ΈΝΑ ΠΑΛΙΟ ΒΙΒΛΙΟ με ποιήματα, που εντοπίστηκε τυχαία πριν από λίγα χρόνια, στο κέντρο της Αθήνας, όπως και μια εντυπωσιακή φωτογραφία, που έφθασε στο inbox μας, επίσης, άνευ συγκεκριμένου λόγου και αιτίας, πριν από κάποιες μέρες, είναι οι δύο αφορμές γι' αυτό το κείμενο – που δεν θα προχωρούσε, αν είχαμε στα χέρια μας μόνο το βιβλίο ή μόνο τη φωτογραφία.
Η Αριάδνη Βέλμου (1886-1974) είναι, σήμερα, μία αγνοημένη, γενικώς, ηθοποιός και περιστασιακώς ποιήτρια. Είναι δε γνωστή, όσο είναι, ως μία εκ των αδελφών του Νίκου Βέλμου, μιας μυθικής φιγούρας των πρώτων δεκαετιών του περασμένου αιώνα, που διέπρεψε σε πολλά και διαφορετικά καλλιτεχνικά πεδία.
Λίγα λόγια για τον Νίκο Βέλμο, από το βιβλίο τού αείμνηστου Νίκου Λογοθέτη Νίκος Βέλμος «Ο γυιός της απωλείας» [Φαρφουλάς, 2016], πριν συνεχίσουμε με την Αριάδνη:
«Ο Νίκος Βέλμος (ψευδώνυμο του Νίκου Βογιατζάκη, Αθήνα 1890-1930) ήταν μία από τις πιο ιδιότυπες αλλά και αμφιλεγόμενες και κοινωνικά στιγματισμένες μορφές των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. Με πρώιμες εμπειρίες περιπλανώμενου αλήτη και παραβάτη του ποινικού νόμου, έζησε ως το τέλος της ζωής του ως αληθινός μποέμ, που, κατά τα γραφόμενά του, τον μάγευαν το κρασί, ο έρωτας και ο πόνος. Ομοφυλόφιλος, ναρκομανής και αλκοολικός, αλλά χαρισματικός και πολυτάλαντος, υπήρξε ακάματος δημιουργός. Χωρίς να έχει τελειώσει το δημοτικό σχολείο, λόγω της αλητείας του, κατόρθωσε με συνεχή αυτομόρφωση να γίνει ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, σατιρογράφος και ο πρώτος μεταγλωττιστής κειμένων της καθαρεύουσας στη δημοτική γλώσσα. Ήταν συνάμα ηθοποιός, θιασάρχης και διασκευαστής θεατρικών έργων, εκδότης περιοδικού, φυλλαδίων και καλλιτεχνικών λευκωμάτων, "ασπούδαχτος" ζωγράφος, τεχνοκρίτης και γκαλερίστας».
Να πούμε μόνον πως ο Νίκος Βέλμος υπήρξε εκδότης ενός... αναρχικού καλλιτεχνικού περιοδικού, για τα δεδομένα της εποχής, που είχε τίτλο «Φραγκέλιο που το βγάζει ο Βέλμος» (κυκλοφορούσε από το 1926 έως το 1929) και πως δικό του ήταν, ανάμεσα σε πολλά άλλα, το Άσυλο Τέχνης – έτσι ονόμαζε ένα μέρος τού σπιτιού του, που είχε μετατραπεί από τον ίδιο σε χώρο εκδηλώσεων, εκθέσεων κ.λπ, και στο οποίο είχε εμφανιστεί, για πρώτη φορά, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, ο Γιάννης Τσαρούχης.
Η Αριάδνη Βέλμου πιθανώς να εμφανίζεται για πρώτη φορά ως ποιήτρια στο περιοδικό Μπουκέτο, της 15ης Αυγούστου 1934 (τεύχος #546). Το ποίημά της είχε τίτλο «Ένα Λουλούδι» και ήταν αφιερωμένο στον αδελφό της Νίκο Βέλμο, που είχε πεθάνει 40 ετών, τέσσερα χρόνια νωρίτερα.
Η Αριάδνη Βέλμου, τώρα, γίνεται αρχικά γνωστή ως ηθοποιός, μέσα από τον θίασο τού Θωμά Οικονόμου (1864-1927), μιας αρχετυπικής μορφής του νεοελληνικού θεάτρου. Μέλος του θιάσου του υπήρξαν όχι μόνον ο Νίκος Βέλμος, μαζί με την άλλη αδελφή του Τατιανή, μα ακόμη και η Μαρίκα Κοτοπούλη – με την οποίαν η Αριάδνη θα ενωθεί έκτοτε με φιλία. Ο θίασος ανεβάζει όχι μόνον ελληνικά έργα, μα και διεθνές ρεπερτόριο (Σαίξπηρ, Γκαίτε, Ίψεν κ.ά.).
