Πόσο όμορφη και μυστηριακή λέξη, καθαρκτική και αισθησιακή είναι η λέξη λουτρό. Ο άνθρωπος μόλις γεννιέται παίρνει το πρώτο του λουτρό, καθαρός θα βαδίσει στη χώρα των θνητών μέχρι το τέλος, που με το νεκρικό λουτρό καθαρός θα βαδίσει στην άλλη πλευρά, στη μεταθανάτια ζωή. Σύμβολο κάθαρσης, χαλάρωσης, εξαγνισμού, υγιεινής, ηρεμίας, το λουτρό μας συνδέει με τον πιο φυσικό τρόπο με το ισχυρό στοιχείο της φύσης, το νερό, με μια πράξη συχνά τελετουργική, προσωπική ή δημόσια, μια πράξη σωματικού και ψυχικού εξαγνισμού, που εμπλουτίζεται με σημασίες μέσα στους αιώνες. Για τα λουτρά έχουμε μαρτυρίες από́ την προϊστορική́ περίοδο για την ελίτ των κοινωνιών της Ελλάδας και της Αιγύπτου.
Η έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Χανίων «Bath time! Σώμα-Νερό-Διάλογοι», που θα είναι η πρώτη περιοδική έκθεση που φιλοξενεί το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων στο νέο του κτίριο, έρχεται μέσα από την ιδέα του Mucem (Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditerranée) στη Μασσαλία και την έκθεση που παρουσιάστηκε εκεί από τις 20 Οκτωβρίου 2021 έως και τις 7 Φεβρουαρίου 2022.
Από τις 23 Μαΐου έως τις 5 Σεπτεμβρίου 2022, η έκθεση που οργανώνεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων παρουσιάζει, μέσα από 137 αντιπροσωπευτικά αρχαία αντικείμενα, έργα τέχνης, ιστορικά τεκμήρια και αντικείμενα καθημερινής χρήσης, ποικίλες όψεις των διαχρονικών λουτρικών συνηθειών στους πολιτισμούς της Μεσογείου, με εκθέματα που προέρχονται από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων και του Mucem, καθώς επίσης και από μεγάλα μουσεία, φορείς και ιδρύματα πολιτισμού και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και τη Γαλλία.
Μέσα από έξι θεματικούς κύκλους η έκθεση παρουσιάζει το μυθολογικό λουτρό των θεοτήτων, το λουτρό ως ιεροτελεστία και διαβατήριο καθαριότητας ομορφιάς και υγιεινής, τους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους των λουτρών, ενώ η σύνδεση μεταξύ της Μασσαλίας και των Χανίων παρουσιάζεται με ένα ακόμα αντικείμενο άρρηκτα συνδεδεμένο με τα λουτρά, το σαπούνι και τις ιστορικές σαπωνοποιίες των δύο μεσογειακών πόλεων.
Στους κοσμολογικούς μύθους, αλλά και στην προσωκρατική φιλοσοφία, το υγρό στοιχείο βρίσκεται στην αρχή και στο τέλος κάθε κοσμικού γεγονότος. Το νερό λαμβάνει πλήθος συμβολισμών που συνδέονται με τη γέννηση και την αναγέννηση της ζωής, τη γονιμότητα που αυτό εγγυάται στη μητέρα γη, τον καθαρμό και τον εξαγνισμό θνητών και αθανάτων.
Για τα μυθικά λουτρά των θεών, για ιερογαμίες και εξαγνιστικά λουτρά, για ενώσεις ερωτικές και τιμωρίες θεϊκές, για θεότητες και νύμφες και τη σημασία τους στην καθημερινή ζωή μιλήσαμε με την αρχαιολόγο Δρ Μιμίκα Γιαννοπούλου, επιμελήτρια εκθέσεων και μια εκ των επιμελητών της έκθεσης «Bath time! Σώμα-Νερό-Διάλογοι».
— Ποιες είναι οι απαρχές του λουτρού;
Στην ελληνική μυθολογία κρύβονται οι απαρχές των αντιλήψεων για τη δημιουργία φυσικών, υπερφυσικών ή πολιτιστικών φαινομένων, αρχέτυπων του συλλογικού υποσυνείδητου, που επιβίωσαν διά μέσου του λόγου και της τέχνης έως σήμερα και επηρέασαν την κοινή πολιτιστική κληρονομιά του δυτικού πολιτισμού.
