Αρχιτέκτονας, ζωγράφος, ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και πολιτικός ακτιβιστής, ο Μαξ Βέλιο (Maks Velo: 31 Αυγούστου 1935, Παρίσι – 7 Μαΐου 2020, Τίρανα) συγκαταλέγεται αναμφίβολα στους πιο ποιοτικούς συγγραφείς της λογοτεχνίας των διωκομένων του πρώην Ανατολικού Μπλοκ. Έχει καταφέρει, σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα, να ανακαλύψει και να αποδώσει με ηχηρές λεπτομέρειες τη δυσπερίγραπτη υποβλητικότητα της αισθητικής των αλβανικών γκουλάγκ[1].
Γεννήθηκε το 1935 στο Παρίσι σε μια εύπορη οικογένεια Αλβανών ορθοδόξων βλάχικης καταγωγής – ο πατέρας του εργάζονταν ως οφθαλμίατρος και ήταν απόφοιτος της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων. Έζησε όμως το μεγαλύτερο μέρος των παιδικών του χρόνων στην Κορυτσά, μετά τον επαναπατρισμό της οικογένειάς του, λίγο πριν από την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε πολύ νεαρή ηλικία άρχισε να καλλιεργεί την κλίση του στη ζωγραφική εμπνεόμενος από αρχέγονα λαϊκά μοτίβα της υπαίθρου και τις βυζαντινές αγιογραφίες της περιοχής.
Το 1957 αποφοίτησε από το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Τιράνων, ενώ αργότερα εξειδικεύτηκε και στην Αρχιτεκτονική. Μέχρι τη δεκαετία του 1970 σχεδίασε πληθώρα δημόσιων κτηρίων συμμετέχοντας στο επιτελείο του πολεοδομικού σχεδιασμού της αλβανικής πρωτεύουσας. Παράλληλα, συνέχιζε να ζωγραφίζει εστιάζοντας στην εικαστική απόδοση σκηνών της αλβανικής λαϊκής κουλτούρας, έργα για τα οποία έγινε δεκτός στην Ένωση Συγγραφέων και Καλλιτεχνών της Κομμουνιστικής Αλβανίας.
Το διάστημα 1970-1973 κατέλαβε θέση λέκτορα στο Ινστιτούτο Καλών Τεχνών των Τιράνων στο γνωστικό αντικείμενο της Προοπτικής. Την ίδια περίοδο, αναπτύσσει στενή και ειλικρινή φιλία με τον συνομήλικό του και ήδη παγκοσμίως καταξιωμένο συγγραφέα Ισμαήλ Κανταρέ. Ο Βέλιο είχε, μάλιστα, την αρχιτεκτονική και μηχανική επίβλεψη της κατασκευής της οικίας του Κανταρέ.
Είναι γνωστό ότι η περίοδος του «μεγάλου χοτζικού τρόμου» των δεκαετιών 1970-1980 ξεκινά με τη δίωξη των προβληματικών για το καθεστώς λογοτεχνών και καλλιτεχνών. Στο πρώτο κύμα των εκκαθαρίσεων συμπεριλήφθηκε και το όνομα του Μαξ Βέλιο ο οποίος, το 1973, κατηγορήθηκε για το ασύμπτωτο του λογοτεχνικού και εικαστικού του έργου με την τεχνοτροπία και τη θεματολογία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Παρόμοια κριτική του ασκήθηκε, λίγο αργότερα, και για τα αρχιτεκτονικά του σχέδια τα οποία θεωρήθηκε ότι αντανακλούσαν μοντερνιστικές δυτικοευρωπαϊκές τάσεις.
Αμέσως μετά την πτώση της χοτζικής τυραννίας, ο Μαξ Βέλιο έσπευσε να αιτηθεί την επιστροφή των διακοσίων σαράντα οχτώ έργων που του είχε κατασχέσει η SIGURIMI. Εκεί ενημερώθηκε πως τα έργα του είχαν καεί στους κλιβάνους των υπογείων της Ασφάλειας του Κράτους με κομματική εντολή.
Ο Μαξ Βέλιο συνελήφθη, τελικά, το 1978 με αφορμή κάποιο παστέλ που προορίζονταν για γαμήλιο δώρο, αφού πρώτα τον κατέδωσε η ίδια του η γυναίκα η οποία είχε επιστρατευθεί από τη SIGURIMI γι' αυτό τον σκοπό. Έπειτα από εξάμηνη ανακριτική διαδικασία, οδηγήθηκε σε δημόσια δίκη, μοναδική στην ιστορία του χοτζικού ολοκληρωτισμού, κατά την οποία οι εισαγγελικές αρχές εξαπέλυσαν ένα κατηγορητήριο-μανιφέστο κατά του μοντερνισμού και των εκπροσώπων του στην ευρωπαϊκή ζωγραφική.
