Ζήτω οι υπέροχα άχρηστοι άνθρωποι της τέχνης!

Ζήτω οι υπέροχα άχρηστοι άνθρωποι της τέχνης! Facebook Twitter
0
Ζήτω οι υπέροχα άχρηστοι άνθρωποι της τέχνης! Facebook Twitter
«Η συνάντηση με έναν κλασικό μπορεί να σου αλλάξει τη ζωή» επιμένει ο Όρντινε με τον κατηγορηματικό τρόπο του ποδηγέτη και την αγωνία του ανθρώπου που γράφει ένα μανιφέστο αποσκοπώντας στην ανθρωπιστική επανάσταση της γνώσης...

Δεν είναι να απορείς που ο Πλάτωνας πέταξε κλοτσηδόν τον Όμηρο έξω από την «Πολιτεία» του ή που οι ναζί κυνήγησαν με μανία τους εκφραστές της «παρηκμασμένης» τέχνης: οι ήρωες που φτιάχνει το ζωγραφικό πινέλο ή που κατασκευάζει η φαντασία του ποιητή είναι ίσως πιο επικίνδυνοι και πιο αληθινοί από τους ένσαρκους. Σε πείθουν να κρυφτείς μαζί τους στην ασφαλή γωνία του δικού τους χωροχρόνου και στο κατώφλι του ονείρου με την πραγματικότητα. Όταν όλα τελειώνουν και χάνονται, εκείνοι –οι λογοτεχνικοί ήρωες, τα ιδανικά αυτά πρόσωπα ή σύμβολα– παραμένουν εκεί, στον απροσδιόριστο αλλά συνάμα τόσο ιδανικό χώρο, για να σου θυμίζουν όλα αυτά που έγινες και που ακόμη δεν ανακάλυψες ότι είσαι. Η Μαντάμ Μποβαρί επικαλείται τη θλίψη, ο Ρασκόλνικοφ την ενοχή, ο Οθέλλος τη ζήλια και ο Όμηρος το ίδιο το ταξίδι της ζωής σου. «Ακόμη και όταν εγώ θα έχω χαθεί, εκείνη η πόρνη η Μποβαρί θα είναι εκεί» έγραφε με την πιο αδυσώπητη ειλικρίνεια ο Φλομπέρ για τους λογοτεχνικούς ήρωες που μένουνε για πάντα.

Λέει, δηλαδή, πως όσο εσείς επιμένετε ότι οι τέχνες, οι ανθρωπιστικές σπουδές, η λογοτεχνία και τα ποιήματα είναι άχρηστα, τόσο εμείς θα επικαλούμαστε την ανεξάντλητη χρησιμότητά τους. Τόσο θα προσβλέπουμε σε έναν κόσμο όπου το χρήμα δεν είναι αυτοσκοπός – αλλά, το κυριότερο, δεν είναι ούτε καν τρόπος για να είναι χρήσιμος κανείς στην κοινωνία.


