Πώς είναι να εισχωρείς στα άδυτα του ανθρώπινου γονιδιώματος; Άραγε τι σημαίνει να φέρνεις στο φως μυστικά ασθενειών και να προσπαθείς να δίνεις λύσεις σε χρόνιες νόσους; Η Ελευθερία Ζεγγίνη είναι διευθύντρια του Ινστιτούτου Μεταφραστικής Γονιδιωματικής στο Helmholtz, στο Μόναχο, και καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Πολυτεχνείου στην πρωτεύουσα της Βαυαρίας. Βρίσκεται σταθερά στη λίστα των επιστημόνων με τη μεγαλύτερη επιρροή στο πεδίο τους παγκοσμίως. Μαζί με την επιστημονική της ομάδα έχει πραγματοποιήσει τη μεγαλύτερη μελέτη για την οστεοαρθρίτιδα, στο πλαίσιο της οποίας ανακάλυψαν περισσότερες από πενήντα νέες γενετικές αλλαγές που αυξάνουν τον κίνδυνο για την εμφάνισή της. Μάλιστα, τα ακαδημαϊκά της ενδιαφέροντα, εκτός από τη γονιδιωματική ιατρική, εστιάζουν και στην κατανόηση του γενετικού υπόβαθρου ασθενειών όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, ο διαβήτης και η παχυσαρκία.
Από τη γενέτειρά της, τον Βόλο, έφυγε το 1995. Οι πρώτες της σπουδές ήταν στη Βιοχημεία και στην Εφαρμοσμένη Μοριακή Βιολογία στο Ινστιτούτο Επιστήμης και Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ, ενώ στη συνέχεια ολοκλήρωσε το διδακτορικό της στη Ανοσογενετική Νεανικής Αρθρίτιδας στο ίδιο πανεπιστήμιο.
Στο παρελθόν έχει ασχοληθεί με τον ελληνικό πληθυσμό και τα γονίδιά του. Μάλιστα, μία από τις έρευνές της είχε επικεντρωθεί στα γονίδια των κατοίκων των ορεινών χωριών του Μυλοποτάμου στην Κρήτη. Εκεί ανακάλυψε ότι οι κάτοικοι των περιοχών αυτών έχουν μια θετική μετάλλαξη στα γονίδιά τους (σαράντα φορές πιο συχνή απ’ ό,τι σε άλλους Ευρωπαίους), η οποία αυξάνει την καλή χοληστερίνη στο αίμα και μειώνει τα τριγλυκερίδια.
Βρείτε ένα θέμα με το οποίο είστε παθιασμένοι και κυνηγήστε το όνειρό σας. Επιλέξτε με σύνεση τις ομάδες και τους ανθρώπους με τους οποίους συνεργάζεστε, καθώς και το περιβάλλον στο οποίο απασχολείστε. Δημιουργήστε ένα δίκτυο ανθρώπων που σέβεστε και εκτιμάτε, να είστε περίεργοι και να κάνετε ερωτήσεις και, τέλος, μη διστάσετε να αλλάξετε κατεύθυνση, αν δεν σας ικανοποιεί αυτή που έχετε πάρει.
Παράλληλα με την επιστημονική έρευνα, ασχολείται και με θέματα πολιτικής και εκπαίδευσης, συμμετέχοντας στην Επιστημονική Επιτροπή για το Ελληνικό Πανεπιστήμιο, η οποία συστάθηκε από το Ίδρυμα Μποδοσάκη. Έργο της επιτροπής είναι η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου σχεδίου δράσης που αφορά τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Αυτός είναι και ο λόγος που ήρθε στην Ελλάδα για λίγες μέρες, για να βρεθεί στην παρουσίαση αυτού του σχεδίου δράσης. Τη συναντώ στο Μέγαρο Μουσικής λίγο πριν από την έναρξη της εκδήλωσης. Όπως μου εξηγεί, το συγκεκριμένο σχέδιο διαμορφώθηκε μετά από σχεδόν έναν χρόνο προετοιμασίας, αναδεικνύοντας αρχές και θέσεις οι οποίες στοχεύουν στην εξέλιξη του ελληνικού πανεπιστημίου.
