“No pasaran!”, «Δεν θα περάσουν!». Με το σύνθημα αυτό ενθάρρυνε καθημερινά τον λαό της πολιορκημένης Μαδρίτης η θρυλική Πασιονάρια. Οι φασίστες εθνικιστές του πραξικοπηματία στρατηγού Φράνκο τελικά πέρασαν κι έμειναν στην εξουσία 36 ολόκληρα χρόνια, μακροπρόθεσμα όμως έχασαν, και πολιτικά και ηθικά.
Ο ισπανικός εμφύλιος, μια από τις πιο εμβληματικές συγκρούσεις του 20ού αιώνα, καθώς κιόλας «προλόγισε» τον B’ Παγκόσμιο, και η πρώτη πραγματικά διεθνοποιημένη, καθώς πλήθος εθελοντές από τρίτες χώρες πολέμησαν και στις δύο πλευρές –οι περισσότεροι, κάπου 60.000 άνθρωποι από 53 χώρες, στους Δημοκρατικούς–, εξακολουθεί με όλες τις αντιφάσεις του να γοητεύει και να γίνεται αντικείμενο μελέτης και αναστοχασμού, με τη σχετική βιβλιογραφία να είναι εντυπωσιακή.
Στις τάξεις των Δημοκρατικών βρέθηκαν και κάπου 400 Έλληνες εθελοντές. Από την Ελλάδα, την Κύπρο αλλά επίσης από τις ΗΠΑ και άλλες χώρες της διασποράς. Μεταξύ τους, διαβάζω, και τρεις Ελληνίδες από τον Καναδά που υπηρέτησαν ως νοσηλεύτριες. Η ελληνική συμμετοχή παραμένει ωστόσο εν πολλοίς άγνωστη, αποσιωπημένη και ελάχιστα μελετημένη. Ποιοι τη συνιστούσαν;
«Θα έλεγα ότι ήταν κάποιοι ωραίοι τύποι που τους διέκρινε ένας γοητευτικός ‘’τυχοδιωκτισμός’’ και οι οποίοι σκέφτηκαν πως οι Ισπανοί δημοκρατικοί πολίτες δεν πρέπει να μείνουν μόνοι τους στον πόλεμο απέναντι στον Φράνκο που με τη γενναιόδωρη βοήθεια των Χίτλερ και Μουσολίνι σκόπευε να επιβάλει ένα ακόμα δικτατορικό καθεστώς στην Ευρώπη. Ήταν εργάτες, διανοούμενοι, ναυτικοί και φοιτητές που οι περισσότεροι δεν είχαν ιδέα από όπλα και πολέμους. Ακολουθώντας την καρδιά τους και κάνοντας γενναίες προσωπικές υπερβάσεις πήγαν στην Ισπανία ρισκάροντας τις ίδιες τις ζωές τους. Έκαναν κάτι πραγματικά σπουδαίο, δύσκολα η ιστορία έχει να διηγηθεί τέτοιες στιγμές» αναφέρει ο Γιάννης Παντελάκης.
Πολλές κυβερνήσεις ευρωπαϊκών χωρών που τυπικά είχαν ταχθεί υπέρ της «μη επέμβασης» στον ισπανικό εμφύλιο έκαναν τα στραβά μάτια όταν έμποροι και κατασκευαστές όπλων ή μεσάζοντες διοχέτευαν στρατιωτικό υλικό και στις δυο πλευρές. Το κέρδος, το μεγάλο κέρδος ήταν το κυρίαρχο κριτήριό τους. Η χώρα μας δεν απουσίασε από αυτή την ιστορία και δεν ήταν μόνο ο Μποδοσάκης που κέρδισε πολλά εκατομμύρια από αυτό τον πόλεμο αλλά αρκετοί ακόμα Έλληνες έμποροι ή μεσάζοντες.
