Όταν ο Καναδοαμερικανός ιστορικός και συγγραφέας εξέδιδε το 1976 το πυκνογραμμένο αυτό πόνημα που έγινε μπεστ σέλερ, η εμφάνιση μιας νέας απειλητικής πανδημίας σαν αυτές που είχαν συνταράξει παλιότερα την ανθρωπότητα ακουγόταν σαν δυστοπικό σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Δεν υπήρχε καν το AIDS, στο οποίο αναφέρεται στον επικαιροποιημένο του πρόλογο στην έκδοση του 1997.
Και μπορεί ο Μακ Νιλ να μην πρόλαβε το ξέσπασμα της SARS-Covid 19 (πέθανε το 2016), είχε εντούτοις «προφητεύσει» ότι παρά τις εντυπωσιακές επιστημονικές και τεχνολογικές προόδους, με τις επιδημίες δεν έχουμε καθόλου τελειώσει.
«Η ιστορία των επιδημιών δείχνει ότι για την έξαρσή τους ευθύνονταν όχι μόνο ιατρικά αλλά και κοινωνικά δεδομένα. Μάλιστα, χωρίς την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών που συμβάλλουν στην παραγωγή των επιδημιών, η επιστήμη δεν επαρκεί για να τις θεραπεύσει» γράφει στην εισαγωγή η Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και διευθύντρια της σειράς «Παγκόσμια και Σύγχρονη Ιστορία» των εκδόσεων Παπαδόπουλος.
Και είναι γεγονός ότι οι γενεσιουργές αιτίες των πανδημιών καθώς επίσης οι συνέπειές τους δεν είναι μόνο υγειονομικές αλλά επίσης ιδεολογικές, πολιτικοκοινωνικές και οικονομικές. Κραταιές αυτοκρατορίες, ακόμα κι ολόκληροι πολιτισμοί ανατράπηκαν, αφανίστηκαν ή «μεταλλάχθηκαν» εξαιτίας κάποιας κακιάς αρρώστιας με την ευλογιά, τη βουβωνική πανώλη (Μαύρος Θάνατος), τον τύφο, την ελονοσία, τη λέπρα και τη φυματίωση –μια λοίμωξη που μάλιστα προϋπήρχε του ανθρώπου– να είναι οι πιο γνωστές και οι πιο φονικές.
Παρά ταύτα, η καταλυτική τους επίδραση στην ανθρώπινη ιστορία, αφότου οι πρόγονοί μας άρχισαν να αυξάνονται, να πληθύνονται και να ιδρύουν μεγάλα αστικά κέντρα, έχει μάλλον υποτιμηθεί – κακώς, βεβαίως, όπως διαπιστώνουμε σήμερα.
Πρακτικές καραντίνας εφαρμόζονταν προληπτικά ήδη από την Αναγέννηση σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, ιδίως σε λιμάνια – ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα του Σαίξπηρ γνωρίστηκαν στη διάρκεια ενός λοκντάουν, μέτρο που επανειλημμένα πάρθηκε και στο Λονδίνο, με τους Βρετανούς φιλελεύθερους να αντιδρούν έντονα κάνοντας λόγο για τυραννία και φενάκη στην ελεύθερη διακίνηση ανθρώπων και αγαθών, όπως συμβαίνει και σήμερα με τα μέτρα για τον Covid-19. Η ιστορία, ως γνωστό, αγαπά να επαναλαμβάνεται!
Η ασθένεια και ο παρασιτισμός, αναφέρει στην εισαγωγή ο συγγραφέας, συναντώνται σε κάθε μορφή ζωής. Μόνο στο ανθρώπινο σώμα φιλοξενούνται τρισεκατομμύρια μικροοργανισμοί, αβλαβείς οι περισσότεροι, απαραίτητοι πολλοί από αυτούς. Η επιτυχημένη αναζήτηση τροφής από έναν παθογόνο οργανισμό γίνεται για τον ξενιστή του μια άσχημη λοίμωξη ή χρόνια αρρώστια. Όλα τα ζώα είτε στο μικροσκοπικό (μικροπαράσιτα) είτε στο μακροσκοπικό επίπεδο (μεγάλα θηλαστικά) εξαρτιούνται από άλλα ζωντανά πλάσματα για να συντηρηθούν και οι άνθρωποι δεν αποτελούν εξαίρεση.
