισσα Ιωάννα φυσικά, πολλά δημοτικά τραγούδια, όπου οι ήρωες ντύνονται γυναίκες για να βρουν την καλή τους. Σε όλες αυτές τις ιστορίες στο βάθος υπάρχει το καρναβάλι, στο τέλος δεν ανατρέπεται κάτι, οι ήρωες επανέρχονται στο αρχικό τους φύλο. Αν το Παρτάλι πέτυχε κάτι, ήταν να επανακαθορίσει τον ερωτισμό και τα φύλα των πρωταγωνιστών του.
— Είναι πάντα κάπως ανώδυνη η επιστροφή σε αυτές τις περιπτώσεις που αναφέρετε. Σαν να μην έχει αγγίξει το μέσα τους η μεταμόρφωση.
Γίνεται για λόγους ερωτικούς, πατριωτικούς-εθνικούς, για να μπουν σε ανδρικά άβατα. Επίσης, η βιβλιογραφία των γυναικών που υποδύονται άνδρες είναι πολύ μεγαλύτερη σε σχέση με εκείνη των ανδρών που υποδύονται γυναίκες. Είναι παρενδυσίες που γίνονται από ανάγκη, όπως έγινε στο Παρτάλι, αλλά στην αρχή του. Μετά ακολουθεί η συνειδητή μετάβαση.
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΤΟ ΠΑΡΤΑΛΙ» ΜΕ ΕΚΠΤΩΣΗ ΕΔΩ
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «MIDDLESEX» ΜΕ ΕΚΠΤΩΣΗ ΕΔΩ
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΜΠΕΤΤΥ» ΜΕ ΕΚΠΤΩΣΗ ΕΔΩ
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
