Τζορτζ Στάινερ: Ήρθε το τέλος της Ευρώπης;

Ήρθε το τέλος της Ευρώπης; Facebook Twitter
«Η Ιδέα της Ευρώπης», σε άρτια μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, θέτει το καίριο ερώτημα σε τι ακριβώς συνίσταται και κατά πόσο υπάρχει ακόμα η ιδέα της Ευρώπης. 
0

«Η ΕΥΡΩΠΗ ΕΙΝΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ όπου ο κήπος του Γκαίτε σχεδόν συνορεύει με το Μπούχενβαλντ: όπου το σπίτι του Κορνέιγ βρίσκεται δίπλα στη πλατεία που η Ζαν Ντ’ Αρκ γνώρισε το αποτρόπαιο τέλος της» γράφει ο Τζορτζ Στάινερ με τη σοφία του ανθρώπου που είχε προ πολλού εντρυφήσει στις πιο μύχιες όψεις του ευρωπαϊκού πνεύματος, μιλώντας για τις απόλυτα αντιφατικές όψεις του. Η παιδεία και ο ανθρωπισμός διαμορφώθηκαν στο κέντρο του ευρωπαϊκού πνεύματος ακριβώς για να γνωρίσουν την πλήρη κατακρήμνιση και πάλι στο εσωτερικό του, ύστερα από το Ολοκαύτωμα αλλά και σήμερα, εξαιτίας της ισοπέδωσης που επιφέρει ο άκρατος ωφελιμισμός.

Τις μεγάλες αντιφάσεις του ευρωπαϊκού πνεύματος, που δόξασε την παιδεία και την ποίηση, για να τις ακυρώσει με τον πιο βάρβαρο τρόπο, εξετάζει ο Τζορτζ Στάινερ στη δέκατη διάλεξη Nexus του ομώνυμου περιοδικού και ινστιτούτου που είχε δώσει το 2004 στο Άμστερνταμ και μόλις κυκλοφόρησε σε βιβλίο από τις εκδόσεις Δώμα με τίτλο «Η Ιδέα της Ευρώπης», σε άρτια μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, θέτοντας παράλληλα το καίριο ερώτημα σε τι ακριβώς συνίσταται και κατά πόσο υπάρχει ακόμα η ιδέα της Ευρώπης. 

Το να είσαι ζωντανός δεν είναι μονοδιάστατο αλλά «σημαίνει να βλέπεις το φως του ήλιου και να σε βλέπει κι αυτό». Και αυτοί που μιλούν στοχαστικά για τον θάνατο, ακόμα και της ίδιας της Ευρώπης, όπως ο Στάινερ, είναι αυτοί τελικά που βλέπουν πιο έντονα και πιο δυνατά το φως, το οποίο ευτυχώς δεν έχει πάψει να αχνοφέγγει στο βάθος της σκέψης μας.

«Η ευρωπαϊκή ιστορία είναι γεμάτη μακρές πορείες. Οι στρατιώτες του Αλέξανδρου έκαναν πορεία ‒με άλλα λόγια περπάτησαν‒ από την Ελλάδα μέχρι τα σύνορα της Ινδίας και τη λιβυκή έρημο. Η “Ανάβασις” του Ξενοφώντα παραμένει κλασικό έργο της απελπισίας, της εξάντλησης και της αντοχής του πεζικάριου σε μια καταναγκαστική πορεία προς την επιβίωση», αναφέρει ο Στάινερ στην αρχή κιόλας της διάλεξής του, για να τονίσει όχι μόνο την περιπετειώδη και μακρά διάσταση του ταξιδιού του ευρωπαϊκού πνεύματος αλλά κυρίως για να θέσει τις αρχές της ταυτότητάς του, η οποία είναι ταυτόχρονα αρχαιοελληνική και ιουδαιοχριστιανική.

Όσο για την πορεία της διαμόρφωσης και της αποσύνθεσης του ευρωπαϊκού πνεύματος, αυτή δεν ενέχει μόνο τον χαρακτήρα μιας διαρκούς περιπλάνησης αλλά και την απολυτότητα και τον παραλογισμό ενός αληθινού πάθους που συνοψίζει την ολότητα του ίδιου του βίου. Πρόκειται για το πάθος της διαρκούς αναζήτησης που δεν εγκαταλείπει τον στοχαστή ποτέ.

idea
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Τζωρτζ Στάινερ, Η Ιδέα της Ευρώπης, εκδόσεις Δώμα