Σύμφωνα με τον Mircea Eliade: «Το νερό είναι φορέας σπερμάτων. Και η γη μεταφέρει σπέρματα, αλλά στη γη καθετί δίνει γρήγορα καρπό. Οι λανθάνουσες δυνάμεις και τα σπέρματα μένουν μερικές φορές για πολλούς κύκλους μέσα στο νερό πριν κατορθώσουν να εκδηλωθούν […]. Τα νερά βρίσκονται στην αρχή και στο τέλος κάθε κοσμικού γεγονότος […]. Κάθε εκδήλωση συντελείται πάνω από τα νερά και επανέρχεται στο αρχέγονο Χάος μέσα από έναν ιστορικό ή κοσμικό κατακλυσμό. Κάθε ζωτική εκδήλωση επιτελείται χάρη στην καρπερότητα της γης· κάθε μορφή γεννιέται από αυτή ζωντανή και σε αυτή επιστρέφει, τη στιγμή που η ζωή που της έχει προσδιοριστεί έχει εξαντληθεί· επιστρέφει για να ξαναγεννηθεί· πριν όμως ξαναγεννηθεί, πρέπει να αναπαυθεί, να εξαγνιστεί, να ανανεωθεί. […] η ζωντανή σαν είδος μορφή δεν εξαφανίζεται ποτέ κατά τη διάρκεια της ανάπαυλας που τα νερά παρέχουν στη γη».
Στους κοσμολογικούς μύθους, αλλά και στην προσωκρατική φιλοσοφία, το υγρό στοιχείο βρίσκεται στην αρχή και στο τέλος κάθε κοσμικού γεγονότος. Το νερό λαμβάνει πλήθος συμβολισμών που συνδέονται με τη γέννηση και την αναγέννηση της ζωής, τη γονιμότητα που αυτό εγγυάται στη μητέρα γη, τον καθαρμό και τον εξαγνισμό θνητών και αθανάτων.
— Στον κόσμο των αρχαίων θεών τι θέση έχει το λουτρό;
Η έννοια του λουτρού στην τελετουργική του εκδοχή προηγείται στις θεϊκές ιερογαμίες και είναι αναπόσπαστο στοιχείο στη λατρεία αρσενικών και κυρίως θηλυκών θεοτήτων. Ακόμη και ο πρώτος γάμος, αυτός του πατέρα Ουρανού με τη Μεγάλη Μητέρα Γη, γίνεται κατά τη διάρκεια καταιγίδας, ενώ ο πατέρας των θεών, ο Δίας, ενώνεται ερωτικά με την Ήρα μέσα σε ένα χρυσό σύννεφο που σταλάζει στη γη χρυσές σταγόνες, στην κορυφή της Ίδης.
Το εξαγνιστικό λουτρό μετά από μια γέννηση εγκαινιάζει η προολύμπια Τιτανίδα Ρέα, κόρη της Γαίας και του Ουρανού, η οποία πλένεται και εξαγνίζεται στα νερά του ποταμού Λύμαιου μετά από τη γέννηση του Δία, τον οποίο επίσης λούζουν στον ποταμό Γορτύνιο, που μετονομάζεται σε Λούσιο σύμφωνα με τον Παυσανία. Ακολουθούν κι άλλοι θεοί, όπως ο Ερμής, που το λούσιμό του γίνεται από τις Νύμφες στα Τρίκρηνα, στις τρεις ιερές κρήνες των ορέων των Φενεατών στην Αρκαδία και ίσως γι' αυτό αποκαλείται «νεόλλουτος» στον ομηρικό ύμνο, ενώ για τον Απόλλωνα αναφέρεται ότι «θεαί λόον ὓδατι καλῷ ἁγνῶς καὶ καθαρῶς» στα νερά του ποταμού Ινωπού στη Δήλο, σύμφωνα με τον Καλλίμαχο. Στην κρήνη Κισσούσα των Θηβών λούζουν οι παραμάνες τον νεογέννητο Διόνυσο.
Από νερό και μάλιστα θαλασσινό ο μύθος διαλέγει την Αφροδίτη να αναδύεται στα Κύθηρα ή στην Κύπρο. Εκεί, σύμφωνα με την ομηρική περιγραφή, οι Ώρες μαζί με τις Χάριτες τη λούζουν, την αρωματίζουν και την ντύνουν, για να την παραδώσουν στον Ζέφυρο που θα την παρουσιάσει στους θεούς του Ολύμπου. «Κι οι χάρες σαν την έλουσαν και μυρωδιές ουράνιες / την άλειψαν, που στους θεούς τους αθανάτους πρέπουν / κι ολόμορφα τη στόλισαν, και να τη βλέπης θάμα».