Αφορμή για να ασχοληθεί μαζί τους, λέει, ήταν μια συνέντευξη που δυόμισι χρόνια πριν διάβασε σε μια ισπανική εφημερίδα. Ήταν μιας γυναίκας με δυο επώνυμα: Tsackos-Moratalla. «Το πρώτο έμοιαζε αρκετά ελληνικό. Και ήταν. Πρόκειται για μια 80χρονη κόρη μιας Ισπανίδας κι ενός Έλληνα εθελοντή με εξαιρετικά περιπετειώδη ζωή. Τη συνάντησα στο Αλμπαθέτε, μίλησα για ημέρες μαζί της, μου αφηγήθηκε τη ζωή του πατέρα της και τη δική της και όταν έφυγα αναρωτιόμουν αν πραγματικά υπήρχαν τέτοιες ζωές, αν είναι αλήθεια αυτά που είχα ακούσει… Τότε αποφάσισα να καταπιαστώ με τους Έλληνες και τους Κύπριους που συμμετείχαν σε αυτό το παγκόσμιο ραντεβού διεθνισμού και αλληλεγγύης και τους οποίους στη χώρα μας αφήσαμε στη σκιά της ιστορίας».
Χρειάστηκαν, θα πει, δυο χρόνια έρευνας σε πολλές διαφορετικές γωνιές του πλανήτη και σε αρκετές πηγές για να οδηγηθεί τελικά σε μια «φλέβα χρυσού» που ήταν τα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών, των μονάδων δηλαδή όπου εντάχθηκαν στην πλειονότητά τους οι ξένοι εθελοντές. «Συχνά σε έγγραφα των αρχείων συναντούσα αξιολογήσεις για αρκετούς Έλληνες εθελοντές τους οποίους χαρακτήριζαν “buenos antifascistas’’, καλούς αντιφασίστες. Αυτοί ήταν και σε αυτούς αναφέρθηκε και ο Έρνεστ Χεμινγουέι σε βιβλία του…».
Ο αντίκτυπος του ισπανικού εμφυλίου στην τότε ελληνική Αριστερά, η δημοσιογραφική της κάλυψη στην Ελλάδα όπου κυβερνούσε η ιδεολογικά συγγενής του Φράνκο δικτατορία του Μεταξά –πολύ ενδιαφέρουσα η αναφορά στον Καζαντζάκη, ανταποκριτή της «Καθημερινής» στην Ιβηρική–, μια «συγγένεια» που δεν την εμπόδισε πάντως να αποκομίσει κέρδη πουλώντας πολεμικό υλικό και στους δύο αντιμαχόμενους, η μοίρα όσων εθελοντών επέζησαν μετά την ήττα, οι εμφυλιοπολεμικές μνήμες στην Ισπανία και την Ελλάδα αντίστοιχα, που μεταπολεμικά θα ζούσε τον δικό της εμφύλιο, ήταν μερικά ακόμα σημεία που θίξαμε εδώ.
— Πόσοι Ελληνοϊσπανοί-ίδες με το παρελθόν της Anastasia Tsackos-Moratalla υπάρχουν σήμερα; Πόσο δύσκολα χρόνια πέρασαν μετά την ήττα, πόσο βαρύ αποδείχτηκε το «στίγμα» που κουβαλούσαν;
Ήταν λίγα τα μεικτά ζευγάρια που συναντήθηκαν στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου και είχαν πορείες ζωής σαν και αυτή της Anastasia Tsackos-Moratalla και του Έλληνα πατέρα της. Το «στίγμα», τώρα, που κουβαλούσε η Anastasia στα περισσότερα χρόνια της ζωής της ήταν αυτό της κόρης ενός «ξένου και κόκκινου», ένα βαρύ, δηλαδή, στίγμα. Γρήγορα κατάλαβε πως θα τη συνοδεύει σε κάθε της βήμα, «σαν να είχα μια ταμπέλα στο μέτωπο», καθώς μου ’λεγε.