Για παράδειγμα, πολεμικοί λαοί κατακτούσαν πιο ειρηνικούς ώστε να εκμεταλλεύονται την κτηνοτροφία, τη γεωργική παραγωγή και την εργασία τους. Ιοί, βακτήρια ή και πολυκύτταροι οργανισμοί αναζητούν τροφή και χώρο επώασης είτε στους ζωικούς, είτε στους ανθρώπινους ιστούς. Ορισμένα προκαλούν οξείες ασθένειες ή και θάνατο στον ξενιστή τους, άλλα τον εκμεταλλεύονται ηπιότερα προκειμένου να περάσουν μέσω αυτού σε άλλον φορέα, άλλα πάλι καταφέρνουν να συζούν σχεδόν ανώδυνα μαζί του.
Οι ασθένειες, επισημαίνει, αποτελούν κοινωνικά και ιστορικά δημιουργήματα όπως και οι γλώσσες, (εξού μάλλον και το γνωμικό του Ουίλιαμ Μπάροουζ «η γλώσσα είναι ένας ιός»), οι δε άμυνές μας απέναντί τους αναπροσαρμόζονται συνεχώς. Αν πιστέψουμε, λέει, τις πιο αισιόδοξες υγειονομικές αρχές, διάφοροι διάσημοι και σημαντικοί νοσογόνοι οργανισμοί βρίσκονται σήμερα στο χείλος της εξαφάνισης χάρη στον διαδεδομένο εμβολιασμό και τα άλλα μέτρα δημόσιας υγείας που εφαρμόζονται – κανείς όμως δεν αποκλείει μια επανάκαμψη αν οι συνθήκες την ευνοήσουν.
Από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του πώς μια ασθένεια μπορεί να αλλάξει τον ρου της ιστορίας είναι σίγουρα η ευλογιά, η χολέρα, η ελονοσία, ο κίτρινος πυρετός και οι άλλες μεταδοτικές ασθένειες που έφεραν στον Νέο Κόσμο από την Ευρώπη οι Ισπανοί κονκισταδόρες και αργότερα οι Αφρικανοί σκλάβοι.
Αυτές ήταν η κύρια αιτία της κατάρρευσης των ισχυρών, πολυάνθρωπων αυτοκρατοριών των Αζτέκων και των Ίνκας και γενικότερα της υποταγής και της μαζικής εξολόθρευσης των ιθαγενών Ινδιάνων. Οι Ευρωπαίοι διέθεταν ήδη ανοσία σε αυτές τις λοιμώξεις ενώ αντίστοιχες ασθένειες που να μπορούν να προσβάλουν τους εισβολείς δεν υπήρχαν στην Αμερική, με εξαίρεση τη σύφιλη, κι ένας βασικός λόγος γι’ αυτό ήταν η έλλειψη κοπαδιών εξημερωμένων ζώων (αγελάδες, αιγοπρόβατα, χοίροι) που να λειτουργούν ως ξενιστές.
Τα ζώα αυτά αλλά κι όσα έμαθαν ζουν κοντά στους ανθρώπους όπως οι αρουραίοι, καθώς επίσης παράσιτα όπως οι ψύλλοι και οι ψείρες, όπως και τα κουνούπια, είναι φορείς σοβαρών λοιμώξεων όπως η πανώλη, η χολέρα και η ελονοσία που πριν από τα αντιβιοτικά και τους μαζικούς εμβολιασμούς θέριζαν κόσμο.
Υπόψη ότι «οι καλύτεροι φίλοι μας», οι σκύλοι, «μοιράζονται» μαζί μας 65 ασθένειες συνολικά, περισσότερες από κάθε άλλο οικόσιτο! Σήμερα, βεβαίως, ο κίνδυνος να σε κολλήσει κάτι το σκυλί σου έχει ελαχιστοποιηθεί, αρρώστιες όμως μπορεί να σου μεταδώσουν και άγρια ζώα όπως οι μαϊμούδες (κίτρινος πυρετός) και οι νυχτερίδες (λύσσα, κορωνοϊοί).