Το Ίδρυμα Μποδοσάκη, προκειμένου να συνεισφέρει στην αντιμετώπιση σημαντικών προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας, ανέλαβε την κατάρτιση τεσσάρων ολοκληρωμένων σχεδίων δράσης, ξεκινώντας από την εξέλιξη του ελληνικού πανεπιστημίου, και στοχεύει στην αναβάθμιση της αποτελεσματικότητάς του. Διακεκριμένοι Έλληνες ακαδημαϊκοί, μεταξύ αυτών και η ίδια, συνέβαλαν με τη γνώμη, τις γνώσεις και την εμπειρία τους στον εμπλουτισμό και στην καλύτερη τεκμηρίωση του σχεδίου.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλά για την εποχή μας, το Σχέδιο Δράσης 2030, τα πανεπιστήμια και την παιδεία, την πανδημία, τη γενετική και τις έρευνες που διεξάγει αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Ποια θα λέγατε ότι είναι η μεγάλη πρόκληση της εποχής μας;
Είναι σαφές ότι η μεγαλύτερη τρέχουσα κοινωνική πρόκληση είναι η πανδημία, η υπέρβασή της και η προετοιμασία για μελλοντικές πιθανές πανδημίες. Επίσης, η κλιματική αλλαγή παραμένει μια σημαντική πρόκληση για την κοινωνία μας όπως και για τις επόμενες γενιές, συμπεριλαμβανομένων των συνεπειών που θα έχει για την ανθρώπινη υγεία. Αντίστοιχα, η γήρανση του παγκόσμιου πληθυσμού είναι ανάλογη με την αύξηση της συχνότητας εμφάνισης ασθενειών με μεγάλη επιβάρυνση για τη δημόσια υγεία, όπως η παχυσαρκία, ο διαβήτης, η αρθρίτιδα και ο καρκίνος. Αναμφίβολα, σε όλες αυτές τις σημερινές και μελλοντικές προκλήσεις η επιστήμη και η διεθνής συνεργασία είναι η ελπίδα μας για την εξεύρεση διεξόδων.
— Τι θα αφήσει πίσω της η πανδημία;
Ελπίζω ότι η πανδημία θα αφήσει πίσω της μια ανανεωμένη εμπιστοσύνη στην επιστήμη και στην επιστημονική ανακάλυψη και μια κατανόηση της σπουδαιότητας της επένδυσης στην έρευνα και σε έργα που έχουν μακροπρόθεσμη προοπτική, κυρίως έχοντας μακρόπνοους στόχους. Ελπίζω, ταυτόχρονα, ότι θα εμπνεύσει την επόμενη γενιά εκκολαπτόμενων επιστημόνων να επιλέξουν να κάνουν καριέρα στην έρευνα.
— Είστε μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής για το Πανεπιστήμιο του 2030. Με ποιους τρόπους θεωρείτε ότι μπορεί να εκσυγχρονιστεί η ελληνική τριτοβάθμια εκπαίδευση;
Προτείνουμε μια σειρά από συγκεκριμένες προτάσεις οι οποίες στοχεύουν στη βελτίωση της απόδοσης των πανεπιστημίων, έτσι ώστε να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της εποχής και στις ανάγκες της κοινωνίας. Οι προτάσεις αυτές βασίζονται στο τρίπτυχο «αποτελεσματικότητα - αυτονομία - λογοδοσία». Τα ΑΕΙ πρέπει να γίνουν πιο αποτελεσματικά γιατί από την απόδοσή τους εξαρτώνται η μελλοντική ανάπτυξη της χώρας και η ευημερία των επόμενων γενεών. Παράλληλα, η αύξηση του βαθμού αυτονομίας τους θα επιτρέψει τη μεγιστοποίηση των συγκριτικών τους πλεονεκτημάτων με τρόπο άμεσο και ευέλικτο. Τέλος, η λογοδοσία θα οδηγήσει στην επιβράβευση των επιτυχιών, στη διόρθωση των αστοχιών και στη μεγιστοποίηση της ωφέλειας των φοιτητών από τα πανεπιστήμιά τους, καθώς και στον έλεγχο της χρήσης των δημόσιων πόρων που αποδίδονται στα ΑΕΙ.