Όταν οι άνθρωποι του καθεστώτος Φράνκο έμαθαν γι΄αυτή, την έδιωξαν από το καθολικό σχολείο όπου φοιτούσε, γνώρισε έντονες διακρίσεις, της άλλαξαν ακόμα και το ελληνικό της όνομα, της αρνήθηκαν για χρόνια την ιθαγένεια, δεν κατάφερε ποτέ να συναντήσει τον πατέρα της. Για πρώτη και τελευταία φορά αυτό συνέβη όταν η Anastasia ήταν οκτώ μηνών μωρό. Οι αριστεροί στην Ισπανία μετά τον εμφύλιο είχαν την τύχη των αριστερών στη μετεμφυλιακή Ελλάδα: διώξεις, διακρίσεις, φυλακίσεις, απομόνωση…
— Τι σε συγκίνησε περισσότερο στην αφήγηση της Anastasia;
Ήταν συγκλονιστικές οι στιγμές που διάβαζε τα γράμματα που της είχε στείλει ο πατέρας της μετά τον εμφύλιο, γράμματα που κρατούσε σφικτά σα να ήταν από χρυσάφι, σε αυτά βρίσκεται ένα μεγάλο κομμάτι από τη ζωή της. Κάποια στιγμή παρατήρησα ότι κάθε ένα γράμμα ήταν διατυπωμένο με διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα. Της το είπα. «Ο πατέρας μου είχε δεχτεί μια σφαίρα από τους εθνικιστές στο δεξί χέρι, σχεδόν το αχρήστευσε, έτσι υπαγόρευε σε κάποιους άλλους να γράφουν τα γράμματα γι’ αυτόν» εξήγησε. Είχε ενθουσιαστεί πολύ που ένας Έλληνας ασχολήθηκε με τον πατέρα της και γενικά με τους Έλληνες εθελοντές του Ισπανικού εμφυλίου. Ούτε και στην Ισπανία γνωρίζουν πολλά γι’ αυτούς.
— Είναι γεγονός ότι αν και ο ισπανικός εμφύλιος υπήρξε σημείο αναφοράς για την Αριστερά διεθνώς, ελάχιστα έχει προβληθεί στη χώρα μας η συμμετοχή Ελλήνων εθελοντών στις τάξεις των Δημοκρατικών. Πού πιστεύεις ότι οφείλεται αυτό;
Είναι πολλοί οι λόγοι, ο ένας ενδεχομένως συμπληρωματικός του άλλου. Οι Έλληνες αυτοί πήγαν στην Ισπανία και από τη χώρα μας αλλά κυρίως από πολλές διαφορετικές γωνιές του πλανήτη, όπου σπούδαζαν, ήταν οικονομικοί μετανάστες, πολιτικοί πρόσφυγες ή ναυτικοί. Δεν ήταν δηλαδή μια ομοιογενής ομάδα με κοινή αφετηρία και κοινές πολιτικές ή κοινωνικές αναφορές. Αυτό έκανε κάπως δύσκολη μια συλλογική και πλήρη καταγραφή τους.
Ένας δεύτερος λόγος είναι πως οι Έλληνες κομμουνιστές, για παράδειγμα, που ζούσαν σε άλλες χώρες και ιδιαίτερα τις ΗΠΑ, δεν είχαν απαραίτητα τις ίδιες παραστάσεις, ακόμα και αντιλήψεις με τους Ελλαδίτες. Είχαν ενός είδους αυτονομία από το ΚΚΕ της εποχής, διέθεταν δικές τους οργανώσεις, έβγαζαν τη δική τους εφημερίδα κ.ο.κ.
Ένας τρίτος λόγος είναι πως όσοι επέζησαν, δεν επέστρεψαν, παρά λίγοι, στην Ελλάδα της δικτατορίας του Μεταξά όπου γνώρισαν διώξεις, φυλακίσεις, εξορίες. Πολλοί χάθηκαν σε διαφορετικές γωνιές του πλανήτη, στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την ΕΣΣΔ ή άλλες χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, παντού, όπου μπορούσαν να συνεχίσουν με κάποιο τρόπο τη ζωή τους. Οι ξένοι εθελοντές που κατέφυγαν στις ΗΠΑ, Έλληνες και μη, μπήκαν κι αυτοί σε στενή παρακολούθηση από τις αρχές, στιγματίστηκαν, διώχθηκαν, δεν έβρισκαν δουλειές, κάποιοι αναγκάστηκαν να αλλάξουν ονοματεπώνυμο. Ούτε όμως στη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν είχαν, οι περισσότεροι, καλή τύχη. Εξαιτίας όλων αυτών σβήστηκαν σχεδόν από τις ιστορικές αναφορές.
Ίσως ένας ακόμα λόγος είναι πως απλά δεν δείξαμε το ενδιαφέρον που τους έπρεπε, όπως έκαναν δεκάδες άλλες χώρες απ’ όπου προήλθαν εθελοντές. Έχω βρει στην Αγγλία, την Ιταλία, τη Γαλλία, τις ΗΠΑ και αλλού δεκάδες αφιερώματα, βιβλία, πανεπιστημιακές μελέτες, μνημεία για τους Brigadistas Internacionales, τις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Ελάχιστα όμως στην Ελλάδα, με σημαντικότερη αναφορά το βιβλίο του αείμνηστου Δημήτρη Παλαιολογόπουλου ο οποίος με ελάχιστα μέσα στη διάθεσή του προσπάθησε πριν από αρκετά χρόνια να διατηρήσει τη μνήμη των Ελλήνων και Κυπρίων εθελοντών.
