Ένα μαύρο all-star που προοικονομεί τον ρυθμό των ντραμς, που σύντομα θα «εκραγούν». Τσιρλίντερς με αναρχικά αλφάδια στα κορμάκια τους, που κουνάνε τα πομ-πομ τους μηχανικά, σχεδόν άψυχα. Μια μπασκέτα σε ένα βρόμικο σχολικό γυμναστήριο. Ένας ξανθός τύπος με ένα πράσινο ριγέ φουτεράκι που πίσω από τις ιδρωμένες τούφες του σχεδόν γρυλίζει όσο τραγουδάει το αδιέξοδό του. Μια εικόνα που μυρίζει ασφυξία.
Θα μπορούσε να είναι σκηνή από κάποια αντι-teen movie σαν το «Heathers». Όμως είναι μία από τις πιο αναγνωρίσιμες εικόνες της ποπ κουλτούρας των '90s (και όχι μόνο): τα πρώτα δευτερόλεπτα του βίντεο για το «Smells like teen spirit» των Nirvana.
Το βίντεο και το κομμάτι που βγήκαν στον αέρα στις 10 Σεπτεμβρίου του 1991 ήταν μόνο η αρχή. Μια αρχή, όμως, που τα έλεγε όλα. Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 24 Σεπτεμβρίου, στα ράφια των δισκοπωλείων θα φιγουράριζε ένα εμπρηστικό, αντικαπιταλιστικό εξώφυλλο με ένα νεογέννητο μωρό που κυνηγούσε ένα δολάριο σε μια πισίνα (πρόσφατα, αυτή η ειρωνεία θα γινόταν κυριολεξία). Το «Nevermind» ήταν γεγονός.
Τόσο η πρώτη όσο και η νιοστή ακρόαση του «Nevermind» είναι μια γροθιά στο στομάχι, σε όποια χωροχρονική συντεταγμένη κι αν συμβεί. Κανένα αυτί, όποιες κι αν είναι οι καταβολές του, δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει ότι εδώ κάτι συμβαίνει.
Ήταν η εποχή που η κατά τον Douglas Coupland «Generation X» έβλεπε τα απόνερα της συντηρητικής θητείας του Ρόναλντ Ρίγκαν να φτάνουν ως τον Πόλεμο του Κόλπου, την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης να λήγει και τυπικά τον Ψυχρό Πόλεμο, τα ευτραφή όνειρα των baby boomers γονιών τους να αποτελούν παρελθόν και τους ίδιους να βρίσκουν τον εαυτό τους σε μια in limbo αβεβαιότητα.
Nirvana - «Smells like teen spirit»
Την ίδια περίοδο, το rock αφήγημα έβλεπε τα hard rock μαλλιά του να ξεφουσκώνουν, μαζί με την άσωτη lifestyle υπερβολή που τα συνόδευε, όσο το MTV ήδη από χρόνια είχε κάνει πράξη την προφητεία των Buggles και ο Michael Jackson χαιρετούσε από τον θρόνο του. Τα δε υπόγεια σιγόβραζαν: το punk είχε βρει τους underground εκφραστές του σε μπάντες όπως οι Hüsker Dü και οι Minutemen, που φλέρταραν ανοιχτά με το hardcore, και οι Sonic Youth έβρισκαν noise χώρο στις no wave καταβολές τους.
Στους ευρύτερους αυτούς μουσικούς κόλπους κολυμπούσε ως τότε και μια μπάντα από το Αμπερντίν, μια μικρή πόλη έξω από το Σιάτλ. Οι Nirvana είχαν κεράσει ήδη θόρυβο με το ντεμπούτο τους «Bleach» (1989) και κάπου στη μέση της διαδρομής προς το στούντιο (με τον Butch Vig στη θέση του παραγωγού του «Nevermind») πέρασαν από τα αλώνια της ανεξάρτητης Sub Pop στα σαλόνια της DGC. Παρ’ όλα αυτά, μάλλον κανείς δεν περίμενε τη βόμβα που θα έπεφτε με τον δεύτερο δίσκο των Nirvana.