— Ουσιαστικά, η πρωτοβουλία του Ιδρύματος Μποδοσάκη για το Σχέδιο Δράσης 2030 πού αποσκοπεί; Ποιοι είναι οι στόχοι του;
Προφανώς, η προαγωγή της παιδείας αποτελεί στρατηγικό πυλώνα του Ιδρύματος Μποδοσάκη. Με τις δωρεές και τις πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει συστηματικά στον τομέα της παιδείας, αλλά και με το Πρόγραμμα Υποτροφιών του, επιδιώκει την ισότιμη πρόσβαση στην παιδεία για όλους και τον εκσυγχρονισμό της στη χώρα μας. Το Σχέδιο Δράσης για το Πανεπιστήμιο του 2030 είναι το πρώτο από τα τέσσερα σχέδια δράσης που το Ίδρυμα Μποδοσάκη ανέλαβε στο πλαίσιο της συμμετοχής του στην Πρωτοβουλία 1821-2021 και με το βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον της Ελλάδας. Θα ακολουθήσουν σχέδια δράσης για τη δημόσια υγεία, την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών προκλήσεων και την ενδυνάμωση της Κοινωνίας των Πολιτών .Το σύνολο των σχεδίων δράσης θα τεθεί στη διάθεση των αρμόδιων υπηρεσιών της πολιτείας προς αξιοποίηση.
Με αυτή την πρωτοβουλία το Ίδρυμα επιχειρεί να θέσει τις βάσεις για την ανταλλαγή απόψεων και ιδεών με την εγχώρια και διεθνή επιστημονική κοινότητα, καθώς και με τους εμπλεκόμενους κοινωνικούς και επαγγελματικούς φορείς. Συγκεκριμένα, για το Σχέδιο Δράσης για το Πανεπιστήμιο του 20230, επιθυμώντας να συνεισφέρει στη συζήτηση για το μέλλον του ελληνικού πανεπιστημίου, το Ίδρυμα Μποδοσάκη κάλεσε Έλληνες πανεπιστημιακούς που δραστηριοποιούμαστε εντός και εκτός Ελλάδας να καταθέσουμε οραματικές και πρακτικές προτάσεις.
— Αν σας ζητούσα να μου πείτε ποια είναι η μεγαλύτερη παθογένεια στον χώρο της εκπαίδευσης, τι θα μου απαντούσατε;
Ξέρετε, προτιμώ πάντοτε να επικεντρώνομαι στα θετικά. Η Ελλάδα έχει ένα ικανότατο ανθρώπινο δυναμικό και διαθέτει τις ευκαιρίες να ενισχύσει τον χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης. Ας μην ξεχνάμε τα αποτελέσματά της ως προς την ανταγωνιστικότητά της σε διεθνές επίπεδο, τα οποία είναι πολύ σημαντικά.
— Σε μια ιδιαίτερα ανταγωνιστική εποχή, όπως η σημερινή, ποια συμβουλή θα δίνατε σε έναν νέο φοιτητή;
Θα έδινα την ίδια συμβουλή, ανεξαρτήτως χρονικής περιόδου: βρείτε ένα θέμα με το οποίο είστε παθιασμένοι και κυνηγήστε το όνειρό σας. Επιλέξτε με σύνεση τις ομάδες και τους ανθρώπους με τους οποίους συνεργάζεστε, καθώς και το περιβάλλον στο οποίο απασχολείστε. Δημιουργήστε ένα δίκτυο ανθρώπων που σέβεστε και εκτιμάτε, να είστε περίεργοι και να κάνετε ερωτήσεις και, τέλος, μη διστάσετε να αλλάξετε κατεύθυνση, αν δεν σας ικανοποιεί αυτή που έχετε πάρει.