Ας μην ξεχνάμε ότι ο Στάινερ, όπως αντίστοιχα και ο Χέρμαν Μπροχ, ένας λογοτέχνης που είδε σε βάθος τις αρχές και τη μακρά πορεία της ευρωπαϊκής κυριαρχίας και την αντίστοιχα συντριπτική της πτώση, ήταν ένας μελετητής που ως γνήσιος ρομαντικός δεν έπαψε να αναζητά το απόλυτο, επιμένοντας πως το ευρωπαϊκό οικοδόμημα πρέπει να αναπληρώσει ταυτόχρονα όλες τις αρχές του στην ολότητά τους, αν θέλει ακόμα να ελπίζει. Η αντίστοιχα απόλυτη άρνηση που εξέφραζε το «υπάρχει αφθονία ελπίδας, αλλά όχι για εμάς» του αγαπημένου του Φραντς Κάφκα, όπως και κορυφαίων άλλων λογοτεχνών, απασχολούσε τον Τζορτζ Στάινερ μέχρι τέλος.

Αλλά, πάλι, δεν ήταν ο Φλομπέρ εκείνος που έκανε την κεντρική του ηρωίδα, τη μαντάμ Μποβαρί, να καταρρεύσει όταν συνειδητοποίησε την απουσία κάθε αξίας, και τελικά να αυτοκτονήσει όταν βίωσε το κενό που υπήρχε στην άδεια από νόημα πορεία της ζωής της;

Το ότι η απελπισία, όπως και η μοναξιά, είναι καίριο χαρακτηριστικό των σκεπτόμενων ανθρώπων είναι κάτι που τονίζει ο Στάινερ επανειλημμένα σε μνημειώδη δοκίμιά του, όπως τα «Αρχεία της Εδέμ» (από τα «Αξόδευτα Πάθη», μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Νεφέλη), αν και το ότι όλοι οι σπουδαίοι στοχαστές αποσύρονταν στη μοναξιά τους (ο Μοντένι στον πύργο του, ο Κίργκεγκορ στο δωμάτιό του, ο Νίτσε στις περιπλανήσεις του) δεν σημαίνει ότι δεν είχαν ανάγκη την κοινωνική βάση ενός κοινού οράματος για να διαπρέψουν.

Αυτό είναι εν τέλει για τον Στάινερ συνώνυμο με την κοινή μοίρα που συναντά κανείς στις αρχές του αρχαιοελληνικού και εβραϊκού πνεύματος, γι’ αυτό και οι θαμώνες της αρχαίας αγοράς τελικά μετεξελίχθηκαν στους θαμώνες των σύγχρονων καφενείων. Η συνύπαρξη των ανθρώπων είναι το απόγειο της σύγχρονης διυποκειμενικότητας, της αλήθειας της πόλης, μια θέση την οποία κάλλιστα θα ασπαζόταν ένας άλλος καίριος μελετητής του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος και λάτρης των καφενείων, ο Κλαούντιο Μάγκρις.

Είναι, μάλιστα, ο τελευταίος που θα συμφωνούσε, επίσης, με τον Στάινερ στο ότι είναι δύσκολο να ξανασκεφτεί κανείς το ευρωπαϊκό πνεύμα μετά το Ολοκαύτωμα, κάτι που επεσήμαναν με καίριο τρόπο τόσο οι εκπρόσωποι της Σχολή της Φρανκφούρτης όσο και ο ποιητής Πάουλ Τσέλαν. Πολύ εύστοχα ο Στάινερ υπενθυμίζει ότι, μη μπορώντας να αντέξει το βάρος αυτού του ερωτήματος, ο Τσέλαν προβαίνει τελικά στο απονενοημένο διάβημα, επιλέγοντας ωστόσο ένα συγκεκριμένο σημείο του Σηκουάνα, που δοξάστηκε στη σπουδαία μπαλάντα του Απολινέρ, για να αυτοκτονήσει, ξέροντας ότι το τελετουργικό είναι η απόλυτα δοξαστική πράξη που δίνει νόημα ακόμα και στον ίδιο τον θάνατο.

ΣΤΑΙΝΕΡ Facebook Twitter
Η κοινή παιδεία ως κατάκτηση δεν εκλαμβάνεται από τον Στάινερ με την έννοια ενός εκπαιδευτικού μοντέλου στο οποίο καλούμαστε να προστρέξουμε όλοι αλλά ως μια μορφή ιερής μανίας, πέρα από κάθε σκοπό και χρησιμοθηρία, σαν αυτή την πλατωνική μανία που καταλαμβάνει τον ακάματο κυνηγό της γνώσης που ήταν και ο ίδιος.