— Ποια ήταν η κοινωνική προέλευση, η ανθρωπογεωγραφία και τα πολιτικά πιστεύω αυτών των ανθρώπων;
Οι Έλληνες εθελοντές στην πλειονότητά τους ήταν μέλη ή απλά προσκείμενοι στο ΚΚΕ ή σε κομμουνιστικά κόμματα των χωρών όπου ζούσαν, ενώ δεν απουσίαζαν αναρχικοί, σοσιαλιστές, τροτσκιστές ή πολιτικές εκφράσεις όπως αυτή των Αρχειομαρξιστών.
Για τις τελευταίες πολιτικές κατηγορίες, δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία και μια από τις αιτίες είναι πως στις Διεθνείς Ταξιαρχίες οι περισσότεροι ανήκαν σε κομμουνιστικά κόμματα ενώ οι υπόλοιποι (αναρχικοί, τροτσκιστές κ.λπ.) μετείχαν σε διαφορετικές ομάδες πολιτοφυλακής, ιδιαίτερα στη Βαρκελώνη, οι οποίες δεν είχαν τον βαθμό οργάνωσης των πρώτων. Τα στοιχεία γι’ αυτούς είναι σχετικά περιορισμένα, παρότι αναζητήθηκαν ακόμα και στην Ολλανδία όπου είχαν μεταφερθεί τα αρχεία των CNT και FAI. Όπως βεβαιώνει και ο Κωστής Καρπόζηλος στο εξαιρετικό του βιβλίο «Κόκκινη Αμερική», οι Ελληνοαμερικανοί κομμουνιστές είχαν διαφορετικές αναφορές με εκείνους του ΚΚΕ.
— Αναφέρεις κάπου τις καταγγελίες ενός Ελληνοαμερικανού εθελοντή κατά των κομμουνιστών της ομογένειας για κατασπατάληση χρημάτων από εράνους που οδήγησαν στη φυλάκισή του στη Δημοκρατική Ισπανία.
Οι καταγγελίες αυτές, ναι, υπάρχουν και αναφέρονται σε αρκετές πηγές, όμως θεωρώ αναμενόμενο σε μια εποχή με τόσο ακραίες πολιτικές εντάσεις να παρατηρούνται και τέτοια φαινόμενα. Τα οποία άρχισαν να συμβαίνουν ιδιαίτερα μετά τον Μάιο του 1937, όταν στις τάξεις των Δημοκρατικών ξέσπασε ένας καταστρεπτικός εσωτερικός εμφύλιος.
— Μια ιδιαιτερότητα του Δημοκρατικού Μετώπου στην Ισπανία ήταν η μεγάλη δύναμη και δημοφιλία των αναρχικών της CNT-FAI. Έχουμε περισσότερες πληροφορίες για τους Έλληνες αναρχικούς εθελοντές;
Όπως προανέφερα, δεν γνωρίζουμε δυστυχώς πολλά. Ίσως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Αντώνη Φουρναράκη ο οποίος είχε τεράστια δράση στο αναρχικό κίνημα της εποχής, ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική (Αργεντινή, Βολιβία, Βραζιλία) και πολέμησε με ομάδες αναρχικών στον ισπανικό εμφύλιο όπου και σκοτώθηκε.
Από τον Μάιο του 1937 οι αναρχικοί μαζί με τους τροτσκιστές του POUM κυνηγήθηκαν ιδιαίτερα από τους προσκείμενους στο Κ.Κ. Ισπανίας το οποίο βρισκόταν υπό την επιρροή του ΚΚΣΕ. Αν κάποιος έχει δει την σπουδαία ταινία του Κεν Λόουτς «Γη και Ελευθερία» ή έχει διαβάσει βιβλία της Έμα Γκόλντμαν με προσωπικές μαρτυρίες ή του Τζορτζ Όργουελ, θα μάθει πολλά γι’ αυτόν τον εσωτερικό εμφύλιο.
