ΞΕΚΙΝΑΜΕ ΜΕ ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ. Η φράση «φιλελεύθερη δημοκρατία» υποδηλώνει ότι η δημοκρατία από μόνη της –δηλαδή η κομματική αντιπαράθεση για την εξουσία μέσα από το κυνηγητό ψήφων– δεν αρκεί για τη διασφάλιση της υγείας και της ακεραιότητας των σύγχρονων πολιτευμάτων. Ο φιλελευθερισμός έρχεται να ισορροπήσει και να συνεισφέρει στη δημοκρατική διαδικασία.
Τι προσδίδει ο φιλελευθερισμός; Πρώτον, τη διασφάλιση βασικών δικαιωμάτων που με τη συνταγματική τους κατοχύρωση βγαίνουν «εκτός» δημοκρατικής διαδικασίας και πιθανής αμφισβήτησης. Δεύτερον, τον έλεγχο επιμέρους οργάνων του κράτους από άλλα όργανα. Ο διαχωρισμός των εξουσιών σε εκτελεστική, νομοθετική και δικαστική είναι το πιο γνωστό παράδειγμα θεσμικού αλληλο-ελέγχου, αλλά δεν είναι το μόνο.
Ακόμα ένα παράδειγμα είναι και η επίβλεψη της εκτελεστικής εξουσίας από ανεξάρτητες αρχές. Επίσης, η λειτουργία του ανεξάρτητου Τύπου ως τοποτηρητή της αλήθειας και επιτηρητή της εξουσίας είναι ένας απαραίτητος πυλώνας μιας ώριμης φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Είναι μια άκρως προβληματική κατάσταση για όσους από εμάς, απλούς πολίτες, έχουμε εμπλακεί στην υπόθεση παρά τη θέλησή μας, με το όνομά μας να σέρνεται στον Τύπο σε «λίστες θυμάτων», χωρίς να μπορούμε να μάθουμε τι ακριβώς έχει συμβεί.
Εξετάζοντας τις επιδόσεις μας, ας τονίσουμε πρώτα τα θετικά. Η ανεξάρτητη ερευνητική δημοσιογραφία λειτούργησε. Χάρη στην καταπληκτική δουλειά μιας μικρής ομάδας πεισματάρηδων δημοσιογράφων η υπόθεση βγήκε και κρατήθηκε στα φώτα της δημοσιότητας.
Οι μήνες που πέρασαν από την πρώτη δημοσίευση της παρακολούθησης Κουκάκη μέχρι την αφύπνιση της δημόσιας προσοχής θυμίζουν το παλιό ρητό: «Πρώτα σε αγνοούν, μετά σε πολεμούν και στο τέλος νικάς». Αργά μεν, η εκτελεστική εξουσία εν μέρει αντέδρασε, αλλά αργά, και απομάκρυνε ανεύθυνα πρόσωπα από υπεύθυνες θέσεις.
Ερχόμαστε, λοιπόν, στο «ζουμί» μιας ώριμης φιλελεύθερης δημοκρατίας για να δούμε πώς αντέδρασαν οι μηχανισμοί θεσμικού ελέγχου. Και εδώ έχουμε αρχικά κάποια θετικά σημάδια. Η Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), ακόμα και με οριακή πλειοψηφία, προσπάθησε να κυνηγήσει τα στοιχεία της υπόθεσης όσο μπορούσε.
Μετά όμως αρχίζουμε να απογοητευόμαστε. Η δικαστική εξουσία φαίνεται μουδιασμένη, με τους απαραίτητους αστυνομικούς ελέγχους στα γραφεία της Intellexa, εταιρείας υπεύθυνης για το Predator στην Ελλάδα, να αργοπορούν επί μήνες.
Η νομοθετική εξουσία σε ένα κοινοβουλευτικό καθεστώς όπως η Ελλάδα, συνδεδεμένη με την εκτελεστική (σε αντίθεση π.χ. με τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου το Κογκρέσο είναι ανεξάρτητο από τον Πρόεδρο), αφαιρεί το δικαίωμα στην ενημέρωση για πιθανή παραβίαση συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων ακριβώς τη στιγμή που όλα δείχνουν ότι μια κατάφωρη παραβίαση έχει όντως συμβεί.
Η μη δυνατότητα ενημέρωσης εν μέσω ενός τέτοιου σκανδάλου έχει μεγάλη σημασία – το πρώτο βήμα στη διόρθωση μιας αδικίας είναι το να κατανοήσει ένας αδικημένος τι πραγματικά συνέβη. Η έλλειψη δυνατότητας ενημέρωσης καταλύει κάθε ελπίδα δικαίωσης για τα θύματα αυτής της υπόθεσης, άρα την αποτελεσματική υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους στο απόρρητο των επικοινωνιών και την ιδιωτικότητα.
