Μολονότι το νησί διαθέτει σημαντικές αρχαιολογικές θέσεις και ευρήματα που ξεκινούν από τη νεολιθική εποχή και φτάνουν ως τον Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους, αδιάψευστα δείγματα της μακραίωνης ιστορίας του και της αδιάλειπτης ανθρώπινης παρουσίας στο έδαφός του, η αρχαιολογία του είναι σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό, όπως ήταν μέχρι πρόσφατα, και ο αγώνας των αρχαιολόγων που υπηρετούν εκεί να αναδείξουν, να φροντίσουν αλλά και να «υπερασπιστούν» τις αρχαιότητές του από τον οδοστρωτήρα της ανεξέλεγκτης δόμησης και της τουριστικής υπερανάπτυξης.
Χρειάστηκε η σοκαριστική, μαφιόζικου τύπου επίθεση στον υπεύθυνο αρχαιολόγο του νησιού Μανώλη Ψαρρό στις 7/3 στην Αθήνα, στην περιοχή του ΚΑΤ, για να έρθουν όλα αυτά στην επικαιρότητα και είθε να υπάρξει, έστω καθυστερημένα, μια αποφασιστική στάση από την πολιτεία ώστε και οι δράστες να βρεθούν και τέτοια απαράδεκτα φαινόμενα, που αμαυρώνουν και την εικόνα του τόπου, να μην επαναληφθούν (την υπόθεση ανέλαβε πλέον το Τμήμα Δίωξης Εκβιαστών της Ασφάλειας).
Μιλήσαμε για όλα αυτά τόσο με τον ίδιο τον Μανώλη Ψαρρό όσο και με τον διευθυντή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, Δημήτρη Αθανασούλη, καθώς και με τη Δέσποινα Κουτσούμπα, πρόεδρο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, η οποία βρέθηκε από την πρώτη στιγμή στο πλευρό του συναδέλφου της, όπως άλλωστε όλη η αρχαιολογική κοινότητα αλλά και οι περισσότεροι Μυκονιάτες, καθώς και οι ίδιοι έχουν αντιληφθεί ότι η κατάσταση στο νησί έχει φτάσει στο μη παρέκει.
Μπορεί η Μύκονος να βρισκόταν στην αρχαιότητα στη σκιά της Δήλου, του μεγάλου αυτού αιγαιοπελαγίτικου θρησκευτικού, οικονομικού και πολιτιστικού κέντρου, σχετιζόταν ωστόσο άμεσα μαζί της, ενώ διατηρεί και η ίδια σημαντικό ιστορικό απόθεμα», λέει ο Έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, κ. Αθανασούλης.
Ο Μανώλης Ψαρρός υπηρετεί στη Μύκονο από το 2014. Όχι, δεν είχε δεχτεί ποτέ απειλές στο παρελθόν, καθώς λέει, ούτε υπήρξε κάποια «προειδοποίηση» για τη βάναυση επίθεση που δέχτηκε και που του στοίχισε, μεταξύ άλλων, τρία σπασμένα πλευρά: «Υπάρχει μεν στο νησί μια μερίδα εργολάβων που παρανομούν χτίζοντας νύχτα, όμως τα περισσότερα αρχιτεκτονικά γραφεία συμμορφώνονται πλήρως με τον νόμο».