— Υπάρχουν στο βιβλίο συγκλονιστικά παραδείγματα αυτοθυσίας εθελοντών αντιφασιστών, ειδικά στην καταστροφική για τον ελληνικό λόχο μάχη του Μπελσίτ, αναφέρονται όμως και διώξεις «εκ των έσω», παρακολουθήσεις, φυλακίσεις, «αποκηρύξεις» κ.λπ. που παραπέμπουν στις σκοτεινές πλευρές που είχε και ο ελληνικός εμφύλιος, κι ας μην είχε τη διεθνή διάσταση του ισπανικού.
Ναι, υπάρχουν ιστορίες αυτοθυσίας που πραγματικά σε αφήνουν άφωνο. Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα σε εθελοντές που προήλθαν από χώρες με εθνικιστικά καθεστώτα όπως η δική μας. Πολεμώντας τον εθνικισμό στην Ισπανία οι Έλληνες έκαναν ενός είδους προσομοίωση πολέμου στους εθνικιστές του Μεταξά. Το ίδιο συνέβαινε με τους Γερμανούς, τους Ιταλούς και αρκετούς ακόμα.
Όπως άλλωστε καταγράφεται και στο βιβλίο, οι εθελοντές πίστευαν πως μια ήττα των εθνικιστών του Φράνκο θα είχε θετικό αντίκτυπο σε πολλές χώρες της Ευρώπης η οποία σε μεγάλο βαθμό είχε σκεπαστεί από το φάντασμα του ναζισμού, του φασισμού και του εθνικισμού. Όσο αφορά τις παρακολουθήσεις, φυλακίσεις κ.ο.κ., στα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών καταγράφονται πολλές τέτοιες αναφορές οι οποίες συνδέονται με τον εσωτερικό εμφύλιο στις τάξεις των Δημοκρατικών.
— Ποια άλλα πρόσωπα και ποιες από τις ιστορίες που κατέγραψες θα ξεχώριζες; Σε τι ποσοστό ανέρχονται οι απώλειες στα πολεμικά μέτωπα αλλά και σε φυλακές, στρατόπεδα συγκέντρωσης κ.λπ.;
Είναι γενικά δύσκολο να ξεχωρίσεις πρόσωπα, μια ή περισσότερες ιστορίες σ’ ένα τέτοιο γεγονός όπου κυριαρχεί ο διεθνισμός και η αλληλεγγύη, όταν χιλιάδες άνθρωποι αποφασίζουν να κάνουν κάτι τόσο τολμηρό και ριψοκίνδυνο, να ρισκάρουν τις ζωές τους για να πολεμήσουν τους εθνικιστές μιας ξένης χώρας την οποία δεν είχαν επισκεφθεί ποτέ ως τότε.
Παρά ταύτα, μερικές προσωπικές ιστορίες, όπως του Γιώργου Τσάκου ή του Σάββα Παλέ, ανθρώπων που χωρίς ίχνος προσωπικής ιδιοτέλειας έκαναν πελώριες προσωπικές υπερβάσεις, είναι πράγματι εντυπωσιακές. Οι άνθρωποι αυτοί –και όχι μόνο αυτοί– δεν είχαν καμία κομματική ή άλλη υποχρέωση να πολεμήσουν στην Ισπανία, δεν κέρδισαν τίποτα από αυτό –το αντίθετο συνέβη– και δεν το σκέφτηκαν ποτέ δυο φορές όταν αποφάσισαν να το κάνουν. Θεώρησαν χρέος τους να πολεμήσουν τους εθνικιστές, τους ήταν σχεδόν αδιάφορο αν αυτοί ήταν Έλληνες, Γερμανοί ή Ισπανοί.
Σε ό,τι αφορά τις απώλειες των ξένων εθελοντών στην Ιβηρική συνολικά υπολογίζονται σε περίπου δέκα χιλιάδες, ανάμεσά τους εκατό Έλληνες και Κύπριοι. Αρκετοί ξένοι που διέφυγαν μετά την ήττα –ανάμεσά τους κι Έλληνες– κλείστηκαν σε άθλια στρατόπεδα στη Γαλλία, κάποιοι άφησαν τις ζωές τους εκεί από τις άγριες συνθήκες που επικρατούσαν, ενώ αρκετά χρόνια μετά τον εμφύλιο καταγράφονται ακόμα ξένοι εθελοντές στις φυλακές του Φράνκο.
