Υπάρχει μια φράση που κυκλοφορεί σε όλες τις κρίσεις και παρουσιάζεται ως το απαύγασμα ενός ψύχραιμου, άφοβου και άνετου φιλελευθερισμού. Η ιδέα είναι πως δεν αλλάζουμε τον τρόπο ζωής μας για να μην κάνουμε τάχα το χατίρι του εχθρού. Το ακούγαμε συχνά όταν είχαμε τις φονικές, τζιχαντιστικές επιθέσεις σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης, το ξανασυναντήσαμε τις προηγούμενες εβδομάδες και σε αυτήν τη μεγάλη κρίση του Covid-19. Η στάση της σουηδικής κυβέρνησης (ως τώρα) και η αρχική ολλανδική και βρετανική στάση στηρίζονταν σε αυτή την πάση θυσία υπεράσπιση της κανονικής ζωής απέναντι στους έκτακτους και αυστηρούς περιορισμούς. Στην ακραία του εκδοχή, αυτό το επιχείρημα είναι μια «υπερφιλελεύθερη» (και κατά τόπους ανάμεικτη με σκέψεις αλά Ντόναλντ Τραμπ) καχυποψία για τους σκοπούς της διοίκησης και της δημόσιας γραφειοκρατίας. Φυσικά –και ευτυχώς– είναι απόψεις που εν τέλει έχουν μικρή απήχηση σε κέντρα αποφάσεων, ενώ τις βρίσκεις περισσότερο σε θύλακες της κοινής γνώμης και διαδικτυακές κυψέλες. Αντίστοιχες ιδέες κυκλοφορούν, πάντως, ανεπεξέργαστες και σε οπαδούς της «ανυπακοής» στην καραντίνα και στους περιορισμούς. Δεν μιλώ εδώ για εκείνους που μπορεί να έχουν εκφράσει συγκεκριμένες αμφιβολίες για το ένα ή το άλλο μέτρο αλλά για εκείνη τη στάση που βλέπει στην κινητοποίηση των κυβερνήσεων, των ιατρικών αρχών και του πληθυσμού ένα πείραμα καθυπόταξης και μαζικής κοινωνικής χειραγώγησης.
Προφανώς, όμως, οι άνθρωποι, όταν έρχονται αντιμέτωποι με κρίσεις μεγάλες και πραγματικά απειλές, αλλάζουν τη ρουτίνα και τον τρόπο ζωής τους. Το αντίθετο θα ήταν αφύσικο. Αυτό δεν σημαίνει ότι το κάνουν πρόθυμα, δίχως αντιφάσεις και δράματα. Δεν σημαίνει επίσης ότι κάθε συμμόρφωση σε ασυνήθιστους κανόνες είναι εθελοδουλία και αναξιοπρέπεια, λες και η αξιοπρέπεια ισούται με την τύφλωση. Άλλωστε, η ικανότητά μας να αντέχουμε σε προκλήσεις και δοκιμασίες σχετίζεται και με άλλες σημαντικές αξίες: με την ικανότητα για αυτοέλεγχο, χωρίς την οποία δεν μπορούμε να μιλάμε στα σοβαρά για κοινές ελευθερίες, για ελευθερίες που έχουν συλλογικό νόημα. Kαι σε αυτήν τη συγκυρία η συχνά συκοφαντημένη από ορισμένους «ατομική ευθύνη» δεν είναι ένας εγωισμός αλλά προϋπόθεση για να μη βλάψει κανείς την κοινότητα και για να μη χειροτερεύσουν οι όροι ζωής όλων.
Κάποιος που επιμένει και τώρα να μη χάσει τις στενές ιδιωτικές του ευκολίες, βαφτίζοντάς τες ελευθερίες, δεν αντιλαμβάνεται την κατάσταση. Κάποιος που ακόμα και σήμερα βλέπει το κοινωνικό κράτος ως σπάταλη γραφειοκρατική μηχανή παραγνωρίζει τον ρόλο των δημόσιων εξουσιών στις κρίσεις που παραλύουν τις αγορές και τα μεμονωμένα άτομα.