Τα τελευταία χρόνια, λέει, εντοπίστηκαν στη Μύκονο δεκατρείς νέες αρχαιολογικές θέσεις, οι δέκα από αυτές εντός κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων, οι οποίες ήρθαν να προστεθούν στις τριάντα επτά προϋπάρχουσες που είχε εντοπίσει η παλαιότερη αρχαιολογική έρευνα στο νησί και τις οποίες κήρυξε ως αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία ο προκάτοχός του Παναγιώτης Χατζηδάκης. «Τα τρία “όπλα” που διαθέτουμε οι αρχαιολόγοι για την προστασία της ιστορικής κληρονομιάς του νησιού είναι το ΦΕΚ του 1995, που ορίζει τους υφιστάμενους ως τότε αρχαιολογικούς χώρους, το ΦΕΚ του 1999, που ανακηρύσσει επίσης αρχαιολογικό χώρο τους Διαφεντάδες στη ΒΑ Μύκονο (κήρυξη από τον αρχαιολόγο Σωτήρη Ραπτόπουλο), όπου βρισκόταν και ναός του Απόλλωνα, χωρίς όμως να ορίζονται εκεί ζώνες προστασίας, και τέλος το Προεδρικό Διάταγμα του 2005 που συνυπέγραψε η τότε υπουργός Πολιτισμού και το οποίο όριζε ζώνες οικιστικού ελέγχου, με δεκατέσσερις από τις θέσεις να προστατεύονται από τη δόμηση σε ακτίνα τουλάχιστον εκατό μέτρων».
Βάσει όλων αυτών η Μύκονος, που σήμερα διαθέτει τρεις αρχαιολόγους, θα μπορούσε να έχει δική της Εφορεία Αρχαιοτήτων, συνεχίζει ο Μανώλης Ψαρρός: «Η υποστελέχωση είναι ένα ακόμα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κλάδος και όχι μόνο αναφορικά με μας τους αρχαιολόγους. Πριν από λίγο καιρό, για παράδειγμα, φύγανε οι δύο υπάλληλοι που είχαμε στο αρχείο και πλέον αναγκαζόμαστε να κάνουμε, κοντά στα άλλα, και την αρχειοθέτηση. Ένα άλλο πάγιο αίτημά μας, που δεν αφορά μόνο το Αρχαιολογικό Μουσείο της Μυκόνου αλλά και τα περισσότερα μουσεία της χώρας, είναι η δημιουργία ικανών αποθηκευτικών χώρων και οργανωμένων εργαστηρίων. Διαφορετικά όλη αυτή η γνώση λιμνάζει και δεν μπορεί να βγει προς τα έξω, στον κόσμο».
Ο κ. Ψαρρός δεν τρομοκρατήθηκε από το συμβάν και σκοπεύει να συνεχίσει το έργο του στο νησί, ζητά όμως εχέγγυα για την ασφάλεια του ίδιου και των συνεργατών του τόσο από το υπουργείο όσο και από την ΕΛ.ΑΣ. «Η συμπαράσταση από τον απλό κόσμο ήταν συγκινητική, σταθήκαμε ενωμένοι σαν μια γροθιά. Όμως οι δηλώσεις της υπουργού Πολιτισμού ήταν μάλλον διαλυτικές παρά υποστηρικτικές. Το μόνο θετικό ήταν ότι η κατηγορία κατά των δραστών της επίθεσης μετατράπηκε σε βαριά σκοπούμενη σωματική βλάβη», θα πει.
«Μπορεί η Μύκονος να βρισκόταν στην αρχαιότητα στη σκιά της Δήλου, του μεγάλου αυτού αιγαιοπελαγίτικου θρησκευτικού, οικονομικού και πολιτιστικού κέντρου, σχετιζόταν ωστόσο άμεσα μαζί της, ενώ διατηρεί και η ίδια σημαντικό ιστορικό απόθεμα», λέει ο έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων κ. Αθανασούλης.
«Στη Μύκονο έχουμε έναν από τους παλιότερους νεολιθικούς οικισμούς στην παραλία της Φτελιάς, τον πρωτοκυκλαδικό οικισμό του Διακόφτη, τον μυκηναϊκό θολωτό τάφο στα Αγγελικά, που έδωσε αξιόλογα ευρήματα, αλλά και τις αρχαίες πόλεις τόσο στο Κάστρο της Χώρας, στην Παραπορτιανή, όσο και στο Παλαιόκαστρο, στα Άνω Μερά, οι οποίες τώρα ανασκάπτονται και ερευνώνται πιο συστηματικά. Οι ανασκαφές στο Κάστρο της Χώρας έχουν αποκαλύψει ήδη όλο τον ενετικό οικιστικό ιστό. Κάτω από αυτόν βρήκαμε τα ερείπια του βυζαντινού κάστρου και κάτω από εκείνο ευρήματα τόσο από την κλασική όσο και από την προϊστορική Μύκονο, κάτι που φανερώνει τη διαχρονία μίας από τις πιο αξιόλογες αρχαιολογικές θέσεις στο Αιγαίο».