Και όλα αυτά ξέρεις καλά ότι δεν μπορείς να τα μετρήσεις με κανένα τίμημα. Το αίσθημα της ταύτισης που μπορεί να ένιωσες μέσα από την ιδανική περιγραφή της απόγνωσης από τη Μαντάμ Μποβαρί, η λεπτομέρεια της σάρκας στους πίνακες του Λούσιαν Φρόιντ, η ομορφιά των φρούτων που ακροβατούν στην άκρη του τραπεζιού στα έργα του Σεζάν, δεν είναι καταγεγραμμένα σε περιχαρακωμένα κιτάπια – και το σημαντικότερο, δεν εξαργυρώνονται. Για τους πολλούς είναι άχρηστα, αλλά για τους διεκδικητές του πολύτιμου ψυχικού πλούτου ανεκτίμητα. «Τα παραμύθια των ποιητών, ανεξάρτητα από την ποσότητα του ψωμιού που μπορεί κανείς να αγοράσει, είναι αναγκαία για να καταλάβει κανείς τα βασικά πράγματα που έχουμε ανάγκη» γράφει σοφά ο Νούτσιο Όρντινε, καθηγητής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας, σε ένα βιβλίο που εγείρει με τρόπο πρωτότυπο –αν όχι ακριβή και ευφάνταστο– το μεγάλο ζήτημα των ημερών. Τι μπορεί να χρειάζεσαι την τέχνη σε μια εποχή οικονομικής ύφεσης; Και πόσο μπορείς να επικαλείσαι τα στιχάκια των ποιητών σε σπουδές που οδηγούν στην ανεργία; Κάνοντας μια παράλληλη καταγραφή της χρησιμότητας του ψυχικού πλούτου που επιφέρει η επαφή με τα γράμματα και τις τέχνες, ο Όρντινε αντιστρέφει τα ερωτήματα και χαρίζει στο πρωτότυπο μανιφέστο του τον τίτλο Η χρησιμότητα του άχρηστου (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα). Λέει, δηλαδή, πως όσο εσείς επιμένετε ότι οι τέχνες, οι ανθρωπιστικές σπουδές, η λογοτεχνία και τα ποιήματα είναι άχρηστα, τόσο εμείς θα επικαλούμαστε την ανεξάντλητη χρησιμότητά τους. Τόσο θα προσβλέπουμε σε έναν κόσμο όπου το χρήμα δεν είναι αυτοσκοπός – αλλά, το κυριότερο, δεν είναι ούτε καν τρόπος για να είναι χρήσιμος κανείς στην κοινωνία. Και το αίτημα αυτό της ανθρωπιστικής εξέγερσης κατά του ωφελιμισμού δεν είναι τωρινό, υπήρχε πάντα. Από την εποχή του Πλάτωνα το κέρδος δεν είχε κεντρική σημασία κατά τη συγκρότηση της ιδανικής Πολιτείας, ενώ ακόμη και ο Αρχιμήδης ένιωθε βαθιά περιφρόνηση για την «εφαρμοσμένη μηχανική», αποσκοπώντας σε κάτι πιο βαθύ και φιλοσοφημένο. Πόσο, επίσης όμορφα και παραστατικά, έδινε έμφαση ο Βοκάκιος, αρκετούς αιώνες αργότερα, στον ζωτικό ρόλο που διαδραμάτιζε η τέχνη για την επιβίωση, ακόμη και όταν ενέσκηπτε απειλητικά ο θάνατος. «Και τι να πω σ' εκείνους που με οικτίρουν για την πείνα μου και με συμβουλεύουν να κοιτάξω για ψωμί; Και εγώ δεν ξέρω – αν και είμαι περίεργος να 'βλεπα την απάντησή τους, αν τύχαινε, από ανάγκη, ν' αποταθώ σ' αυτούς. Φαντάζομαι πως θ' απαντούσαν: "Πήγαινε από δω! Ζήτησέ το από τα παραμύθια σου". Και ασφαλώς οι ποιητές βρήκαν περισσότερο ψωμί στα παραμύθια τους, απ' ό,τι πολλοί πλούσιοι στους θησαυρούς τους. Κι ακόμα, πόσοι ποιητές, κυνηγώντας τα παραμύθια τους, έφτασαν στην ακμή της ηλικίας τους, ενώ, αντίθετα, πολλοί που επιζητούσαν ν' αποκτήσουν περισσότερο ψωμί απ' όσο χρειάζονταν, βρήκαν πρόωρο θάνατο!» γράφει ο Βοκάκιος στο περίφημο Δεκαήμερό του. Ποτέ, άλλωστε, η τέχνη δεν λειτούργησε έξω από τη ζωή και ποτέ καμία δημιουργική φαντασία δεν κατανόησε το υβριδικό νόημα της ζωής έξω από την πραγματικότητα. Κατά τον Όρντινε, οι τέχνες, η λογοτεχνία, και κατ' επέκταση οι ανθρωπιστικές σπουδές, δεν είναι άχρηστες, όπως πολλοί ενδεχομένως νομίζουν, αλλά ανέκαθεν χρησίμευαν στην ίδια τη ζωή, αποτελώντας το ύψιστο και ιδανικότερο συμπλήρωμά της. Επικαλούμενος τον Οβίδιο, ο συγγραφέας επιμένει πως γράφοντας ποίηση «παραμένει κανείς προσκολλημένος σε μια άχρηστη μελέτη», όπως ακριβώς συμβαίνει «με έναν μονομάχο που, παρά τα τραύματά του, επιστρέφει να αγωνιστεί, ή στον ναύτη που, παρότι γλίτωσε από ένα ναυάγιο, δεν μπορεί να επιστρέψει στη θάλασσα».