Μια άλλη σοβαρή εκφυλιστική ασθένεια που προκαλεί ένα σκουλήκι το οποίο χρησιμοποιεί ως φορέα τη μύγα τσε τσε, η σχιστοσωμίαση, ήταν και εν πολλοίς παραμένει η βασική αιτία που δεν εξοντώθηκαν μαζικά τα άγρια ζώα στην Αφρική και που η γεωργική και άλλη εκμετάλλευση αυτής της ηπείρου υπήρξε και παραμένει υποτονική αναλογικά με τις υπόλοιπες.
Οι τροπικές συνθήκες γενικότερα, οι ζούγκλες όπου και η γενετική ποικιλομορφία είναι μεγαλύτερη όπως επίσης τα στάσιμα νερά ευνοούν τις λοιμώδεις ασθένειες, μολονότι αυτές πλήττουν και εύκρατες ή και ψυχρές περιοχές. Όσο η φυσική ισορροπία αιώνων διαταράσσεται, όσο ο άνθρωπος καταστρέφει τα τροπικά ενδιαιτήματα και διαβρώνει γενικότερα το οικολογικό πλαίσιο που τον περιβάλλει, τόσο αυξάνει ο κίνδυνος εμφάνισης νέων επικίνδυνων λοιμώξεων όπως φαίνεται ότι συνέβη και με τον κορωνοϊό.
Σε σχέση με τις επιδημίες, οι αιτίες των οποίων δεν ήταν γνωστές μέχρι τον 19ο αιώνα καθώς πριν δεν υπήρχαν μικροσκόπια και συστηματική επιστημονική έρευνα, οι αρχαίες παραδόσεις και τα ταμπού άλλοτε λειτουργούσαν ανασταλτικά (η απαγόρευση κατανάλωσης χοιρινού στην εβραϊκή και την ισλαμική θρησκεία, που αν δεν μαγειρευτεί καλά εγκυμονεί ασθένειες, η καραντίνα για τους λεπρούς επίσης), άλλοτε πάλι ενισχυτικά, όπως το τελετουργικό πλύσιμο σε κοινόχρηστες κρήνες στη μουσουλμανική λατρευτική κουλτούρα.
Γεγονός είναι ότι πληθυσμοί που μαστίζονταν συχνότερα από επιδημίες ούτε αξιόμαχοι ήταν, άρα εύκολα υποτάσσονταν, ούτε στιβαρές κρατικές οντότητες δημιουργούσαν. Αλλά και πολεμόχαροι λαοί όπως οι Μογγόλοι που τον Μεσαίωνα συνέστησαν μια τεράστια αυτοκρατορία από τις στέπες της Άπω Ανατολής μέχρι τη Μικρασία ενώ αργότερα έγιναν κυρίαρχοι της Κίνας, ξαναμπήκαν στο περιθώριο της ιστορίας εξαιτίας και των επιδημιών που τους έπληξαν.
Στα ίδια τα κρατικά αρχεία των Κινέζων ηγεμόνων καταγράφονται επιδημίες από αρχαιοτάτων χρόνων (η νότια Κίνα ειδικά λόγω εδαφικών και κλιματολογικών συνθηκών υπήρξε ανέκαθεν «εκκολαπτήριο» ιών – μάλιστα το βιβλίο περιλαμβάνει ειδικό παράρτημα για τις επιδημίες στην κινεζική επικράτεια από το 243 π.Χ. μέχρι και το 1911.
Οικειότερα σ' εμας παραδείγματα είναι ο λοιμός της Αθήνας στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο οποίος συνέβαλε αποφασιστικά στην ήττα και τη διάλυση της Αθηναϊκής Ηγεμονίας, αλλά και η επιδημία πανώλης που εμπόδισε τον Ιουστινιανό να ανασυστήσει πλήρως και να σταθεροποιήσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στη Δύση – η ίδια η Κωνσταντινούπολη υπολογίζεται ότι έχασε τότε το 40% του πληθυσμού της.