Άλλες σημαντικές θέσεις αφορούν αγροτικές εγκαταστάσεις της ελληνιστικής εποχής και όχι μόνο, δείγμα του αγροτικού χαρακτήρα που είχε για πολλούς αιώνες το ύπαιθρο της Μυκόνου, πύργους αλλά και αξιόλογες βυζαντινές εκκλησίες, συνεχίζει. Ακμή γνώρισε το νησί και την κλασική εποχή απ' όπου επίσης έχουμε αξιόλογα ευρήματα, με την κυρίως πόλη να βρίσκεται στη θέση της σημερινής Χώρας. Ανάμεσα στα κορυφαία αρχαιολογικά ευρήματα είναι το νεολιθικό πήλινο ειδώλιο που βρέθηκε στη Φτελιά κι ένας μεγάλος πίθος του 7ου π.Χ. αι., πάνω στον οποίο απεικονίζονται σκηνές από την άλωση της Τροίας.
«Αυτήν τη στιγμή η μόνη αρχαιολογική θέση που είναι υπό ανάδειξη είναι ακριβώς το Κάστρο της Χώρας, το κομμάτι μάλιστα εκείνο που έχει αναδειχθεί συγκαταλέγεται πλέον στα αξιοθέατα του νησιού και δέχεται πολλούς επισκέπτες. Μια άλλη θέση με δυνατότητες αξιοποίησης είναι το Παλαιόκαστρο, το οποίο επίσης παρουσιάζει μια διαχρονία. Φέτος, μάλιστα, πραγματοποιήσαμε εκεί σημειακές ανασκαφές που μας αποκάλυψαν ερείπια από αρχαιότερο οικισμό που υπήρχε στο εσωτερικό του. Ο νεολιθικός οικισμός της Φτελιάς σώζεται μεν σε εντυπωσιακά καλή κατάσταση, πλην όμως τόσο οι τοιχοποιίες όσο και τα ερείπια που βρέθηκαν εκεί είναι πολύ ευάλωτα, οπότε δύσκολα μπορεί να γίνει επισκέψιμος. Φαίνεται πως η καλύτερη λύση για να σωθεί είναι να “επιστρέψει” στο έδαφος γιατί μόνο έτσι θα προστατευθεί αποτελεσματικά», θα πει.
Το Αρχαιολογικό Μουσείου Μυκόνου, το παλιότερο στο Αιγαίο, χτίστηκε το 1900-02 στο σημείο Καμνάκι, σε δεσπόζουσα θέση επάνω από το παλιό λιμάνι. Ξεκίνησε να στεγάζει τα πλούσια ευρήματα του Βόθρου της Καθάρσεως του 5ου π.Χ. που αποκαλύφθηκε στη γειτονική νησίδα Ρήνεια το 1898 και των άλλων ταφών του νησιού αλλά και ευρήματα από τη Δήλο. Το σχέδιο ήταν του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Λυκάκη, ενώ η δαπάνη καταβλήθηκε από το υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων και την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Το οικόπεδο δώρισε ο δήμος Μυκονίων και το αρχικό νεοκλασικό κτίριο πήρε τη σημερινή του μορφή το 1934, ενώ το 1972 προστέθηκε η μεγάλη ανατολική αίθουσα.