Ζήτω οι υπέροχα άχρηστοι άνθρωποι της τέχνης! Facebook Twitter
Αν η τέχνη ενοχλεί και ταυτόχρονα φαιδρύνει, είναι ακριβώς γιατί εγείρει αισθήματα μακριά από το όφελος και στοχεύει άμεσα στην ίδια τη ζωή...


Οι τέχνες μάς κάνουν εν ολίγοις ταυτόχρονα δυνατούς και ατελείς, ανθρώπους που ξέρουν ότι το δικό τους μερτικό στην αθανασία είναι η αδιανόητη θνητότητα. Η αγωνία μπροστά στον θάνατο είναι που σε ωθεί στη γραφή, άρα και η πιο ρεαλιστική συνειδητοποίηση της πιο αδιανόητης οδύνης. Με άλλα λόγια, δημιουργός ή μελετητής δεν γίνεται κανείς επειδή ονειροβατεί αλλά επειδή έχει επίγνωση ότι μόνο έτσι το άγος του θανάτου μπορεί να ποτιστεί με στάλες της αθανασίας. Στο κάτω-κάτω, πώς μπορείς να υποστηρίξεις ότι είσαι πραγματικός δημιουργός, αν προηγουμένως δεν νιώσεις τη ζωή στα περιθώριά της; Κανείς δεν ξεκίνησε να γράψει επειδή θέλησε να κερδίσει δόξα ή λεφτά ή επειδή αυτό του ήταν χρήσιμο για κάτι έξω από την ίδια του τη ζωή. Ο Πολ Όστερ, που πέρασε πρόσφατα από τη χώρα μας, επέμενε πως αυτό το χαρακτηριστικό της αχρηστίας της τέχνης είναι που την κάνει ανώτερη και που «μας κάνει να διαφέρουμε από όλα τα υπόλοιπα πλάσματα που κατοικούν στον πλανήτη κι αυτό είναι που ουσιαστικά μας προσδιορίζει ως ανθρώπινα όντα». Αυτός είναι, επίσης, ο λόγος που κατέληξε ο ίδιος να γίνει συγγραφέας – «ακριβώς επειδή δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Δεν ξέρω γιατί. Αν ήξερα, ίσως να μην ήμουν καλός συγγραφέας». Πρόκειται ακριβώς για το επίπεδο αχρηστίας που πρέπει να κατακτήσει κάθε γραφιάς, επιμένει στο βιβλίο του ο Όρντινε, ακολουθώντας το παράδειγμα του Σιοράν, αν θέλει να εξυψωθεί στα ίδια του τα μάτια. Το ίδιον και συγκεκριμένο όφελος δεν θα τον έκανε ποτέ κανέναν καλό συγγραφέα.

Ζήτω οι υπέροχα άχρηστοι άνθρωποι της τέχνης! Facebook Twitter
Επικαλούμενος τον Οβίδιο, ο συγγραφέας επιμένει πως γράφοντας ποίηση «παραμένει κανείς προσκολλημένος σε μια άχρηστη μελέτη», όπως ακριβώς συμβαίνει «με έναν μονομάχο που, παρά τα τραύματά του, επιστρέφει να αγωνιστεί, ή στον ναύτη που, παρότι γλίτωσε από ένα ναυάγιο, δεν μπορεί να επιστρέψει στη θάλασσα»...