— Πώς κάλυψε ο Τύπος της εποχής στην Ελλάδα (αλλά και ο ελληνόφωνος στις ΗΠΑ) τις εξελίξεις στην Ισπανία; Εντύπωση προκαλεί η –επίσης όχι πολύ γνωστή– φιλοφρανκική και γενικότερα φιλοφασιστική στάση του Νίκου Καζαντζάκη που πήγε εκεί ως ανταποκριτής της «Καθημερινής». Εξηγείται άραγε αυτό μόνο από το πολιτικό κλίμα της εποχής στην Ελλάδα της 4ης Αυγούστου;
Στην Ελλάδα, περίπου δυο εβδομάδες μετά την κίνηση των Ισπανών στρατηγών να καταλάβουν την εξουσία στην Ιβηρική, επιβλήθηκε η δικτατορία Μεταξά. Ο Τύπος φιμώθηκε, εφημερίδες όπως ο «Ριζοσπάστης» έκλεισαν, όσες κυκλοφορούσαν λειτουργούσαν κάτω από αυστηρό έλεγχο και λογοκρισία, αρκετές, δε, ταυτίστηκαν απόλυτα με το νέο καθεστώς. Μεγάλες εφημερίδες της εποχής χαρακτήριζαν τους Ισπανούς πραξικοπηματίες «επαναστάτες».
Στις ανταποκρίσεις του Νίκου Καζαντζάκη εκπλήσσεται κανείς διαβάζοντας τις πολλές θετικές αναφορές στον Φράνκο, τον οποίο χαρακτηρίζει, μεταξύ άλλων, «αποφασισμένο και γαλήνιο, τέλειο όργανο της εποχής του, πειθαρχημένο εργάτη και συνεργάτη του φοβερού, ανήλεου καιρού που ζούμε». Η στάση αυτή του Καζαντζάκη κατά κάποιο τρόπο –και με μερικές εξαιρέσεις, όπως αυτή του λογοτέχνη Ασημάκη Πανσέληνου– αποσιωπήθηκε, δεν αναδείχθηκε τουλάχιστον ως μια αντιφατική συμπεριφορά. Υπάρχουν αιτίες γι’ αυτό οι οποίες καταγράφονται στο βιβλίο.
Όσο αφορά τον ελληνόφωνο τύπο στις ΗΠΑ, από αυτόν και από πολλές εφημερίδες και περιοδικά οι ομογενείς είχαν τη δυνατότητα να μαθαίνουν για τα γεγονότα στην Ισπανία και να ευαισθητοποιούνται πολιτικά, δεν υπήρχε η λογοκρισία που επικρατούσε στην Ελλάδα.
— Πώς είδε η εγχώρια Αριστερά τις εξελίξεις στην Ιβηρική;
Η ελληνική Αριστερά και ιδιαίτερα η κυρίαρχη έκφρασή της εκείνη την εποχή, το ΚΚΕ, πήρε φυσικά εξαρχής σαφή θέση υπέρ των Δημοκρατικών και προσπάθησε με πολλούς τρόπους να τους στηρίξει. Το ΚΚΕ οργάνωσε κρυφά αποστολές εθελοντών παρά τις δυσκολίες που επέβαλε το καθεστώς Μεταξά, μέλη του ΚΚΕ συμμετείχαν στις προσπάθειες αποστολής βοήθειας στους Ισπανούς Δημοκρατικούς, ναυτεργάτες μέλη του ΚΚΕ και της Ναυτεργατικής Ένωσης Ελλάδας επιχείρησαν να τους βοηθήσουν ρισκάροντας συχνά τις ζωές τους. Τα γεγονότα στην Ισπανία ήταν συχνά σημείο αναφοράς και για την ελληνική Αριστερά, ακόμα και από μέλη και στελέχη του που βρισκόντουσαν στις φυλακές ή σε τόπους εξορίας.
— Κάτι επίσης όχι πολύ γνωστό είναι ότι η Ελλάδα του Μεταξά πουλούσε όπλα και στους ιδεολογικά συγγενείς Φαλαγγίτες αλλά και στους «κόκκινους».