Στο μουσείο εκτίθεται μεγάλος αριθμός αγγείων προϊστορικών μέχρι υστεροελληνιστικών χρόνων (μέσα 3ης χιλιετίας - 1ος αιώνας π.Χ.), επιτύμβια αγάλματα, στήλες και τεφροδόχοι κάλπες από τη Ρήνεια και λίγα μυκονιάτικα αγγεία. Οι συλλογές του περιλαμβάνουν επιτύμβια αγάλματα και στήλες του 2ου - 1ου αιώνα π.Χ., αγγεία των μέσων της τρίτης χιλιετίας π.Χ. - 1ου αιώνα π.Χ., ειδώλια του 2ου - 1ου αιώνα π.Χ., κοσμήματα και μικροαντικείμενα του 2ου - 1ου αιώνα π.Χ. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, πραγματοποιήθηκαν εκεί σπουδαίες εκθέσεις («Vanity», «Από τον κόσμο του Ομήρου: Οι μυκηναϊκές Κυκλάδες», «The Palace at 4am», «Το αρχιπέλαγος φλέγεται»).
Τι γίνεται, όμως, όταν σημαντικές αρχαιολογικές θέσεις βρίσκονται σε ιδιαίτερα δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, όταν ανασκαφές σε εξέλιξη γειτνιάζουν με διάσημα θέρετρα; «Η έντονη τουριστική ανάπτυξη συνεπάγεται μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα η οποία είναι χωροκατακτητική. Οι εκσκαφές που απαιτούνται για την οικοδόμηση όλων αυτών των κτιρίων μάς οδηγούν μεν πολλές φορές σε ανασκαφές όπου ανευρίσκονται αρχαιότητες, υπάρχει όμως και μια πολύ δυσάρεστη συνέπεια που είναι η σοβαρή αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος και του τοπίου τόσο από τη νόμιμη όσο και από την αυθαίρετη δόμηση, κάτι που δυστυχώς έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις στην περίπτωση της Μυκόνου. Και το τοπίο αυτό, πέρα από την ιδιαίτερη ομορφιά του, είναι αναπόσπαστο τμήμα του ιστορικού περιβάλλοντος. Αν χάσεις το περιβάλλον, χάνεις και το συγκείμενο, όπως είναι οι αρχαιότητες που βρίσκονται σε αυτό. Η επίθεση στον κ. Ψαρρό δεν έχει συνδεθεί με κάποια συγκεκριμένη αρχαιολογική θέση ή ανασκαφή, πρόκειται όμως για μια απαράδεκτη ενέργεια, για την οποία θα πρέπει να επιληφθεί η Δικαιοσύνη, ώστε και οι ένοχοι να βρεθούν και άλλα τέτοια περιστατικά να μην υπάρξουν», λέει ο κ. Αθανασούλης.
Οι νέες αρχαιολογικές θέσεις της Μυκόνου
Μια «σύνοψη» του αρχαιολογικού χάρτη του νησιού, μετά τις ανασκαφές και τις έρευνες των ετών 2015-2019, όπως αναφέρονται σε προδημοσίευση των αρχαιολόγων Μανώλη Ψαρρού, Δημήτρη Αθανασούλη, Μαρίας Κονιώτη και Αγγελικής Κουμνά
Στη θέση Διακόφτης εντοπίστηκαν και ανασκάφθηκαν τα κατάλοιπα του πρώτου γνωστού πρωτοκυκλαδικού οικισμού της Μυκόνου. Βρέθηκαν θραύσματα από κύμβες, πιθοειδή αγγεία, φιάλες, όστρακα, λίθινα τριβεία, κατεργασμένες λεπίδες οψιανού, σχηματικά μαρμάρινα ειδώλια, χάλκινες περόνες, ήλοι και δύο κεραμικές εστίες.
Στη θέση Χαρανού, στο πλαίσιο κατασκευής του νέου υποσταθμού Μυκόνου, εντοπίστηκαν τρεις μεγάλοι αναλημματικοί τοίχοι χτισμένοι κατά το πολυγωνικό ακατέργαστο σύστημα που όριζαν άνδηρα καλλιέργειας. Σε ανώτερο πλάτωμα εντοπίστηκαν λαξεύματα καλλιέργειας και δύο μεγάλες δεξαμενές σκαμμένες σε φυσικό βράχο.