Είναι επίσης μια άκρως προβληματική κατάσταση για όσους από εμάς, απλούς πολίτες, έχουμε εμπλακεί στην υπόθεση παρά τη θέλησή μας, με το όνομά μας να σέρνεται στον Τύπο σε «λίστες θυμάτων», χωρίς να μπορούμε να μάθουμε τι ακριβώς έχει συμβεί.
Η κατρακύλα του φιλελευθερισμού φτάνει στο αποκορύφωμά της με τη γνωμοδότηση Ντογιάκου, η οποία, ερμηνεύοντας νόμο που πέρασε πριν από το τέλος του προηγούμενου έτους η κυβέρνηση, αφαιρεί ουσιαστικά κάθε ελεγκτική αρμοδιότητα σχετικά με τη μη νόμιμη άρση του απορρήτου πολιτών… από την αρμόδια ανεξάρτητη αρχή για την άρση του απορρήτου.
Η ειρωνεία εδώ πολλαπλή: η δόλια ΑΔΑΕ καταλήγει να μην είναι πια ούτε αρμόδια ούτε ανεξάρτητη. Ένας σημαντικός, ίσως και ο μοναδικός αποτελεσματικός θεσμός εσωτερικού ελέγχου της εξουσίας παρακολούθησης πολιτών καταλύεται ακριβώς τη στιγμή που είναι πιο απαραίτητος από ποτέ.
Η πολιτική επιστήμη χρησιμοποιεί τον όρο «ισομορφικός μιμητισμός» για να περιγράψει πρώιμα συστήματα που έχουν αντιγράψει τις προδιαγραφές πιο ανεπτυγμένων συστημάτων, ενώ στην πραγματικότητα δεν λειτουργούν σωστά. Για παράδειγμα, οι θεσμοί μιας υποανάπτυκτης χώρας μπορεί να μοιάζουν στην όψη με τους θεσμούς ενός ανεπτυγμένου κράτους, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορούν να επιτελέσουν τις ίδιες λειτουργίες που εκπληρώνουν στο δεύτερο καθεστώς (π.χ. συλλογή φόρων).
Ο πρόσφατος εκσπλαχνισμός της ΑΔΑΕ δείχνει το εύρος του ισομορφικού μιμητισμού, που είναι σήμα κατατεθέν μη ανεπτυγμένων κρατών, και στη χώρα μας. Μένουμε με ανεξάρτητους θεσμούς μόνο στο όνομα, όχι στην πράξη.
Το πρόβλημα δεν σταματά εκεί. Ας πάρουμε ένα ακόμα παράδειγμα, τον Τύπο. Με κάποιες λαμπρές εξαιρέσεις, ο Τύπος μας, αν και ελεύθερος κατά κανόνα, δεν είναι ανεξάρτητος. Παρόλο που το θέμα των υποκλοπών είναι ένα θεσμικό πρόβλημα που θα έπρεπε να μας απασχολεί όλους, ανεξαρτήτως πολιτικής ιδεολογίας, η έκταση που θα δώσει στο θέμα κάποιο μέσο μπορεί να προβλεφθεί σχεδόν ολοκληρωτικά από το κομματικό του πρόσημο.
Πού θα φτάσουν όλα αυτά; Εδώ μπαίνει μία ακόμα απαραίτητη παράμετρος της φιλελεύθερης δημοκρατίας, οι ενεργοί πολίτες. Ενεργοί πολίτες σημαίνει πολίτες που επαγρυπνούν όχι μόνο για τη σταθερότητα και την οικονομία αλλά και για την υγεία του κράτους δικαίου – πολλές χώρες άλλωστε έχουν θυσιάσει το τελευταίο στο όνομα των δύο πρώτων. Επίσης, σημαίνει πολίτες που ερμηνεύουν την πραγματικότητα και σχηματίζουν άποψη χρησιμοποιώντας την κριτική τους σκέψη και όχι μόνο μέσω της πολιτικής τους η άλλης ταυτότητας.
Ο χρόνος θα δείξει αν θα περάσουμε την τάξη και θα διατηρήσουμε όχι μόνο τα δημοκρατικά αλλά και τα φιλελεύθερα πρόσημά μας. Το μόνο σίγουρο είναι, όπως προέβλεψε η ξένη εφημερίδα POLITICO, και επιβεβαιώνεται ήδη, ότι οι φωνές που μιλούν για το κράτος δικαίου στην Ελλάδα ολοένα και θα εντείνονται.
* H Άρτεμις Σίφορντ είναι πολιτική επιστήμων και νομικός. Έχει εργαστεί στον τομέα της κυβερνοασφάλειας, ως πρώην στέλεχος πολιτικής κυβερνοασφάλειας για το Facebooκ και μέλος στο ευρωπαϊκό κέντρο του αμερικανικού think tank Atlantic Council.