Είναι αυτή η μεταφορική δύναμη εν τέλει που απαντά στο καίριο ερώτημα το οποίο θέτει εκ νέου ο Στάινερ στη διάλεξή του για την Ευρώπη, λίγα χρόνια πριν από τον δικό του θάνατο: «Ποιο είναι το νόημα; Τι να προσθέσει οποιοσδήποτε από εμάς στα μεγαλεία του ευρωπαϊκού παρελθόντος;”».

Επομένως, στο ερώτημα κατά πόσο επήλθε το τέλος του ευρωπαϊκού πνεύματος ο Στάινερ απαντά όχι ανατρέχοντας σε ιστορικά δεδομένα, αφού αυτά είναι περασμένα και νεκρά, αλλά θέτοντας εκ νέου τα αξιώματα που έχει αναδείξει η ίδια η Ευρώπη και οφείλει να οριοθετήσει ξανά στο σωστό τους εύρος: ορίζοντας το καφενείο σε ανθρώπινη κλίμακα, αναδεικνύοντας τις πόλεις ως σημεία αναφοράς κάθε περιπλανώμενου που αναζητά το παρελθόν και την παράδοσή τους, δίνοντας όνομα σε κτίρια και πλατείες, εξελίσσοντας την αρχαιοελληνική και ιουδαιοχριστιανική παράδοση και σκέψη και, τέλος, εκφράζοντας την αγωνία για την κοινή της μοίρα, έστω και ως αναπόφευκτο τέλος που ο Χέγκελ διέγνωσε ως δειλινό που έριχνε τη σκιά του στην ιδέα και στην ουσία της Ευρώπης ακόμα και τις ώρες του μεσημεριού.

Όλα αυτά συνιστούν το μυστικό που μοιραζόμαστε όλοι από κοινού, ένα θεμελιώδες αξιακό πλαίσιο αναφοράς που έχει ως κεντρικό περιεχόμενο την κοινή παιδεία και όχι τη στείρα απόκτηση γνώσεων. Η κοινή παιδεία ως κατάκτηση δεν εκλαμβάνεται από τον Στάινερ με την έννοια ενός εκπαιδευτικού μοντέλου στο οποίο καλούμαστε να προστρέξουμε όλοι αλλά ως μια μορφή ιερής μανίας, πέρα από κάθε σκοπό και χρησιμοθηρία, σαν αυτή την πλατωνική μανία που καταλαμβάνει τον ακάματο κυνηγό της γνώσης που ήταν και ο ίδιος.

Επομένως, στο ερώτημα του πώς επαναδιαπραγματευόμαστε την ουσία και το όραμα της Ευρώπης λίγο πριν από το σκότος μιας αυτοκτονικής απανθρωποποίησης η απάντηση είναι ορίζοντας ξανά τις κεντρικές της αξίες και να ξαναβλέποντας την αλήθεια της αρχαιοελληνικής της θεωρίας, δηλαδή τη μη χρησιμοθηρική της σκέψη υπό το φως άπειρων δυνατοτήτων. Αρκεί να δούμε την «ελληνική αντίληψη ως σύνολο και ιδιαίτερα αυτήν τη σοφόκλεια αντίληψη –τον μεγάλο μονόλογο προς τον ήλιο στον “Αίαντα”– που συνδέει στενά το φως με τη ζωή», έγραφε ο Στάινερ χαρακτηριστικά στις «Αντιγόνες» (μτφρ. Πάρις Μπουρλάκις, Καλέντης), για να αντιληφθούμε πως η γνώση δεν είναι κάτι πέρα από τη ζωή αλλά ταυτίζεται μαζί της.

Το να είσαι ζωντανός δεν είναι μονοδιάστατο αλλά «σημαίνει να βλέπεις το φως του ήλιου και να σε βλέπει κι αυτό». Και αυτοί που μιλούν στοχαστικά για τον θάνατο, ακόμα και της ίδιας της Ευρώπης, όπως ο Στάινερ, είναι αυτοί τελικά που βλέπουν πιο έντονα και πιο δυνατά το φως, το οποίο ευτυχώς δεν έχει πάψει να αχνοφέγγει στο βάθος της σκέψης μας.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Τζορτζ Στάινερ (1929-2020): Ένας ανένδοτος εραστής της λογοτεχνίας