Στα λουτρά των θεών όμως τα αδιάκριτα βλέμματα των θνητών τιμωρούνται. Έτσι, η Αφροδίτη τυφλώνει τον γιο του Απόλλωνα Ερύμανθο, όταν τη βλέπει γυμνή να λούζεται μετά την ένωσή της με τον Άδωνη, ενώ ο Τειρεσίας χάνει την όρασή του όταν αιφνιδιάζει την Αθηνά την ώρα που κάνει μπάνιο κι ο Ακταίωνας σκοτώνεται όταν τυχαίνει να βρεθεί σε ρεματιά του Κιθαιρώνα την ώρα που η Άρτεμη λούζεται γυμνή.
— Η τέχνη πώς αποτυπώνει τη σχέση των θεών με το λουτρό;
Το στιγμιότυπο της γέννησης της Αφροδίτης και της αποθέωσης της ομορφιάς της απαθανατίστηκε στην αρχαία αγγειογραφία και τη ζωγραφική διαχρονικά, βρίσκοντας την πιο διάσημη απεικόνισή της στον περίφημο ομώνυμο πίνακα του Σάντρο Μποτιτσέλι.
Η γλυπτική εμπνέεται από μια άλλη στιγμή της θεάς και πάλι συνυφασμένη με το νερό, αυτήν τη φορά ως μέσου καθαριότητας και περιποίησης του σώματος, αλλά και ως συμβόλου αγνότητας και αισθησιασμού. Η Αφροδίτη σε γυμνή και ημίγυμνη στάση έτοιμη να πάρει το λουτρό της εμπνέει για αιώνες πολλούς καλλιτέχνες οι οποίοι την αναδεικνύουν ως κατεξοχήν πρότυπο ομορφιάς και επιθυμίας που ορίζουν τα ανθρώπινα στην πιο υψηλή και αλλά και την πιο γήινη έκφρασή τους.
Το πρότυπο που παρέμεινε ανέγγιχτο στη φθορά του χρόνου υπογράφει ο κορυφαίος γλύπτης Πραξιτέλης με τη δημιουργία του πιο διάσημου αγάλματος της θεάς για το ιερό της Κνίδου το 340 π.Χ.
Μια ημίγυμνη εκδοχή στον τύπο της λεγόμενης αιδουμένης Αφροδίτης παριστάνεται στο μαρμάρινο αγαλμάτιο από τα Χανιά του 2ου αι. π.Χ. (εικ 1). Αγαλμάτια αυτού του είδους ανέθεταν πιστοί σε ιερά ή τα τοποθετούσαν σε οικίες, δημόσια κτίρια, κρήνες και άλση ως λαλούντα σύμβολα όσων η θεά εκπροσωπούσε στον κόσμο των ανθρώπων και των θεών.
— Ποιος είναι ο χαρακτήρας και ο συμβολισμός του λουτρού;
Το λουτρό με εξαγνιστικό και αναγεννητικό χαρακτήρα ξεκινά και πάλι συμβολικά από τους μύθους των θεών. Θεότητες της βλάστησης, κατεξοχήν μητέρες, όπως η Δήμητρα που λούζεται στα νερά του ποταμού Λάδωνα για να καθαρθεί και να αναγεννηθεί μετά από την ανεπιθύμητη επαφή της με τον Ποσειδώνα, και γι' αυτό οι Αρκάδες της προσδίδουν το προσωνύμιο Λουσία.
Αυτή είναι η περίπτωση και της Ινούς, θεότητας καταρχάς συνδεδεμένης με τη βλάστηση αλλά και τη θάλασσα, η οποία σε κατάσταση μανίας πέφτει στο θαλασσινό νερό με τον γιο της Μελικέρτη και μετονομάζεται σε Λευκοθέα. Η πτώση στο υδάτινο στοιχείο και η αλλαγή του ονόματος αποκαλύπτουν μια τελετή καθαρμού ή μια γονιμοποιό τελετή, ανανεωτική των δυνάμεων αναπαραγωγής, με την οποία είναι στενά συνδεδεμένη η θηλυκή υπόσταση.