Χάρη στον στρατωνισμό, τα πλημμελή μέτρα υγιεινής και τις μακρινές εκστρατείες, οι επιδημίες προκαλούσαν μέχρι και τον 19ο αιώνα περισσότερες απώλειες στρατιωτών από ό,τι οι μάχες καθαυτές. Ακόμα περισσότερο, δημιουργούσαν είτε επηρέαζαν θρησκευτικά και όχι μόνο κινήματα και φαίνεται ότι έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη διάδοση θρησκειών που κήρυτταν την καρτερία, τη συμπόνοια και την αλληλοβοήθεια, όπως ο χριστιανισμός και ο βουδισμός, με την υπόσχεση της μεταθανάτιας ζωής και της μετενσάρκωσης αντίστοιχα να προσφέρουν παρηγοριά μπροστά στο παράλογο του ξαφνικού αφανισμού ακόμα και νεανικών, απόλυτα υγιών και εύρωστων υπάρξεων από κάποιο λοιμώδες νόσημα, χωρίς κανείς να μπορεί να κάνει κάτι γι’ αυτό.
Ο επίσκοπος Καρχηδόνας Κυπριανός π.χ. (2ος μ.Χ. αιώνας) «ευλογούσε» την πανώλη που είχε ενσκήψει τότε στην περιοχή ως δείγμα θείας πρόνοιας, οι δε θρησκευτικές έριδες και τα μυστικιστικά ρεύματα στη μεσαιωνική Ευρώπη, ακόμα και το σχίσμα Καθολικών-Προτεσταντών, σχετίζονταν και με τις επιδημίες που την έπλητταν κάθε τόσο και ειδικά τον Μαύρο Θάνατο που παραλίγο να την ξεκληρίσει.
Αλλά και στον μουσουλμανικό κόσμο, που μόλις από τον 19ο αιώνα και καταρχήν στην Αίγυπτο του Μεχμέτ Αλή άρχισε να γίνεται αποδεκτή η Δυτική ιατρική και να εμβολιάζονται τόσο τα στρατεύματα όσο και οι προσκυνητές στη Μέκκα, όπου ξεσπούσαν συχνά επιδημίες χολέρας, εμφανίστηκαν χαντίθ (ρήσεις που αποδίδονται στον Μωάμεθ) οι οποίες έχριζαν μάρτυρα όποιον πιστό πέθαινε σε κάποια επιδημία. Η χολέρα και άλλες λοιμώδεις νόσοι έπλητταν διαχρονικά και ακόμα πλήττουν, αν και σε πολύ μικρότερο πλέον βαθμό, και τα μεγάλα ινδουϊστικά προσκυνήματα.
Μολονότι το ύπαιθρο θεωρούνταν ανέκαθεν ένα υγιεινότερο μέρος για να ζεις, οι σφριγηλοί αγρότες αποδείχτηκαν πιο ευπρόσβλητοι καθώς σε αραιοκατοικημένες, απομακρυσμένες περιοχές δεν σχηματιζόταν τείχος ανοσίας. Τα λιμάνια και τα παράλια γενικότερα ήταν επίσης ευπρόσβλητα σε επιδημίες τύφου, χολέρας και πανώλης λόγω των ποντοπόρων πλοίων και των ναυτικών που κατέφθαναν εκεί – δεν ήταν μόνο η πειρατεία και οι εχθρικές επιδρομές που έκαναν τους πληθυσμούς της Μεσογείου τον Μεσαίωνα να μετακινηθούν στην ενδοχώρα.
Αλλά και η «εξωτική» σύφιλη, παρότι δεν σκότωνε όσο άλλες βαριές λοιμώξεις έπληξε τον 16ο αιώνα ακόμα και κραταιούς βασιλικούς οίκους όπως της Γαλλίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ελονοσία, πάλι, προτού διαδοθεί το κινίνο και εφευρεθούν τα εντομοκτόνα υπήρξε επίσης σωστή «μάστιγα«, θέτοντας σοβαρά εμπόδια στην εκμετάλλευση των τροπικών από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες. Ακύρωσε μέχρι και την πρώτη απόπειρα διάνοιξης διώρυγας στον Παναμά από τους Γάλλους (1881-1888), αποδεκατίζοντας το εργατικό δυναμικό «παρέα» με τον κίτρινο πυρετό.