Απώλειες / Τζορτζ Στάινερ (1929-2020): Ένας ανένδοτος εραστής της λογοτεχνίας

Ο σπουδαίος αυτός κριτικός λογοτεχνίας, που πέθανε σαν σήμερα, μπορούσε να σε πείσει για το καθετί – όχι γιατί δόξαζε την αρχή της επιχειρηματολογίας αλλά γιατί ευελπιστούσε ότι ο κόσμος μπορούσε να αλλάξει μέσω της δύναμης της μεταφοράς (των λέξεων).
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
νιουνεζ

Τίνα Μανδηλαρά / Το τέλος του άνδρα συγγραφέα;

Το πολυσυζητημένο, βραβευμένο με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας ΗΠΑ το 2018 βιβλίο της Σίγκριντ Νιούνεζ (Sigrid Nunez) «Ο Φίλος» κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τον Gutenberg για να αποδομήσει το επιβλητικό προφίλ του άνδρα συγγραφέα και να επανεξετάσει τις αρχές του μυθιστορήματος.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός.

Βιβλίο / Οβίδιος: Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός

Ο κορυφαίος μελετητής του ρωμαϊκού κόσμου Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής ολοκλήρωσε την απόδοση στα ελληνικά των 12.000 στίχων του έργου του Οβίδιου, εκφράζοντας ταυτόχρονα τον άκρως μοντέρνο χαρακτήρα του ποιητή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Βιβλίο / «Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Με θέμα την καθημερινότητα έξι αστροναυτών σε έναν διεθνή διαστημικό σταθμό, το μυθιστόρημα που κέρδισε το Booker 2024 μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά, είναι ένα ποίημα για τον πλανήτη Γη και μας καλεί να τον εκτιμήσουμε ξανά.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
2000 χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, ένα βιβλίο για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες γίνεται μπεστ-σέλερ

Βιβλίο / Ο Σουητώνιος του 69 μ.Χ. γίνεται ξανά μπεστ-σέλερ

Οι «Βίοι των Καισάρων», το εξόχως κουτσομπολίστικο βιβλίο που είχε γράψει ο Σουητώνιος για τον βίο και την πολιτεία της πρώτης σειράς των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση και μπήκε στη λίστα με τα ευπώλητα των Sunday Times.
THE LIFO TEAM
«Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Βιβλίο / «Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Ο «ροκ σταρ ιστορικός των ημερών», ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και βραβευμένος συγγραφέας Peter Frankopan, μιλά στη LIFO για τους κινδύνους που απειλούν την Ευρώπη, τη Γάζα και την άνοδο της ακροδεξιάς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Daily / Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Μια εικοσαετία μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, κυκλοφορεί ξανά σε αναθεωρημένη μορφή, η ενθουσιώδης, στοχαστική, λυρική μελέτη του έργου του σπουδαίου όσο και «πολωτικού» Έλληνα τραγουδοποιού από τον Δημήτρη Καράμπελα.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
Ο Γιάννης και η φασολιά

Guest Editors / Ο Γιάννης και η φασολιά

Τέλη ’70, Αθήνα. Ένας νεαρός βουτάει στην ποίηση στη βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης. Οι στίχοι του Γιάννη Κοντού τον αγγίζουν. Χρόνια μετά, ως συγγραφέας πια, δημιουργεί μια λογοτεχνική σχέση που κρατά δεκαετίες, ανάμεσα σε εκδοτικούς οίκους, ταβέρνες και πρωινά τηλεφωνήματα.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ευκλείδης Τσακαλώτος: Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές, ακόμα κι αν αυτό ακούγεται σαν τετραγωνισμός του κύκλου!

Βιβλίο / Ευκλείδης Τσακαλώτος: «Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές στην αριστερά»

Μια πολιτική κουβέντα «εφ’ όλης της ύλης» με τον βουλευτή της Νέας Αριστεράς, πανεπιστημιακό και πρώην υπουργό Οικονομικών στο στούντιο της LiFO με αφορμή το «Μανιφέστο για μια βιώσιμη κοινωνία», το τρίτο του συγγραφικό πόνημα τα τελευταία χρόνια.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Έχει πέσει στα χέρια σας καμπίσιο κόμικ;

Βιβλίο / Έχει πέσει στα χέρια σας καμπίσιο κόμικ;

Όταν υπάρχει θέληση, πείσμα και μεράκι, η περιφέρεια «τα σπάει». Ο Μέλανδρος Γκανάς, «ψυχή» των Εκδόσεων του Κάμπου, μιλά για το σπιρτόζικο εκδοτικό πολυ-εγχείρημα από τη Λάρισα που αγαπά τα κόμικς και ό,τι σχετίζεται με αυτά, με αφορμή την επέτειο των 15 χρόνων τους.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