Σε ένα άλλο επίπεδο, η πρωτόγνωρη φάση που ζούμε υποβάλλει κάποιες διαφορετικές ανησυχίες. Για παράδειγμα, σε σχέση με την εξουσία που έχουν αποκτήσει οι κυβερνητικές και ιατρικές τεχνολογίες στη ζωή και στην καθημερινή κίνηση εκατομμυρίων πολιτών. Δεν είναι όλοι συνωμοσιολόγοι μιας εκτοπλασματικής δεξιάς ούτε ετοιμοπόλεμοι αντικαπιταλιστές όταν θέτουν ερωτήματα για το μέλλον ενός κόσμου όπου ένας τεράστιος αριθμός πληροφοριών και ευαίσθητων δεδομένων αποθηκεύεται και αξιοποιείται από διαφορετικούς μηχανισμούς. Τα ερωτήματα προϋπήρχαν της κρίσης με τον Covid-19 και δεν θα σταματήσουν να εμφανίζονται αφού ζούμε σε έναν κόσμο με πολλές αδιαφανείς, άνισες και σκοτεινές πλευρές.
Ένα όμως από τα μαθήματα αυτής της περιόδου είναι ότι οι όποιες φιλοσοφικές και ιδεολογικές ανησυχίες δεν μπορούν να γίνονται προφάσεις για επικίνδυνες στάσεις και συμπεριφορές. Το να εμμένει κανείς σε προκατασκευασμένα σχήματα αδικεί την ιδιαιτερότητα της περίστασης. Κάποιος, ας πούμε, που επιμένει και τώρα να μη χάσει τις στενές ιδιωτικές του ευκολίες, βαφτίζοντάς τες ελευθερίες, δεν αντιλαμβάνεται την κατάσταση. Κάποιος που ακόμα και σήμερα βλέπει το κοινωνικό κράτος ως σπάταλη γραφειοκρατική μηχανή παραγνωρίζει τον ρόλο των δημόσιων εξουσιών στις κρίσεις που παραλύουν τις αγορές και τα μεμονωμένα άτομα. Αλλά και εκείνοι που προβάλλουν στις ομάδες των ειδικών που αυτήν τη στιγμή απολαμβάνουν κύρος σε πολλές χώρες την ιδέα μιας «ύπουλης τεχνοκρατικής εξουσίας» που καταργεί τη δημοκρατία υποτιμούν την απειλή του ιού. Η ψευδο-αντισυστημική ανοησία πως ο Covid-19 είναι εν τέλει μια ελαφριά γρίπη που στάθηκε απλώς αφορμή για να ανασχεδιαστούν δυστοπικές πειθαρχικές κοινωνίες μπορεί να δώσει δικαιολογίες ακόμα και στις ομάδες των φανατικών που καταγγέλλουν ότι η κυβέρνηση «έκλεισε τις εκκλησίες» κάτω από την καθοδήγηση σκοτεινών διεθνών κέντρων.
Σε συνθήκες ρουτίνας ιεραρχούμε με κάποιον τρόπο τις αξίες και τις προτεραιότητές μας. Σε αυτές τις παράξενες εβδομάδες, όπου η κοινωνική, οικονομική και ψυχική καθημερινότητα έχει ανατραπεί, αλλάζουν και οι προηγούμενες ιεραρχήσεις. Ένα από τα βασικά στοιχεία της νεωτερικής κληρονομιάς είναι, εξάλλου, το ότι άνθρωποι μπορούν να αναθεωρούν ιδέες, στάσεις και ερμηνείες. Σκέφτομαι εδώ ότι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες και συγκινητικές σειρές των ημερών λέγεται «Unorthodox». Περιγράφει μια περιπέτεια ελευθερίας και αυτογνωσίας μιας νέας γυναίκας που επιχειρεί να δραπετεύσει από μια υπερ-ορθόδοξη εβραϊκή κοινότητα της Νέας Υόρκης. Φαινομενικά, το θέμα της σειράς είναι η «πτήση» της κοπέλας προς τις ελευθερίες και τις προκλήσεις μιας μεγάλης μητρόπολης (Βερολίνο), μακριά από το τελετουργικό περιβάλλον μιας κλειστής κοινότητας.