— Ξέρω ότι συμμετέχετε στην Επιτροπή 2021. Με την ευκαιρία της επετείου των 200 ετών, έχουμε ανάγκη από έναν εθνικό αναστοχασμό; Πώς κρίνετε τον σχεδιασμό των εορτασμών;
Ήταν τιμή μου που με κάλεσαν να συμμετάσχω στην Επιτροπή Ελλάδα 2021. Αναντίρρητα, η 200ή επέτειος αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία για αναστοχασμό. Θεωρώ ότι οι δράσεις σχεδιάστηκαν με βάση τέσσερις βασικούς άξονες που συμπεριλαμβάνουν σκέψεις για το παρελθόν, το παρόν και, κυρίως, το μέλλον.
— Ας πάμε στα ερευνητικά σας ενδιαφέροντα. Τελικά, είναι απαραίτητος ο γενετικός έλεγχος, ώστε να γνωρίζει κάθε άνθρωπος κάποιες βασικές πληροφορίες για τον οργανισμό του;
Η γνώση του γενετικού κώδικα του ατόμου αποτελεί προσωπική επιλογή, η οποία πρέπει να υποστηρίζεται από την εκπαίδευση και τη συμβουλευτική, συμπεριλαμβανομένων των κατάλληλων ηθικών και νομικών πλαισίων.
— Διαβάζοντας το γονιδίωμα, υπάρχει τρόπος να αντιστρέψουμε το γήρας ή ακόμα και να γίνει πραγματικότητα το στοίχημα της αθανασίας;
Οι σύνθετες και πολυπαραγοντικές, θα έλεγα, ασθένειες προκαλούνται από την αλληλεπίδραση μεταξύ κληρονομικών (γενετικών) και περιβαλλοντικών παραγόντων. Η γενετική μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τα αίτια των ασθενειών και να αναπτύξουμε νέες προγνωστικές και θεραπευτικές προσεγγίσεις, ακόμη και προληπτικά μέτρα. Αυτό μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση της υγείας του ανθρώπου.
— Τι σηματοδοτεί η έρευνά σας πάνω στην οστεοαρθρίτιδα, η οποία πλήττει 250 εκατομμύρια άτομα σε ολόκληρο τον κόσμο και αποτελεί τη Νο 1 αιτία αναπηρίας;
Η οστεοαρθρίτιδα επηρεάζει πάνω από 300.000.000 άτομα παγκοσμίως και αποτελεί κύρια αιτία αναπηρίας. Όμως δεν υπάρχουν διαθέσιμες θεραπείες. Η καλύτερη κατανόηση της αιτιοπαθολογίας της νόσου και οι νέοι φαρμακευτικοί στόχοι υψηλής αξίας είναι, επομένως, αναγκαίοι και αναμένονται με ανυπομονησία. Με την ίδρυση της διεθνούς κοινοπραξίας Genetics of Osteoarthritis (Γενετική της Οστεοαρθρίτιδας) επιδιώξαμε να συγκεντρώσουμε ένα άνευ προηγουμένου στατιστικό δυναμικό για την ανακάλυψη νέων γενετικών παραγόντων κινδύνου και να γεφυρώσουμε το χάσμα μεταξύ της γενετικής ανακάλυψης και των δυνατοτήτων μετάφρασης. Στο πρόσφατο επιστημονικό άρθρο μας που δημοσιεύτηκε στο «Cell», το πρώτο προϊόν της παγκόσμιας συνεργασίας μας, έχουμε συγκεντρώσει πολλαπλές νέες γνώσεις που επεκτείνουν ουσιαστικά το πεδίο πέρα απ’ όσα ήταν ήδη γνωστά. Επιπροσθέτως, πραγματοποιήσαμε τη μεγαλύτερη γενετική μελέτη για την οστεοαρθρίτιδα μέχρι σήμερα, σε 826.690 άτομα, τα οποία προέρχονται από εννέα πληθυσμούς. Εντοπίσαμε εκατό διαφορετικές γενετικές παραλλαγές