Στο αρχείο του Εθνικού Θεάτρου υπάρχει επιστολή τής Αριάδνης Βέλμου, στην εβδομαδιαία θεατρική εφημερίδα Παρασκήνια, με ημερομηνία 20 Ιανουαρίου 1940, στην οποίαν υπερασπίζει την προσφορά τού Θωμά Οικονόμου, στην θεατρική τέχνη, με αφορμή μιαν αμεριμνησία, που είχε επιδείξει (κατ' εκείνην) σε προηγούμενη επιστολή του στην ίδια εφημερίδα ο (και) κριτικός Βασίλης Ρώτας. Γράφει η Α. Βέλμου:
«Λοιπόν έρχομαι εγώ να του υπενθυμίσω (σ.σ. του Β. Ρώτα) ότι το 1906 όταν ο αείμνηστος Οικονόμου εδημιούργησε θίασο εις το Θέατρο Βαριετέ με πρωταγωνίστρια την κ. Μαρίκα Κοτοπούλη, που πρωτοπαίχθηκε η Κυρά της Θάλασσας (σ.σ. έργο του Ίψεν) κατ' αριστοτεχνική διδασκαλία του μεγάλου Οικονόμου και με πρωταγωνίστρια την κ. Μαρίκα Κοτοπούλη, τότε ο αδελφός μου, νεαρός ακόμη, εγνώρισε το Θωμά Οικονόμου, ο οποίος του έδωκε μάλιστα να παίξει το ρόλο του Λίνγκστραντ. Από εκείνη την εποχή η οικογένεια Βέλμου συνεδέθη με το Θωμά Οικονόμου, τον οποίον δεν εξεμεταλεύθη αλλά αγάπησε κι έγινε ο παρήγορος άγγελός του, στις πιο δύστυχες στιγμές του. Οποτεδήποτε δημιουργούσε θιάσους ο Οικονόμου, πάντοτε ο αδελφός μου και η αδελφή μου Τατιανή, που ήσαν μαθηταί του, καθώς και εγώ, επηγαίναμε μαζί του με θυσίες, μάλιστα μεγάλες, για να ενισχύσουμε την εργασία του».
Όπως μαθαίνουμε από το βιβλίο τού Νίκου Λογοθέτη, όταν πέθανε o Θωμάς Οικονόμου, τον Μάρτιο του 1927, ο Νίκος Βέλμος ξεκίνησε έρανο, μέσω του περιοδικού του Φραγκέλιο, για την «ανίδρυση μνημείου στον τάφο του».
Στο ίδιο βιβλίο διαβάζουμε:
«Μετά το θάνατο του Βέλμου, οι αδελφές του –και κυρίως η Αριάδνη, την οποία ο Μιλτιάδης Μαλακάσης παρομοίασε με λεπτεπίλεπτη ανθοκόμο, που περιποιείται το βελμικό περιβόλι– προσπάθησαν να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη του. Τη δεκαετία του 1930 εξέδωσαν τρία βιβλία του: Παληά Αθήνα (1931), Ιστορία ενός Παιδιού (1936) και Δυο Αγάπες (1939). Και τα τρία προκάλεσαν το ενδιαφέρον των κριτικών (Γρηγόριος Ξενόπουλος, Κλέων Παράσχος, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος κ.ά.)».
Η Αριάδνη Βέλμου πιθανώς να εμφανίζεται για πρώτη φορά ως ποιήτρια στο περιοδικό Μπουκέτο, της 15ης Αυγούστου 1934 (τεύχος #546). Το ποίημά της είχε τίτλο «Ένα Λουλούδι» και ήταν αφιερωμένο στον αδελφό της Νίκο Βέλμο, που είχε πεθάνει 40 ετών, τέσσερα χρόνια νωρίτερα.
Λίγους μήνες αργότερα, στο Μπουκέτο της 10ης Ιανουαρίου 1935 (τεύχος #567), δημοσιεύεται ένα δεύτερο ποίημά της – κι αυτό πονεμένο. Η Αριάδνη Βέλμου είχε χάσει και την μικρή κόρη της, και η θύμησή της την είχε οδηγήσει να γράψει ορισμένους στίχους...
Στα μέσα του '50 νέες επανεκδόσεις βιβλίων του Νίκου Βέλμου επιμελείται και πάλι η αδελφή του Αριάδνη. Αυτή τη φορά κυκλοφορούν τα Ποιήματα Δ. Παπαρρηγόπουλου μεταφρασμένα στη δημοτική γλώσσα (1955) και ξανά το Δυο αγάπες (1956).