Όμως –παρότι έχουμε συνείδηση ότι καμία λογοτεχνική ή καλλιτεχνική δημιουργία δεν συνδέεται με κάποιο όφελος– δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, στον χειμώνα της συνείδησης που ζούμε, στις ουμανιστικές γνώσεις και στην ελεύθερη από κάθε ωφελιμισμό επιστημονική έρευνα, σε όλα εκείνα τα λούσα που θεωρούνται άχρηστα χρεώνουμε το καθήκον να τροφοδοτούν την ελπίδα, να μετασχηματίζουν την αχρηστία τους σε ένα χρησιμότατο εργαλείο αντίστασης κατά της βαρβαρότητας του παρόντος, σε μια τεράστια σιταποθήκη όπου θα διασωθεί η μνήμη και εκείνα τα γεγονότα που αδίκως προορίζονται για τη λήθη» επισημαίνει με συγκινητική ακρίβεια ο Όρντινε. Η χρησιμότητα των αποκαλούμενων «άχρηστων» ανθρωπιστικών σπουδών έγκειται στο ότι μετασχηματίζουν αρμονικά την κοινωνία στο βαθύτερο είναι της, καθιστώντας τους πολίτες της αν όχι καλύτερους, τουλάχιστον διαφορετικούς και περισσότερο ελεύθερους. Ένας πραγματικός πολίτης, με άλλα λόγια ένας αληθινός δημοκράτης, δεν μπορεί να σκέφτεται το δικό του όφελος αλλά την πανανθρώπινη αξία των αγαθών της ηθικής, της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας, όλα αυτά που τελικά μπορούν να τα δώσουν μόνο τα κλασικά αναγνώσματα και η επαφή με τις τέχνες. «Η συνάντηση με έναν κλασικό μπορεί να σου αλλάξει τη ζωή» επιμένει ο Όρντινε με τον κατηγορηματικό τρόπο του ποδηγέτη και την αγωνία του ανθρώπου που γράφει ένα μανιφέστο αποσκοπώντας στην ανθρωπιστική επανάσταση της γνώσης. Δεν επεξηγεί, ξεσηκώνει. Γι' αυτό και στο βιβλίο του δεν παρατίθενται επιχειρήματα που προσπαθούν να πείσουν για το καλό των κλασικών σπουδών αλλά αποσπάσματα που καταυγάζουν έμπνευση και γνώση. Αν η τέχνη ενοχλεί και ταυτόχρονα φαιδρύνει, είναι ακριβώς γιατί εγείρει αισθήματα μακριά από το όφελος και στοχεύει άμεσα στην ίδια τη ζωή. Το φανταστικό και το πραγματικό πλάθονται στα ίχνη που αφήνει η τέχνη και μέσα από αυτά βρίσκει η ανθρωπότητα τις χαμένες της διαστάσεις. Ή, αλλιώς, «και τι ζωή χωρίς αυτά να κάμεις;», που θα έλεγε ο ποιητής. Τόσο απλά και τόσο ξάστερα, σε ένα βιβλίο-θησαυρό για τον πιο πολύτιμο πλούτο που μπορεί να αποκτήσεις σε αυτήν τη ζωή: την ίδια τη Γνώση.