Tόσο η πρώτη όσο και η νιοστή ακρόαση του «Nevermind» είναι μια γροθιά στο στομάχι, σε όποια χωροχρονική συντεταγμένη κι αν συμβεί. Κανένα αυτί, όποιες κι αν είναι οι καταβολές του, δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει ότι εδώ κάτι συμβαίνει. Είναι punk; Ναι, χωρίς τη μονότονη επαναληπτικότητα που υπόσχονται τα τρία ακόρντα. Έχει «heavy» εξάρσεις; Πολλές και δυνατές, όμως ποτέ δεν γίνονται αυτοσκοπός. Είναι pop; Εδώ, άνω τελεία.
Πάντως, οι Nirvana, μαζί με μια χούφτα ακόμα μπάντες από τη γειτονιά του Σιάτλ, βαφτίστηκαν grunge. Αναμφισβήτητα, το εκτόπισμα του grunge δεν θα ήταν το ίδιο αν δεν υπήρχε το «Nevermind». Το δε οξύμωρο είναι πως οι Nirvana έκαναν το είδος αυτό που είναι και συγχρόνως ήταν μίλια μακριά από αυτό. Όλοι μπορούσαν να βρουν τις κοινές ρίζες με το τραγουδιστικό στυλ του Robert Plant και τις πιο σκληρές «παλαιοροκάδικες» αναφορές, ακούγοντας, φέρ’ ειπείν, δίπλα-δίπλα τους Pearl Jam, τους Soundgarden και τους Alice In Chains, όμως οι Nirvana εξακολουθούσαν να ακούγονται σαν να μην ήξερε κανείς από πού ήρθαν.
Με το «Nevermind» κατάφεραν, τελικά, να ενώσουν το grunge αφήγημα και να το γιγαντώσουν, όντες συγχρόνως αποστασιοποιημένοι από την ηχητική του ομοιομορφία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι όλοι «βλέπουν» το grunge στην ταινία «Singles», όμως κανείς δεν «βλέπει» τους Nirvana σε αυτή.
Ποιο ήταν αυτό το κοκαλάκι της νυχτερίδας που είχαν οι Kurt Cobain, Krist Novoselic και Dave Grohl; Μπορεί κανείς να μνημονεύσει το γάργαρο μπάσο και τα τσιτωμένα τύμπανα των δύο τελευταίων, αναπόφευκτα, όμως, όλα όσα απογειώνουν το «Nevermind» πιστώνονται στο καταραμένο άστρο του Kurt Cobain.
Ο frontman και ψυχή των Nirvana κατάφερε σε αυτόν τον δίσκο να μαζέψει τα σκοτεινά αποθέματα του underground και να τα κάνει με τον τρόπο του pop. Οι στίχοι του, οριακοί και σουρεαλιστικοί, όμως την ίδια στιγμή αρθρωμένοι με περίσσια μουσικότητα. «I don’t mind, mind, don’t have a mind» / «Hello, hello, hello, how low?».
Η μουσική του, παρά το τραχύ περίβλημα, έκρυβε μελωδικότητα σε κάθε στροφή της. Θα έπρεπε να το περιμένουμε, από τη στιγμή που είχε προηγηθεί το «About a girl» και κοιτώντας στις επιρροές του Cobain. Από τις πολύχρωμες, indie μελωδίες των Vaselines μέχρι τον David Bowie και τον Lead Belly (όλους τους ακούσαμε στο πιο θρυλικό «MTV Unplugged» στην ιστορία των «MTV Unplugged») μα και τους Beatles. Ήταν ο John Lennon, άλλωστε, η αιτία που ο Cobain ηχογράφησε τη φωνή του δύο φορές κι έτσι την ακούμε στην τελική εκδοχή του δίσκου.