Σκηνές εξαγνισμού στη θάλασσα και σε πηγές βρίσκουμε και σε μύθους ηρωίδων, όπως της Ιφιγένειας και της Υψιπύλης, ενώ ιερά πολλών θεαινών βρίσκονται συχνά κοντά σε ποταμούς και σε πηγές, όπου μεταξύ άλλων πλένονται κι εξαγνίζονται συμβολικά τα αγάλματα και τα ξόανά τους, για να ανανεωθεί η δύναμή τους και να εξαγνιστούν από τυχόν μιάσματα.
Μια επιγραφή στην Κω ανέφερε ότι εάν το ιερό μολυνθεί από νεκρό, η ιέρεια έπρεπε να πλύνει το ξόανο της θεάς στη θάλασσα.
— Ποιος ο ρόλος του λουτρού στην αρχαία λατρεία;
Στα ιερά της Ήρας, στα Ηραία, κοντά στις Μυκήνες, στη Σάμο, στις Πλαταιές και αλλού, υπάρχουν σε κοντινή απόσταση ποταμοί ή πηγές όπου πλένεται το άγαλμά της και οι ιέρειές της τελούν για καθαρτικές τελετές. Το άγαλμα της Αφροδίτης οδηγείται με πομπή για καθαρμό την πρώτη μέρα του Απριλίου στη γιορτή των Βενεραλίων, ενώ στη συνέχεια πλένονται και οι ίδιες οι γυναίκες φορώντας στεφάνι από κλαδιά μυρτιάς – μιμούμενες ίσως το θεϊκό λουτρό με την προσδοκία να έχουν παρόμοια με της Αφροδίτης τύχη στον έρωτα.
Λουτρό ξοάνου της Αρτέμιδος και της Αθηνάς αναφέρεται σε αρκετές περιοχές. Στα Πλυντήρια, που εορτάζονταν αποκλειστικά στην Αθήνα στο τέλος περίπου του μήνα Θαργηλιώνα (συμπίπτει με τα μέσα Ιουνίου), νεαρές κοπέλες και γυναίκες, οι πλυντρίδες ή λουτρίδες, γδύνουν το αρχαίο ξόανο της Αθηνάς, το πλένουν και στη συνέχεια το ντύνουν πάλι.
Μέσα σε αυτόν τον κύκλο των γυναικείων θεοτήτων που συνδέονται με τελετουργικά λουτρά υπάρχουν και εξαιρέσεις, όπως συμβαίνει με το άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, όπου σύμφωνα με τον Παυσανία οι «Φαιδρυνταί» (οι απόγονοι του Φειδία) καθαρίζουν το άγαλμα του Δία «από τον ρύπο που επικάθηται», αφού προηγηθεί θυσία στην Αθηνά Εργάνη, ενώ η ιέρεια του τοπικού θεού των Ηλείων Σωσίπολι φέρνει νερό για το λουτρό του θεού και του παραθέτει πλακούντα ζυμωμένο με μέλι.
Η Άρτεμη, για παράδειγμα, ήταν μια θεότητα που λατρευόταν κοντά σε ποταμούς και πηγές, και φέρει και τα προσωνύμια Ποταμία, Λιμνάτις ή Λιμναία και Ελεία: «Ιερά Αρτέμιδος πηγαί ναμάτων και κοίλαι νάπαι και ανθηροί λειμώνες» (Μάξιμος Τύριος). Το ίδιο και η Αφροδίτη και οι Νύμφες, των οποίων η λατρεία μπορούσε να γίνει με την ύπαρξη ενός ξοάνου ή αγαλμάτιου δίπλα σε μια πηγή.
— Ποιος ο ρόλος του λουτρού στην ίαση;
Στις πρακτικές της τελετουργικής θεραπείας περιλαμβάνεται και η κατάβαση του ασθενούς σε πηγές, που σημειολογικά αντιμετωπίζεται ως κάθοδος στα έγκατα της γης από όπου κανείς μπορεί να αντλήσει νέες αναζωογονητικές δυνάμεις. Στα Ασκληπιεία, τους τόπους ίασης της αρχαιότητας, το λουτρό ήταν αναπόσπαστο μέρος της θεραπείας.
— Ποιος είναι ο πιο διάσημος μύθος που σχετίζεται με το υδάτινο στοιχείο;
Η Κρήτη, που διεκδικεί ως τόπος τη γέννηση του πατέρα των θεών, συνδέεται και με έναν από τους πιο δημοφιλείς διαχρονικά καταγωγικούς μύθους, αυτόν της αρπαγής της Ευρώπης, που στην εξέλιξή του η θάλασσα διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο.