Ένα άλλο παράδειγμα τού πόσο κάποια παρασιτικά ζώα συνέβαλαν στις επιδημίες και πόσο οι τελευταίες όχι μόνο επηρεάζουν αλλά κι επηρεάζονται από τις πολιτισμικές εξελίξεις ήταν η θεαματική υποχώρηση μιας επιδημίας πανώλης στο Λονδίνο μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1666. Αυτό συνέβη όταν τα ξύλα και το άχυρο στις στέγες των σπιτιών όπου σύχναζαν αρουραίοι αντικαταστάθηκαν από τούβλα και πέτρες, κάτι που ίσχυσε γενικότερα στην Ευρώπη όταν η ξυλεία άρχισε να σπανίζει.
Οι αγελάδες, πάλι, έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην ανακάλυψη μετά τον 17ο αιώνα του ιού της ευλογιάς και της παρασκευής εμβολίου γι’ αυτή, ενώ σπουδαία συνεισφορά είχαν αργότερα και στην ανακάλυψη του αντισυλληπτικού χαπιού.
Εμβολιαστικές πρακτικές εφαρμόζονταν εντούτοις στην Κίνα και μεγάλες περιοχές της Ασίας ήδη από τον 11ο αιώνα και στην Οθωμανική επικράτεια νωρίτερα από κάθε ευρωπαϊκή χώρα με τη συνδρομή, μάλιστα, δύο Ελλήνων γιατρών σπουδαγμένων στην Πάδοβα. Πρακτικές καραντίνας εφαρμόζονταν προληπτικά ήδη από την Αναγέννηση σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, ιδίως σε λιμάνια – ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα του Σαίξπηρ γνωρίστηκαν στη διάρκεια ενός λοκντάουν, μέτρο που επανειλημμένα πάρθηκε και στο Λονδίνο, με τους Βρετανούς φιλελεύθερους να αντιδρούν έντονα κάνοντας λόγο για τυραννία και φενάκη στην ελεύθερη διακίνηση ανθρώπων και αγαθών, όπως συμβαίνει και σήμερα με τα μέτρα για τον Covid-19. Η ιστορία, ως γνωστό, αγαπά να επαναλαμβάνεται!
Η φθίνουσα πορεία των επιδημικών ασθενειών μετά τον 18ο αιώνα, η οποία οφειλόταν αφενός στις ιατρικές προόδους, αφετέρου σε κάποιες οικολογικές προσαρμογές που καθιστούσαν με τον καιρό μια λοιμώδη νόσο ενδημική ή «παιδική», αποτέλεσαν το ουσιώδες υπόβαθρο για τη διάδοση των φιλοσοφικών και κοινωνικών ιδεών του Διαφωτισμού. Η πρώτη μεγάλη παγκοσμιοποίηση, απότοκο της βιομηχανικής επανάστασης, συνοδεύτηκε ωστόσο από μια ταχεία διάδοση λοιμωδών νόσων όπως η χολέρα.
Έπρεπε να φτάσουμε στα τέλη του 19ου αιώνα για να ξεκινήσει ένα εντυπωσιακό σερί ανακαλύψεων και στο ιατρικό πεδίο, που είχε αποτέλεσμα την εφεύρεση νέων, αποτελεσματικών φαρμάκων και εμβολίων αλλά και τη γενικότερη αναβάθμιση της προσωπικής και δημόσιας υγιεινής. Το 1909 δημιουργείται στο Παρίσι το Διεθνές Γραφείο Δημόσιας Υγιεινής, το 1948 ο ΠΟΥ και τα υπόλοιπα είναι ιστορία.
Η τελευταία μεγάλη επιδημία του 20ού αιώνα, αν εξαιρέσουμε τη HIV λοίμωξη που είναι πιο «ιδιαίτερη» καθώς μεταδίδεται με συγκεκριμένες πρακτικές και όχι αερόβια ή με την απλή επαφή, ούτε μέσω κάποιου ζώου, ήταν αυτή της ισπανικής γρίπης (1918). Για να έρθει ο κορωνοϊός στον 21ο να μας υπενθυμίσει ότι ο διαρκής αγώνας του είδους μας με τις επιδημίες προδιαγράφεται αέναος.