Στη θέση Αλεόμανδρα εντοπίστηκε αγροτική θέση και αποκαλύφθηκε υπόγεια δεξαμενή υδρομάστευσης με κλίμακα καθόδου.
Στη θέση Βρύση-Αγγελικά, στο πλαίσιο ανέγερσης συνεδριακού κέντρου, αποκαλύφθηκε κτιστός ή λαξευτός στον βράχο εγκιβωτισμός ρέματος των ύστερων κλασικών έως ελληνιστικών χρόνων. Η νοητή πορεία του φέρεται να προσεγγίζει την κοιλάδα του Χαρανού και τους αρχαιολογικούς χώρους του μυκηναϊκού θολωτού τάφου και του Ακρωτηρακίου.
Στη θέση Ορνός εντοπίστηκαν σε σωστική ανασκαφή τρεις χώροι κτιριακού συγκροτήματος που χρονολογείται στα ύστερα κλασικά έως ρωμαϊκά χρόνια.
Στη θέση Μάσουρας εντοπίστηκε στρώμα κεραμικής και ένας ορθογώνιος χώρος ανάμεσα στον φυσικό βράχο. Το στρώμα απέδωσε πλήθος οστράκων από αποθηκευτικά αγγεία, ελληνιστικούς σκύφους και περί τους 20 χάλκινους ήλους.
Στη θέση Καρδαμίδα αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της ύστερης αρχαιότητας κοντά στις κηρυγμένες θέσεις Κουκουλού και Πύργος. Από τα ευρήματα ξεχωρίζουν ένα ακέραιο μικύλλο αγγείο και τμήματα εμπορικών και αποθηκευτικών σκευών. Πρόκειται για αγροτική θέση των ελληνιστικών έως υστερορρωμαϊκών χρόνων.
Στη θέση Τρία Πηγάδια της Χώρας εντοπίστηκαν τρεις χώροι μεγάλου υστερορρωμαϊκού κτιρίου με ισχυρούς τοίχους, που πιθανόν χρησίμευε ως λουτρό.
Στη θέση Πανάχρα εντοπίστηκαν τοιχοποιίες και λαξεύματα διαφορετικών κτιρίων, των οποίων η χρονολόγηση διερευνάται, και έξι χάλκινες κανάτες κρασιού των πρωτοβυζαντινών χρόνων.
Εντός νεοκλασικού κτιρίου του 19ου αι. στη Μικρή Βενετία εντοπίστηκε παλαιότερη οικοδομική φάση με δεξαμενή και βοτσαλωτό δάπεδο που σχετίζονται με την οικία του μεσαιωνικού κάστρου έως και κατάλοιπα αρχαίας κατασκευής.
Στον Γιαλό της Χώρας Μυκόνου και στον ναό Αγίου Νικολάου της Καδένας εντοπίστηκε τμήμα του παλαιού μόλου στα βόρεια, το στηθαίο της παλαιάς προκυμαίας του γιαλού και το πλήρες περίγραμμα διαμορφωμένης νησίδας όπου εδραζόταν παλαιότερη εκκλησία και ίχνη από τη θεμελίωση ενός ακρόβαθρου από ενετικό γεφυράκι το οποίο υπήρχε στα ανατολικά και μαρτυρείται σε φωτογραφίες ακόμα και στα τέλη του 19ου αιώνα να ενώνει την προκυμαία με το νησάκι του Αγίου Νικολάου.
Πέραν αυτών, η μεσαιωνική κληρονομιά της Μυκόνου εμπλουτίζεται διαρκώς. Εκτός από τις ήδη γνωστές βυζαντινές εκκλησίες της Παναγίας του Κουζή και στις επιπεδόστεγες Άγιες Μαρίνες ή Φραγκοκκλησιές στη Ληνώ, στους υστεροβυζαντινούς χρόνους ανάγονται επίσης ο Άγιος Βασίλειος στο Ντραφάκι, το Ρόδο το Αμάραντο δίπλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο και η Παναγία η Χωστή στου Πάσπαρη, ενώ ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η Ευαγγελίστρια στη θέση Κλουβάς.