Βέβαια, όπως η ιστορία έχει αποδείξει, για να περάσεις από τον «καλό δίσκο» στον «μύθο» χρειάζονται κι άλλες αρετές. Η εικόνα του Kurt Cobain και η μουσική των Nirvana έκαναν κάθε περιθωριακό 20άρη να νιώθει πως στην κορυφή του κόσμου υπάρχουν κάποιοι τύποι που νιώθουν το ίδιο ανοίκεια με τον κόσμο γύρω τους. Που μπορούσαν να παίζουν όλη μέρα στο MTV φορώντας σκισμένα τζιν. Και να εκθρονίσουν με το «Nevermind» από το Νο1 των charts το «Dangerous» του «βασιλιά» Michael Jackson. Όλα αυτά, δανειζόμενοι εντελώς γουορχολικά μια φράση από διαφήμιση αποσμητικού, για να την κάνουν τσιτάτο σε κάθε στόμα: «Smells like teen spirit».
Το 1991 για τον δημιουργό του ομώνυμου guerilla ντοκιμαντέρ Dave Markey ήταν «η χρονιά που το punk διερράγη». Αλλά και η χρονιά που οι Nirvana άλλαξαν με το «Nevermind» τους όρους στο pop τοπίο, έστω και για λίγο, μεταλλάσσοντας τον rock ήχο ανεπιστρεπτί, δίνοντάς του την ώθηση για το τελευταίο μεγαλειώδες γκολ από τα αποδυτήρια.
Aπόσπασμα με τους Nirvana από το ντοκιμαντέρ «1991: The Year Punk Broke» (1992)
Το shoegaze και το rave ‘n’ roll, που την ίδια στιγμή ζούσαν τα 15 λεπτά δημοσιότητάς τους, η brit pop που πήρε τη σκυτάλη λίγα χρόνια μετά, ακόμα και ο όρος-«ομπρέλα» alternative rock, που γεννήθηκε από τα πλευρά του grunge, δεν ήταν παρά σπινθήρες μπροστά στις χρυσές σελίδες που γράφτηκαν ανεξίτηλα με το «Nevermind» των Nirvana.
Τρεις δεκαετίες μετά κανείς δεν έχει καταφέρει να ακούγεται σαν «την μπάντα από το Αμπερντίν» εν έτει 1991 ή να πετύχει το εκτόπισμά της. Παρ’ όλα αυτά, με άλλους όρους, οι έφηβοι και οι νέοι ψάχνουν ακόμα τους δαίμονές τους, ίσως περισσότερο από ποτέ. Σε οθόνες μα και κάτω από το κρεβάτι τους, αφήνοντας την Billie Eilish να κοιτάει από την pop κορυφή, τόσο μακριά αλλά και τόσο κοντά σε όσα σηματοδοτούσε κάποτε εκείνο το βρόμικο σχολικό γυμναστήριο.
Μάλλον κανείς δεν κατάλαβε ποτέ τι συνέβαινε στο μυαλό του Kurt Cobain. Ίσως και να μη χρειαζόταν. Όλοι, όμως, κατάλαβαν τη σκοτεινή του υπαινικτικότητα, που με μια βουτιά στην πισίνα έγινε σημαία του αδιεξόδου μιας ολόκληρης γενιάς αλλά και όσων ακολούθησαν. Το τίμημα για το απρόσμενο αυτό μέγεθος που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι Nirvana με τον δεύτερο δίσκο τους ήταν το τράβηγμα της σκανδάλης. Πλέον, ήταν αργά για δάφνες.
Αυτό που κατάφεραν, αυτό που θέλαμε, αυτά που έμειναν να γράφονται και να ξαναγράφονται τόσα χρόνια μετά θα μπορούσαν, βέβαια, να συνοψιστούν από και προς πάσα κατεύθυνση με πολύ λίγα λόγια:
Here we are now. Entertain us.