Πολλές κυβερνήσεις ευρωπαϊκών χωρών που τυπικά είχαν ταχθεί υπέρ της «μη επέμβασης» στον ισπανικό εμφύλιο έκαναν τα στραβά μάτια όταν έμποροι και κατασκευαστές όπλων ή μεσάζοντες διοχέτευαν στρατιωτικό υλικό και στις δυο πλευρές. Το κέρδος, το μεγάλο κέρδος ήταν το κυρίαρχο κριτήριό τους. Η χώρα μας δεν απουσίασε από αυτή την ιστορία και δεν ήταν μόνο ο Μποδοσάκης που κέρδισε πολλά εκατομμύρια από αυτό τον πόλεμο αλλά αρκετοί ακόμα Έλληνες έμποροι ή μεσάζοντες. Βλέποντας το καθεστώς Μεταξά τον ισπανικό εμφύλιο ως ευκαιρία για συνάλλαγμα, έδειξε τεράστια ανοχή στην εξαγωγή οπλισμού, ακόμα και προς τους ιδεολογικούς του αντίπαλους.
— Στην Ελλάδα οι μνήμες του Εμφυλίου είναι ακόμα έντονες και η πολιτική αντιπαράθεση χαρακτηρίζεται συχνά από μια εμφυλιοπολεμική φρασεολογία. Ισχύει το ίδιο και για την Ισπανία, έχουν οι δύο χώρες ομοιότητες στην πορεία τους όπως εξελίχθηκε ύστερα από την «επόμενη μέρα»;
Απ’ όσο γνωρίζω, οι Ισπανοί προσπάθησαν να ξεπεράσουν τα έντονα πάθη του εμφυλίου τους, χωρίς όμως ξεχάσουν τα γεγονότα της περιόδου 1936-1939 αλλά και της μακροχρόνιας δικτατορίας που ακολούθησε, τα οποία ακόμα τους απασχολούν έντονα σε πολλά διαφορετικά επίπεδα. Για παράδειγμα, στην Ισπανία υπάρχουν ακόμα σήμερα εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες τάφοι θυμάτων του Φράνκο που παραμένουν ανέγγιχτοι.
Ναι, υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στις δύο χώρες λόγω των εμφυλίων, αν και ο ισπανικός ξεκίνησε λίγο πριν ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος ενώ ο ελληνικός, αμέσως μετά. Νομίζω ωστόσο ότι το εμφυλιοπολεμικό κλίμα που συχνά παρατηρούμε στη χώρα μας δεν κυριαρχεί τόσο έντονα στον δημόσιο λόγο εκεί, ενώ και οι πολιτικές δυνάμεις έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, αναφορές και διεργασίες από το παρελθόν.
— Τι παρακαταθήκες και διδάγματα πιστεύεις ότι άφησε ο ισπανικός εμφύλιος;
Σίγουρα υπάρχουν ιστορικοί που μπορούν να κάνουν καλύτερα τέτοιες καταγραφές – πολλοί το έχουν κάνει ήδη. Το μόνο που θα πρόσθετα είναι ότι κέρδισε τεράστια προσοχή, γι’ αυτόν τον πόλεμο γράφτηκαν περισσότερα βιβλία από οποιοδήποτε άλλο ιστορικό γεγονός. Αποτέλεσε το προοίμιο του Β’ Παγκοσμίου, είχε επίσης το χαρακτηριστικό ότι οι Ισπανοί αναρχικοί έχοντας τεράστια επιρροή προσπαθούσαν παράλληλα με τον πόλεμο να δημιουργήσουν συνθήκες επανάστασης. Πολλοί έγραψαν πως αν οι μεγάλες ευρωπαϊκές δημοκρατίες (Γαλλία, Βρετανία κ.ά.) στήριζαν τότε τους Δημοκρατικούς, ίσως η ιστορία να γραφόταν διαφορετικά, αλλά αυτό δεν παύει να είναι μια υπόθεση και με υποθέσεις δεν γράφεται η ιστορία.
Στο βιβλίο παραθέτω ένα γράμμα Αμερικανοεβραίου εθελοντή στη μητέρα του στις ΗΠΑ όπου εξηγεί γιατί πήγε στην Ισπανία. Είναι τόσο προφητικό. Γράφει πως όταν η μια χώρα μετά την άλλη –αναφέρεται και στην Ελλάδα– περνάει στα χέρια των εθνικιστών χωρίς να υπάρχουν σημαντικές αντιδράσεις, τώρα που ο εθνικισμός χτυπάει μια ακόμα ευρωπαϊκή χώρα και οι Ισπανοί δημοκράτες αντιδρούν, θα πρέπει να στηριχτούν πριν να είναι αργά…