0

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Βιογραφίες: Aπό τον Γκαρσία Μάρκες στην Άγκελα Μέρκελ

Βιβλίο / Πώς οι βιογραφίες, ένα όχι και τόσο δημοφιλές είδος στη χώρα μας, κατάφεραν να κερδίσουν έδαφος

Η απόλυτη επικράτηση των βιογραφιών στη φετινή εκδοτική σοδειά φαίνεται από την πληθώρα των τίτλων και το εύρος των αφηγήσεων που κινούνται μεταξύ του autofiction και των βιωματικών «ιστορημάτων».
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
ΕΠΕΞ Λευτέρης Αναγνώστου, ένας μεταφραστής

Λοξή Ματιά / Λευτέρης Αναγνώστου (1941-2024): Ένας ορατός και συγχρόνως αόρατος πνευματικός μεσολαβητής

Ο Λευτέρης Αναγνώστου, που έτυχε να πεθάνει την ίδια μέρα με τον Θανάση Βαλτινό, ήταν μεταφραστής δύσκολων και σημαντικών κειμένων από τη γερμανική και αυστριακή παράδοση.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Βιβλίο / Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Ο Ιωάννης Στεφανίδης, καθηγητής Διπλωματικής Ιστορίας στη Νομική του ΑΠΘ και επιμελητής του τρίτομου έργου του ιστορικού Νίκου Πετσάλη-Διομήδη, εξηγεί γιατί πρόκειται για ένα κορυφαίο σύγγραμμα για την εποχή που καθόρισε την πορεία του έθνους.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Βιβλίο / Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Με αφορμή το τελευταίο του μυθιστόρημα «Ο θάνατος του συγγραφέα» ο δημοσιογράφος μιλά για την τεχνητή νοημοσύνη, την εικονική πραγματικότητα και την υπαρξιακή διάσταση της τεχνολογίας.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
Άλαν Χόλινγκερστ: «Η γραμμή της ομορφιάς»

Το πίσω ράφι / Η γραμμή της ομορφιάς: Η κορυφαία «γκέι λογοτεχνία» του Άλαν Χόλινγκχερστ

Ο Χόλινγκχερστ τοποθέτησε το βραβευμένο με Booker μυθιστόρημά του στα θατσερικά '80s και κατάφερε μια ολοζώντανη και μαεστρική ανασύσταση μιας αδίστακτης δεκαετίας.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Βιβλίο / Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Η Σανόρα Μπαρμπ είχε περάσει πολύ καιρό στους καταυλισμούς των προσφύγων από την Οκλαχόμα που είχαν πληγεί από την Μεγάλη Ύφεση και την ξηρασία, προκειμένου να γράψει το μυθιστόρημά της. Έκανε όμως το λάθος να δείξει την έρευνά της στον διάσημο συγγραφέα, ο οποίος την πρόλαβε.
THE LIFO TEAM
Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι σπουδαιότερες μορφές του 19ου αιώνα

Βιβλίο / Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι παρεξηγημένοι του 19ου αιώνα

Το βιβλίο του Γερμανού θεωρητικού και πανεπιστημιακού Χέρφριντ Μίνκλερ αναλαμβάνει να επαναπροσδιορίσει το έργο τους, που άλλαξε τα δεδομένα του αστικού κόσμου από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Βιβλίο / Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Ο Νίκος Ψιλάκης ερευνά και μελετά την κρητική παράδοση εδώ και τέσσερις δεκαετίες. Τα βιβλία του είναι μνημειώδεις εκδόσεις για το φαγητό, τις λαϊκές τελετουργίες και τα μοναστήρια της Κρήτης που διασώζουν και προωθούν τον ελληνικό πολιτισμό.
M. HULOT
«Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Βιβλίο / «Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Ένα νέο βιβλίο επιχειρεί να καταρρίψει τους μισογυνιστικούς μύθους για τις αυτοκρατορικές γυναίκες της Ρώμης, οι οποίες απεικονίζονται μονίμως ως στρίγγλες, ραδιούργες σκύλες ή λάγνες λύκαινες.
THE LIFO TEAM
Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Βιβλίο / Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Σε όλα τα έργα του πρωταγωνιστούν οι γυναίκες και μια υπόγεια Αθήνα, ενώ ο ίδιος δεν κρίνει τους ήρωές του παρά το αφήνει σε εμάς: Μια κουβέντα με τον χαμηλόφωνο συγγραφέα του «Άχρηστου Δημήτρη» και της «Πλατείας Κλαυθμώνος».
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