Είναι η εποχή (1955), όπου η Αριάδνη Βέλμου θα τυπώσει το μοναδικό ποιητικό βιβλίο της, το οποίο τιτλοφορείται Πικρά Τραγούδια. Το βιβλίο περιλαμβάνει 16 ποιήματά της, έχοντας κι έναν πρόλογο, γραμμένο από την ίδια την ποιήτρια, τον οποίο μεταφέρουμε:
«Θα ήθελα να εξηγήσω γιατί πήρα την απόφαση να τυπώσω τούτο το βιβλίο.
Ποτέ στη ζωή μου δεν είχα τη φιλοδοξία να παρουσιασθώ σαν ποιήτρια.
Εκείνο που πάντοτε συλλογιόμουνα και που το έκανα σκοπό της ζωής μου, ήταν να μπορέσω να τυπώσω, αν ήταν δυνατό, το έργο του αδερφού μου, που πεθαίνοντας, νέος ακόμα, δεν πρόφτασε να το παρουσιάση αποτυπωμένο σε βιβλία. Όμως κι εγώ σαν άνθρωπος ευαίσθητος, που είδα να γκρεμίζονται όλα τα όνειρά μου, πληγώθηκα βαθειά.
Είδα το θάνατο να μου αρπάζη μέσα από τα χέρια μου το κοριτσάκι μου, κατόπι τον αδερφό μου και τόσους άλλους. Σα γυναίκα δε χάρηκα τη συζυγική ευτυχία και σαν άνθρωπος ένοιωσα να με περιζώνη η απογοήτευση και η πίκρα. Ήρθαν στιγμές που ήθελα να πεθάνω. Περίπατός μου έγινε ο δρόμος του νεκροταφείου. Το σπήτι μου, το ρημαγμένο, πια μου φαινόταν ότι μ' έδιωχνε.
Καθόμουν ώρες ολόκληρη αμίλητη σ' ένα παγκάκι του Ζαππείου και κυττούσα σα χαμένη το κενό.
Και μια μέρα... άρχισα να ρίχνω στο χαρτί μερικές φράσεις. Σιγά σιγά οι φράσεις αυτές έπαιρναν μια μετρική εμφάνιση.
Ύστερα από χρόνια άρχισα να τις διορθώνω, όσο μου ήταν δυνατό κι έτσι κατάφερα να δώσω στις φράσεις αυτές η σημερινή στιχουργική τους μορφή.
Δίσταζα όμως αν έπρεπε να τα αποτυπώσω σε βιβλίο.
Τέλος πήρα την απόφαση και τύπωσα το βιβλίο αυτό όχι για άλλο λόγο παρά μόνον επειδή μέσα στα λίγα αυτά ποιήματα υπάρχουν οι αναμνήσεις μου, οι πίκρες μου και ίσως και οι ανύπαρκτες χαρές μου».
Μερικά ποιήματα από το βιβλίο θα αναδημοσιεύουμε στη συνέχεια.
Η Αριάδνη Βέλμου δεν ήταν «επαγγελματίας» ποιήτρια. Είναι επηρεασμένη, φυσικά, από το μεσοπολεμικό ποιητικό κλίμα, με τα ρομαντικά και πεισιθάνατα γνωρίσματα, και παρότι το μέτρημά της, στους στίχους της, δεν είναι πάντα το καλύτερο δυνατό, ούτε η λεκτική ποικιλία της ιδιαιτέρως πλούσια, δεν είναι λίγες οι φορές όπου καταφέρνει να συγκινήσει, με την αποτύπωση των ειλικρινών και μύχιων αισθημάτων της...
ΘΑΛΑΣΣΑ
Τους ρεμβασμούς μου θάλασσα σκορπίζω στον αφρό σου
και της καρδιάς μου τους λυγμούς στην ταραγμένη σου θωριά.
Ο αβάσταγός μου ο καϋμός μοιάζει με το δικό σου
φουρτούνιασμα κι' αντάριασμα στην άγρια τρικυμιά.
Κι' όπως ακούω το βόγγο σου καθώς το κύμα σκάζει
με μιαν ορμή ακατάλυτη στην έρμη ακρογιαλιά,
σκίζει το στήθος μου ο καϋμός κι' η πίκρα εντός μου κράζει,
να πνίξω τους πικρούς καϋμούς στην κρύα σου αγκαλιά.
Το επόμενο ποίημα της Αριάδνης Βέλμου είναι αφιερωμένο, όπως γράφει η ίδια «στην αλησμόνητη φίλη μου, τη μεγάλη τραγωδό της νεώτερης Ελλάδας Μαρίκα Κοτοπούλη», η οποία είχε πεθάνει το 1954, ένα χρόνο πριν τυπωθεί το βιβλίο.
ΜΑΡΙΚΑ
Μαρίκα Πλάσμα εξωτικό άμα σε θυμηθώ
Ευτύς το δάκρυ μου πικρό το μάγουλο αυλακώνει
Μάγισσα, που στα χέρια σου κρατούσες τον ανθό
του Αρχαίου Κόσμου... κ' ήσουν εσύ της τέχνης το αηδόνι.