κινδύνου, δηλαδή αλλαγή στην αλληλουχία του DNA, για την οστεοαρθρίτιδα, πενήντα δύο από τις οποίες δεν είχαν συσχετιστεί με τη νόσο στο παρελθόν. Έτσι, έχουμε συνδέσει αυτές τις παραλλαγές κινδύνου με γονίδια υψηλής εμπιστοσύνης, δηλαδή γονίδια με πολλαπλές ενδείξεις που δείχνουν τη συμμετοχή τους στην αιτιοπαθογένεια της νόσου. Αυτά προσφέρουν ενδείξεις για τον ρόλο συγκεκριμένων βιολογικών διεργασιών και βασικών μοριακών παραγόντων της νόσου, γεγονός που τα καθιστά στόχους υψηλής αξίας για θεραπευτική παρέμβαση. Αρκετά από τα εμπλεκόμενα γονίδια κωδικοποιούν μόρια που αποτελούν στόχους εγκεκριμένων φαρμάκων και φαρμάκων υπό κλινική ανάπτυξη. Τα ευρήματά μας ενισχύουν σημαντικά τα στοιχεία γι’ αυτά τα δυνητικά θεραπευτικά φάρμακα και παρέχουν νέες ευκαιρίες επανατοποθέτησης φαρμάκων. Το έργο μας προσφέρει μια στέρεη βάση πάνω στην οποία θα αναπτυχθούν ή θα επαναπροσδιοριστούν τέτοιες παρεμβάσεις για την οστεοαρθρίτιδα. Θα χρειαστούν κλινικές δοκιμές παρέμβασης για να προχωρήσουν τα ευρήματά μας σε βιολογικούς μηχανισμούς και κλινικά αποτελέσματα. Ωστόσο, είμαστε ενθουσιασμένοι με τον αντίκτυπο που μπορεί να έχει αυτό το έργο στη βελτίωση της ζωής των ασθενών που πάσχουν από οστεοαρθρίτιδα.
— Πείτε μας, επίσης, λίγα λόγια για τα αποτελέσματα της μελέτης που έχετε κάνει για τα γενετικά χαρακτηριστικά των κατοίκων των ορεινών χωριών του Μυλοποτάμου στην Κρήτη.
Η μελέτη που διεξήγαμε στα γονίδια κατοίκων των ορεινών χωριών του Μυλοποτάμου στην Κρήτη αποκάλυψε ότι περίπου το 2-3% των κατοίκων της περιοχής φέρουν μια «καλή» μετάλλαξη στα γονίδιά τους (σαράντα φορές πιο συχνή απ’ ό,τι σε άλλους Ευρωπαίους), η οποία συσχετίζεται με μειωμένα επίπεδα τριγλυκερίδιων και αυξημένα επίπεδα της καλής χοληστερόλης στο αίμα. Ευελπιστούμε ότι η περαιτέρω ανάλυση των γενετικών δεδομένων σε σχέση με όλους τους εκτενείς κλινικούς και μοριακούς φαινοτύπους που έχουμε συλλέξει θα αποκαλύψει κι άλλα ενδιαφέρονται ευρήματα. Μάλιστα, έχουμε ολοκληρώσει πλήρη αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος σε όλα τα δείγματα DNA.
Επίσης, η συγκεκριμένη μελέτη, που ονομάζεται MANOLIS, αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου προγράμματος με την ονομασία HELIC. Η ονομασία της έχει συναισθηματική αξία, καθώς είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Μανώλη Γιαννακάκη, ο οποίος πέθανε το 2010. H συλλογή των δειγμάτων του πληθυσμού για τη μελέτη HELIC στήθηκε σε συνεργασία με το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και τα τοπικά κέντρα υγείας. Η μελέτη δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την ανιδιοτελή συμμετοχή των εθελοντών.
— Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στην επιστήμη της Γενετικής;
Η επανάσταση της Γονιδιωματικής επέτρεψε τον βαθύ χαρακτηρισμό συλλογών μεγάλης κλίμακας ασθενών και πληθυσμών. Μιλώντας επιστημονικά, η υγεία και η ασθένεια υπαγορεύονται από βιομοριακές διεργασίες στον ανθρώπινο οργανισμό. Τα δομικά στοιχεία του σώματος, όπως τα κύτταρα, οργανωμένα σε ιστούς, όργανα και συστήματα, διατηρούν βασικές βιολογικές διεργασίες που είναι κωδικοποιημένες στο DNA μας και ανταποκρίνονται σε εξωτερικά ερεθίσματα. Αυτή η απόκριση μπορεί να αποτυπωθεί ως στιγμιότυπο σε κάθε δεδομένη στιγμή με την ποσοτικοποίηση των επιπέδων βιοδεικτών. Είμαστε πλέον σε θέση να μετρήσουμε γρήγορα και ολοκληρωμένα αυτές τις βιολογικές ενδείξεις και να δημιουργήσουμε ατομικά προφίλ που είναι ικανά να ρίξουν φως στις διάφορες διεργασίες που είναι ενεργές στον οργανισμό. Η γενετική πληροφορία μπορεί να διαβαστεί μέσω προσεγγίσεων γονιδιωματικού προσδιορισμού και αλληλούχισης σε όλο το γονιδίωμα. Η αλληλούχιση του γονιδιώματος ενός ατόμου (κατά τη γέννηση ή σε οποιοδήποτε σημείο κατά τη διάρκεια της ζωής του) παρέχει ένα μη τροποποιήσιμο προφίλ κινδύνου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προσαρμογή των παρεμβάσεων με σκοπό την πρόληψη ή τη διαχείριση ασθενειών και τη διατήρηση της υγείας. Η Γενετική μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για την επιτάχυνση της ανακάλυψης και της επανατοποθέτησης φαρμάκων.
— Θα θέλατε να μας δώσετε ένα παράδειγμα;
Ναι. Οι στόχοι φαρμάκων που βρίσκονται σε κλινική ανάπτυξη έχουν διπλάσιες πιθανότητες επιτυχίας εάν υπάρχουν ανθρώπινα γενετικά στοιχεία που υποστηρίζουν τον στόχο. Ομοίως, η συνάφεια των τεχνολογιών επιτρέπει δεκάδες εκατομμύρια σημεία δεδομένων ανά άτομο, παρέχοντας έτσι μια ολοκληρωμένη εικόνα της υγείας και της ασθένειας. Αυτό το πρωτοφανές επίπεδο ακρίβειας έχει σημαντικές εφαρμογές για την επίτευξη κλινικών αποτελεσμάτων. Συνεπώς, η Γονιδιωματική μπορεί να επιφέρει μια σημαντική αλλαγή στη συντόμευση της πορείας προς την κλινική μετάφραση, επιτρέποντας εφαρμογές σε όλο το φάσμα από τον εντοπισμό στόχων και την πρόληψη και πρόγνωση έως τη διαστρωμάτωση των ασθενών για ασθένειες και τις επιπλοκές τους. Επίσης, μπορεί να μεταμορφώσει την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα με την οποία οι επιστήμες της ζωής μπορούν να παραγάγουν κοινωνικό αντίκτυπο.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Την αισιοδοξία, την αυτοπεποίθηση και την αυτογνωσία. Καθοριστικό ρόλο παίζει και η τύχη, είτε πρόκειται για τον γενετικό μας κώδικα είτε για το περιβάλλον στο οποίο τυχαίνει να γεννιέται ο καθένας, να αναπτύσσεται και να ζει.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