Προφανώς, όμως, οι άνθρωποι, όταν έρχονται αντιμέτωποι με κρίσεις μεγάλες και πραγματικά απειλές, αλλάζουν τη ρουτίνα και τον τρόπο ζωής τους. Το αντίθετο θα ήταν αφύσικο. Αυτό δεν σημαίνει ότι το κάνουν πρόθυμα, δίχως αντιφάσεις και δράματα. Δεν σημαίνει επίσης ότι κάθε συμμόρφωση σε ασυνήθιστους κανόνες είναι εθελοδουλία και αναξιοπρέπεια, λες και η αξιοπρέπεια ισούται με την τύφλωση.
Τι συμβαίνει όμως όταν εμείς –σε αυτήν τη φάση των περιορισμών– πρέπει να δανειστούμε κάτι (ελάχιστο βέβαια και προσωρινό) από την αντίστροφη κίνηση; Πώς να βάλουμε δηλαδή σε παρένθεση τους συνηθισμένους μας τρόπους να ζούμε, να παράγουμε και να επικοινωνούμε; Αυτό ήταν και είναι ακόμα το δικό μας στοίχημα. Η ανορθοδοξία που έχει κάθε εμπειρία καραντίνας (είτε ανοιχτής είτε πιο σκληρής) είναι πως μοιάζει πιο δύσκολη για ανθρώπους που η «ορθόδοξη» ζωή τους περιέχει, πάνω απ' όλα, ελευθερίες κίνησης και άσκοπης μετακίνησης. Σαν να σου υποδεικνύει κάποιος να κόψεις ταχύτητα, να σταθείς εν μέρει ακίνητος, να φτιάξεις το λιτό ρυμοτομικό σχέδιο της μέρας σου. Η καραντίνα είναι ένα είδος Τορά, ένας Νόμος που αναλύεται σε τρόπους και τεχνικές προφύλαξης, απολύμανσης και «κοινωνικής αποστασιοποίησης». Ακόμα και αυτή η τακτική και επιμελής καθαριότητα των χεριών μας ανακαλεί στον νου ένα γιγάντιο τελετουργικό που αφορά και αυτό τη σωτηρία ‒ κυρίως των σωμάτων αλλά και των ψυχών.
Με μια έννοια, ζούμε τη στιγμή όπου κάποιοι κανόνες εγγυώνται την επικείμενη και (φυσική για μας) κατάσταση ελευθερίας. Ανορθόδοξη είναι αυτή η άσκηση συλλογικού αυτοπεριορισμού μέσα σε έναν πολιτισμό που ζει από την παράβαση της νόρμας, από τις υπερβολές και το ξεχείλωμα. Η απειλή της ασθένειας μάς υποβάλλει στη δοκιμασία να ξαναδούμε τη σχέση των προσωπικών μας επιθυμιών με τη συλλογική ζωή, με τις κοινωνικές υποχρεώσεις και τη ζωή των άλλων. Δεν πιστεύω ότι αυτή η ανορθόδοξη περιοριστική και απαγορευτική στιγμή μπορεί να διαρκέσει ‒ πόσο μάλλον να γίνει και «μαγιά» για ιδεολογικές και πολιτικές αλλαγές μεγάλης κλίμακας. Έχουν όμως κάτι προκλητικό οι αλλαγές του τρόπου της ζωής μας, η μερική αναίρεση κοινωνικών πρακτικών και πολλών ατομικών συνηθειών. Μπορεί να γεννήσει ή να βοηθήσει να γεννηθούν καινούργιες σκέψεις και παραδείγματα. Και αυτό δεν θα είναι καθόλου αμελητέα συνέπεια στους καιρούς της μεγάλης ύφεσης και των καινούργιων πολιτικών κινδύνων που καταφτάνουν.