Η Δέσποινα Κουτσούμπα, πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, για την επίθεση στον Μανώλη Ψαρρό:
«Σε πολλές περιοχές στη χώρα, ειδικά σε όσες έχουν έντονη τουριστική ανάπτυξη, οι αρχαιολόγοι, κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους και την προσπάθεια εφαρμογής του αρχαιολογικού νόμου, υφιστάμεθα διάφορες πιέσεις, ακόμα και μηνύσεις ή απειλές. Αυτό όμως που συνέβη στον κ. Ψαρρό είναι πρωτοφανές. Μιλάμε για ένα επαγγελματικό μαφιόζικο χτύπημα που δεν συγκρίνεται καν –ούτε και πρέπει– με άλλες “παρενοχλήσεις” που δεχόμαστε.
Η Μύκονος άλλωστε έχει ιστορικό σε τέτοιες επιθέσεις, τα τελευταία χρόνια, εκτός από τον συνάδελφο, έχουν δείρει επίσης έναν αντιδήμαρχο, έναν μεσίτη κι έναν ξενοδόχο, που μπορεί να μη σχετίζονται με τα αρχαιολογικά, δείχνουν όμως ότι υπάρχουν μεγάλα οικονομικά συμφέροντα που καταφεύγουν σε τέτοιες πρακτικές όταν νιώθουν να απειλούνται. Σε αυτό συμφωνούν και πολλοί κάτοικοι του νησιού που βλέπουν την κατάσταση να έχει ξεφύγει με τη βία, την αυθαιρεσία και τη διαφθορά και καταγγέλλουν την ύπαρξη κυκλώματος που δρα με μαφιόζικες πρακτικές.
Δυστυχώς, η ηγεσία του ΥΠΠΟ στάθηκε πολύ λίγη εδώ. Έβγαλε απλώς την επομένη του περιστατικού μια ολιγόλογη ανακοίνωση όπου καταδίκασε μεν την επίθεση, χωρίς όμως να δώσει καμία συνέχεια, ούτε βέβαια κατέβηκε, ως όφειλε, στη Μύκονο να στηρίξει έμπρακτα το θύμα, επιδεικνύοντας ταυτόχρονα αποφασιστικότητα και πυγμή. Αντιθέτως, στις συναντήσεις που κάναμε μας έλεγαν να περιμένουμε να ολοκληρωθεί η αστυνομική έρευνα για να δούμε αν το συμβάν σχετίζεται με τη Μύκονο!
Ενώ μάλιστα πραγματοποιήθηκε κυβερνητική σύσκεψη στο Μαξίμου, όπου συμφωνήθηκε να γκρεμιστούν τα αυθαίρετα, συμπεριλαμβανομένων αυτών σε αρχαιολογικές ζώνες, κάτι που είναι η αντίδραση που θέλουμε ώστε να νιώσουμε προστατευμένοι, το ίδιο απόγευμα η υπουργός Πολιτισμού, η οποία δεν μετείχε καν στη σύσκεψη αυτή, ζήτησε σε υπηρεσιακή συνάντηση να απομακρυνθούν οι αρχαιολόγοι που υπηρετούν στο νησί, για τη δική τους, υποτίθεται, προστασία. Κάτι βεβαίως ακατανόητο όταν επρόκειτο να μεταβούν κλιμάκια ελέγχου που θα έπρεπε να συνεννοηθούν με τους εν λόγω αρχαιολόγους για να βεβαιώσουν παρανομίες και παραβάσεις, όπως και συνέβη, γιατί βέβαια οι συνάδελφοι δεν θέλουν να εγκαταλείψουν τα πόστα τους. Εκείνο που ζητάνε είναι προστασία και ενίσχυση σε ανθρώπινο δυναμικό ώστε να κάνουν αποτελεσματικότερα τη δουλειά τους. Αλλιώς η πολιτεία δίνει το λάθος μήνυμα, ότι δηλαδή υποκύπτει στους εκβιασμούς».
