Τι πραγματικά 'βλέπουμε', όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο; Πώς φανταζόμαστε τους ήρωες του; Πώς πιστεύουμε ότι θα έμοιαζαν, αν είχαν σάρκα και οστά; Πώς να ήταν πραγματικά η Άννα Καρένινα, για παράδειγμα; Φτιάχνουμε εικόνες, βάσει των αφηγήσεων και των περιγραφών του εκάστοτε συγγραφέα. Όμως, το εντυπωσιακό είναι ότι ακόμη και αν έχουμε μία λεπτομερέστατη περιγραφή του προσώπου και της φιγούρας ενός λογοτεχνικού χαρακτήρα, ο καθένας από τα εκατομμύρια των αναγνωστών ανά τον κόσμο θα πλάσει με τη φαντασία του κάτι διαφορετικό.
Αυτό ακριβώς ήταν και το σκεπτικό του βιβλίου "What We See When We Read" ("Vintage Books") του Peter Mendelsund, το οποίο κυκλοφόρησε στις 5 Αυγούστου και ήδη έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις, τόσο επειδή όλοι κατά καιρούς έχουμε κάνει αυτή τη σκέψη, αλλά και λόγω της ιδιαίτερης εικονογράφησης του, που επιτρέπει στον αναγνώστη, μέσα από σκίτσα και οπτικά παιχνίδια να προβληματιστεί, αλλά και να διασκεδάσει με το πως δισεκατομμύρια ζευγάρια μάτια μπορούν να διαβάζουν το ίδιο πράγμα, αλλά να το οπτικοποιούν διαφορετικά..!
Και φυσικά αυτό είναι το σημείο εκκίνησης μεγάλων απογοητεύσεων: αναγνώστες ενός βιβλίου που στη συνέχεια μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο ή την τηλεόραση, σπανίως μένουν ικανοποιημένοι από την επιλογή των ηθοποιών που καλούνταν να ενσαρκώσουν τους λογοτεχνικούς πρωταγωνιστές του εκάστοτε πονήματος. "Δεν τον / -την είχα φανταστεί έτσι", είναι η ατάκα που ανεβαίνει αυθόρμητα στα χείλη μας και δεν έχει να κάνει με το αν είμαστε δύσκολοι ή απαιτητικοί θεατές, αλλά με το ότι είμαστε πιστοί, αφοσιωμένοι και γεμάτοι φαντασία αναγνώστες. Ας γυρίσουμε, όμως, στο παράδειγμα με την τραγική ηρωίδα του Τολστόι κι ας δούμε για λίγο πώς βλέπει τα πράγματα και ο Mendelsund (σ.σ.: τα βλέπει πολύ ωραία εικονογραφημένα, η αλήθεια είναι).
"Αν σας ζητούσα να μου περιγράψετε την Άννα Καρένινα, τι θα μου λέγατε; Πιθανώς θα αναφερόσασταν στην ομορφιά σας. Αν είχατε διαβάσει προσεκτικά την περιγραφή του συγγραφέα, θα εστιάζατε στις πυκνές βλεφαρίδες της, στο βάρος της ή στο ανεπαίσθητο χνούδι πάνω από τα χείλη της (ναι - υπάρχει!). O Matthew Arnold είχε σημειώσει κάποτε λεπτομέρειες για τους ώμους της Καρένινα, την πυκνότητα των μαλλιών της και τα μισόκλειστα μάτια της. Αλλά πώς πραγματικά θα έμοιαζε η Καρένινα αν υπήρχε; Μπορεί να νιώθετε πραγματικά εξοικειωμένοι με έναν λογοτεχνικό χαρακτήρα, σαν πραγματικά να τον γνωρίζετε, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορείτε να τον απεικονίσετε. Τόσο συγκεκριμένο και τόσο συγκεχυμένο συνάμα", γράφει ο Mendelsund μεταξύ άλλων και σε ένα απόσπασμα της προδημοσίευσης του βιβλίου του. Και συνεχίζει με την ίδια χαριτωμένα εκνευριστική ενάργεια και ακρίβεια:
"Οι περισσότεροι συγγραφείς - συνειδητά ή χωρίς να το επιδιώκουν - δημιουργούν τους φανταστικούς ήρωες των βιβλίων τους κυρίως μέσα από περιγραφές της συμπεριφοράς και των συνηθειών τους, παρά περιγράφοντας τη φυσική τους κατάσταση, τα χαρακτηριστικά του προσώπου και της σιλουέτας τους. Ακόμη κι αν ένας συγγραφέας υπερέχει σ' αυτού του είδους τις περιγραφές, στο τέλος οι αναγνώστες μένουμε με την διψασμένη προσμονή για λεπτομέρειες: περιγράφονται κάποια σημεία του σώματος, κάποιες τυχαίες λεπτομέρειες, αλλά οι συγγραφείς δεν μπορούν να μας πουν τα πάντα. Μένουμε εμείς να συμπληρώνουμε τα κενά. Να παραμερίζουμε τις σκιές, να λουστράρουμε και αναγκαστικώς να παραλείπουμε. Τι γνωρίζουμε για το πώς ήταν η Καρένινα; Τα μαλλιά της, το βάρος της - αλλά ας μη γελιόμαστε, αυτές είναι μόνο γενικές όψεις και δεν μπορούν να αναπαραστήσουν την πραγματική εικόνα του προσώπου αυτής της γυναίκας. Η αλήθεια είναι ότι ως αναγνώστες αδυνατούμε να γνωρίζουμε πώς ακριβώς ήταν η Καρένινα - τα σκίτσα που φτιάχνει η φαντασία μας για κάθε λογοτεχνικό ήρωα είναι χειρότερα κι από εκείνα των σκιτσογράφων της αστυνομίας".
Στο ίδιο βιβλίο περιέχονται συζητήσεις του Mendelsund με αναγνώστες - φανατικούς διάφορων πασίγνωστων έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που καλούνται να περιγράψουν τον αγαπημένο τους ήρωα, τον οποίο ισχυρίζονται ότι ξέρουν και 'βλέπουν' τόσο καλά σα να καθόταν στο ίδιο δωμάτιο μ' εκείνους, αλλά όταν η κουβέντα γίνεται... δύσκολη (όταν τους ρωτά ο συγγραφέας αν ο ήρωας τους έχει αφέλειες ή μεγάλη μύτη), κομπιάζουν. Επίσης, υπάρχουν μερικές εξαιρετικές εικονογραφήσεις σημείων του σώματος για τα οποία επέμειναν στις περιγραφές τους μεγάλοι συγγραφείς, τα... αυτιά του Καρένιν για παράδειγμα και άλλα ενδιαφέροντα.
Για την ιστορία, o Mendelsund, εκτός από παθιασμένος αναγνώστης, όπως δηλώνει, είναι και ο εμπνευσμένος art director του εκδοτικού ομίλου "Alfred A. Knopf", που φημίζεται όχι μόνο για τους σοβαρούς τίτλους του, αλλά και για τα καλαίσθητα εξώφυλλα των βιβλίων του. Η δουλειά του θεωρείται αναγνωρίσιμη με την πρώτη ματιά, ένα είδος καλλιτεχνικής υπογραφής, που ακόμη κι αν λείπει, είναι εκεί. Ίσως γι' αυτό και σ' αυτή τη συγγραφική του απόπειρα η εικόνα έχει τον πρώτο λόγο και κυρίως το παιχνίδι εικόνας - πραγματικότητας - φαντασίας: τι βλέπουμε, τι στ' αλήθεια υπάρχει, τι φανταζόμαστε ότι 'είδαμε' ή για την ακρίβεια διαβάσαμε...