Ηλέκτρα και Ιφιγένεια κι' άπιστη Κλυταιμνήστρα
Μήδεια αδυσώπητη και στοργική Αντιγόνη.
Ρωξάνη που αγάπη σου το Συρανό πληγώνει
Σαλώμη που 'ν' τα χέρια σου φρικτά θανάτου σείστρα.
Το επόμενο ποίημα της Α. Βέλμου είναι αφιερωμένο στον δάσκαλό της, τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Θωμά Οικονόμου.
ΘΩΜΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ
Δάσκαλε, τούτη τη στιγμή η ονειροφαντασιά μου
σε παρασταίνει ζωντανό μπροστά μου στη σκηνή.
Οσβάλδο... Στη διπλή ζωή του Stevenson.. Αλλοιά μου
Και Νάρκισσο στην Πομπαντούρ δικό μου οδηγητή.
Σοφός, που αγάπησες βαθειά της τέχνης τη μαγεία.
Ακούραστος πρωταθλητής της ράμπας, ήσουν συ.
Μεγάλος ανακαινιστής! Την τέχνη σου τη θεία
σε μας τη φύσησες πνοή.
Κι ένα ακόμη ποίημα από την συλλογή «Πικρά Τραγούδια» της Αριάδνης Βέλμου, στο οποίο περιγράφεται, με αδρές γραμμές, η ψυχολογία αυτής της βασανισμένης γυναίκας.
ΜΟΝΗ
Μόνη.. με βλέμμα ασάλευτο κυττάω τον ουρανό
κι' εντός μου λες θρηνητική η φλυαρία των άστρων
παφλάζει ως κύμα κ' είμαι εγώ που πίνω απ' τον κρουνό
του χρόνου, το πικρό πιοτό σε κύπελλα αλαβάστρων.
Παληές χαρές αγύριστες ωσάν ολόλευκες σκιές μού ζώνετε το νου
τ' άχραντα αχνάρια σας μετρώ στην ανθισμένη χλόη
κι' ωιμέ οι θύμησες αυτές του αλλοτινού καιρού
σταλάζουν μέσα στην ψυχή πικρό ένα μοιρολόι.
Το 1963 οι αδελφές του Νίκου Βέλμου δωρίζουν την βιβλιοθήκη του στο Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών. Από σχετικό μονόστηλο στην εφημερίδα Ελευθερία (14 Ιουνίου 1963) διαβάζουμε:
«Στο Άσυλο Τέχνης (Νικοδήμου 21), όπως είχε ονομάσει από τα πρώτα χρόνια της καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας ο Νίκος Βέλμος το σπίτι του, έγινε την περασμένη Δευτέρα μια συγκινητική τελετή. Οι αδελφές του αείμνηστου αρχαιολάτρου και ποιητού Αριάδνη, Μαρίκα και Τατιανή παρέδωσαν την βιβλιοθήκη του, που αριθμεί χίλιους περίπου τόμους βιβλίων στο Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών. Τα βιβλία έχουν δοθή από μηνών στο σωματείο, η χθεσινοβραδυνή όμως εκδήλωση επισημοποιεί το γεγονός. Από μέρους του Σ.Ε.Η. παρευρέθησαν ο πρόεδρος κ. Βασ. Μεσολογγίτης και ο γενικός γραμματεύς κ. Λυκούργος Καλλέργης.
Κατ' αρχάς μίλησε ο ηθοποιός κ. Λευτέρης Σφακιανάκης για τη ζωή και το έργο τού Βέλμου, που υπήρξε, καθώς είπε, "φλογερός εστέτ της παλιάς Αθήνας και αρνητής κάθε μικρότητας". Η αδελφή του Τατιανή διάβασε ένα απόσπασμα από το αυτοβιογραφικό του βιβλίο "Ιστορία ενός παιδιού", το οποίο γράφτηκε στις φυλακές Αβέρωφ, τον Νοέμβριο 1916, όπου είχε φυλακιστεί για τις φιλελεύθερες προοδευτικές ιδέες του και απήγγειλε το ποίημά του Το Παληό Κρασί.
Κατόπιν μίλησε ο πρόεδρος του Σ.Ε.Η. κ. Μεσολογγίτης, ο οποίος ευχαρίστησε τις αδελφές του Ν. Βέλμου για την προσφορά τους και ανεφέρθη στο "πολυεδρικό ταλέντο του καλλιτέχνη, που είδε κατάματα τη ζωή" καθώς είπε.
Στο τέλος η αδελφή του Βέλμου Αριάδνη, απήγγειλε ένα ποίημά της αφιερωμένο στον αδελφό της».
σχόλια