Η Ευρώπη, κόρη του Αγήνορος κατά τη δημοφιλέστερη εκδοχή, βασιλιά της Τύρου ή της Σιδώνας, παίζει με τις συντρόφισσές της και μαζεύει άνθη σε θαλερό τοπίο στην ακρογιαλιά της πατρίδας της. Εκεί την βλέπει ο Δίας και γοητευμένος από την παρουσία της μεταμορφώνεται σε ήρεμο, κάτασπρο ταύρο που ξαπλώνει στα πόδια της για να την πλησιάσει. Τον φόβο διαδέχεται η επιθυμία της Ευρώπης να καθίσει στη ράχη του αρχέγονου συμβόλου της δύναμης και της γονιμότητας κι εκείνος γρήγορος σαν αστραπή ανασηκώνεται και ορμά στη θάλασσα, κατευθυνόμενος προς την Κρήτη.
— Τι σημασία είχε το λουτρό στην καθημερινή ζωή;
Το λουτρό αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος όλων των διαβατήριων τελετών, γέννηση, γάμος, θάνατος· εκτός από την καθαριότητα, είχε και εξαγνιστικό και συμβολικό χαρακτήρα. Το πρώτο λουτρό είναι κατά τη γέννηση, και έχει χαρακτήρα τελετουργικού καθαρμού. Ας θυμηθούμε ότι το πρώτο που κάνει η Θέτιδα όταν γεννιέται ο Αχιλλέας είναι να τον πλύνει στα νερά της Στυγός. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι σε πολλούς βαρβαρικούς λαούς για να σκληραγωγηθούν τα νεογέννητα τα βυθίζουν σε ψυχρά νερά.
Οι άνθρωποι πλένονται σε πηγές και κρήνες ή στο σπίτι, ενώ μέρος μιας σωστής φιλοξενίας είναι το λουτρό του ξένου, συνήθεια για την οποία μας πληροφορεί ο Όμηρος στο εύγλωττο απόσπασμα από την «Οδύσσεια»:
«…Όμως ελάτε τώρα, παρακόρες, ώρα να πλύνετε τον ξένο και να του στήσετε
μια κλίνη, με στρώμα, με προβιές και με λευκά σεντόνια που να λάμπουν,
να μην τον βρει η Αυγή χρυσόθρονη ξεπαγιασμένο.
Και το πρωί, μόλις θα ξημερώσει, τον οδηγείτε στον λουτρό και τον μυρώνετε….»
Οικοδομήματα δημόσιων λουτρών έχουμε ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. Τα γυμνάσια, για παράδειγμα, όπως άλλωστε και τα Ασκληπιεία, διέθεταν και λουτρικές εγκαταστάσεις για το λουτρό των αθλητών.
Αναπόσπαστο μέρος του γάμου είναι το τελετουργικό λουτρό της νύφης για το οποίο το νερό στην Αθήνα μεταφέρεται από την Εννεάκρουνο ή Καλλιρρόη πηγή στις λουτροφόρους. Το λουτρό της νύφης σηματοδοτούσε την τελική προετοιμασία μιας γυναίκας για το πέρασμά της από την παρθενία στην περίοδο της γονιμότητας, συμβολισμός άμεσα συνδεδεμένος με τη γονιμοποιητική διάσταση του υγρού στοιχείου. Οι λουτροφόροι κατόπιν αφιερώνονταν στο ιερό της Νύμφης στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης, προστάτιδας του γάμου και των γαμήλιων τελετών, ενώ των άγαμων γυναικών τοποθετούνταν στον τάφο τους.
Το στερνό λουτρό των θνητών είναι το πλύσιμο και το λούσιμο του νεκρού σώματος από γυναικεία χέρια. Το άψυχο σώμα οφείλει να παραδοθεί στους υγρούς τόπους του Κάτω Κόσμου καθαρμένο, όπως και πάλι πολύ χαρακτηριστικά μας πληροφορεί πλήθος ομηρικών περιγραφών αλλά και άλλων περιγραφών στην αρχαία γραμματεία.
Ο Σωκράτης, πριν πάρει το κώνειο, πλύθηκε μόνος του για να απαλλάξει τις γυναίκες, ενώ η Άλκηστη πριν αποχαιρετήσει το νυφικό κρεβάτι πλύθηκε με νερό του ποταμού.
Bath time! Σώμα-Νερό-Διάλογοι
23 Μαΐου έως 5 Σεπτεμβρίου 2022
Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων (Σκρα 15, Χανιά)