Μεταξύ άλλων, ο Μαξ Βέλιο, ο μοναδικός ζωγράφος εκείνης της περιόδου που ενέτασσε στα εικαστικά του μοτίβα γυμνές αναπαραστάσεις του γυναικείου σώματος, κρίθηκε ένοχος για «κοινωνικό και πολιτισμικό εκφυλισμό», για αθέτηση των κανόνων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και επιλήψιμες επιρροές από τον Βαν Γκογκ, τον Πικάσο, τον Μοντιλιάνι, τον Μπρακ και τον Ματίς. Ανάμεσα στους μάρτυρες κατηγορίας ήταν πολλοί γνωστοί ζωγράφοι και λογοτέχνες της εποχής. Καταδικάστηκε, εν μέσω επευφημιών και χειροκροτημάτων, σε ποινή φυλάκισης δέκα ετών ενώ το σύνολο του εικαστικού του έργου, διακόσια σαράντα οχτώ έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, κατασχέθηκαν από τη SIGURIMI.
Σύμφωνα με τον Κανταρέ, πηγή αυτού του αδικαιολόγητου μίσους των ομοτέχνων του Βέλιο εναντίον του υπήρξε η διαμόρφωση ενός αισθητικού κανόνα εκτός του επιβεβλημένου σοσιαλιστικού υποδείγματος, γεγονός το οποίο εκλαμβάνονταν από εκείνους ως «αφόρητη πρόκληση».
Ο Μαξ Βέλιο ομολογεί ότι του έχει ζητηθεί να μεταφράσει σε πολλές γλώσσες τη γνωμοδοτική κριτική που συνέταξαν εναντίον του οι εκπρόσωποι του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και τα πρακτικά της δίκης με την καταδικαστική απόφαση. Και αυτό διότι, όπως συμπεραίνει ο ίδιος, είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνει αντιληπτό στον δυτικό κόσμο ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1970, σε μια ευρωπαϊκή χώρα, άνθρωποι συλλαμβάνονταν και καταδικάζονταν επειδή χάριζαν ως γαμήλιο δώρο κάποιο παστέλ, ή ζωγράφιζαν τσιγγάνες, και κατηγορούνταν ότι δέχονταν επιρροές από τον Πικάσο και τον Βαν Γκογκ.
Ο Βέλιο εξέτισε συνολικά οχτώ χρόνια εγκλεισμού και καταναγκαστικής εργασίας στο στρατόπεδο-ορυχείο του Σπατς ως εργάτης μεταλλωρύχος. Τρεις μέρες πριν αποφυλακιστεί, του προτάθηκε από ασφαλίτες της SIGURUMI να υπογράψει δήλωση συνεργασίας με το καθεστώς δελεάζοντάς τον με κοινωνική, επαγγελματική αλλά και καλλιτεχνική αποκατάσταση. Ήταν η έβδομη φορά που ο Μαξ Βέλιο αρνήθηκε τη συνεργασία.
Ένεκα τούτου, αμέσως μετά την αποφυλάκισή του, τον Ιανουάριο του 1986, τοποθετήθηκε χαμηλόμισθος εργάτης στα περίχωρα των Τιράνων μέχρι και την κατάρρευση του κομμουνισμού, ζώντας σε συνθήκες ακραίας κοινωνικής περιθωριοποίησης. Ακόμα και σε τυχαίες συναντήσεις, οι εκπρόσωποι της χοτζικής καλλιτεχνικής νομενκλατούρας, πρώην συνδαιτυμόνες του Βέλιο, αρνήθηκαν να του απευθύνουν τον λόγο· μόνη εξαίρεση αποτέλεσε ο Κανταρέ ο οποίος τον εναγκαλίσθηκε δημόσια.
Αμέσως μετά την πτώση της χοτζικής τυραννίας, ο Μαξ Βέλιο έσπευσε να αιτηθεί την επιστροφή των διακοσίων σαράντα οχτώ έργων που του είχε κατασχέσει η SIGURIMI. Εκεί ενημερώθηκε πως τα έργα του είχαν καεί στους κλιβάνους των υπογείων της Ασφάλειας του Κράτους με κομματική εντολή. Διασώθηκαν ελάχιστα τα οποία είχαν κλαπεί από αποθηκάριους των κρατικών αρχείων. Σύμφωνα με τον ίδιο αυτή υπήρξε η μεγαλύτερη απογοήτευση που βίωσε στη ζωή του, ακόμα μεγαλύτερη και από τον ίδιο τον εγκλεισμό.
Γρήγορα όμως ανέκτησε τις ψυχικές του δυνάμεις και επιδόθηκε σε μια πυρετώδη δημιουργική παραγωγή φιλοτεχνώντας σειρά αναπαραστάσεων μοτίβων των αλβανικών γκουλάγκ και του χοτζικού ολοκληρωτισμού. Ο Βέλιο στρέφεται επανειλημμένα σε μια βίαιη αλλά λιτή μονοχρωματική απόδοση του καθημαγμένου σώματος του κατάδικου, που απεικονίζεται σαν αταβιστικό ανθρωποειδές, προβάλλοντας τη μηχανοποίηση και τον εξανδραποδισμό του από τα κατασταλτικά γρανάζια του καθεστώτος τα οποία ενίοτε προσωποποιεί.
Ενδεικτικό της ποιότητας των μονοχρωματικών αναπαραστάσεων του «Κύκλου της φυλακής» είναι το γεγονός ότι τα έργα αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως εξώφυλλο και εικονογραφικό πλαίσιο στη μνημειώδη μελέτη του Harold B. Segel για την ανατολικοευρωπαϊκή λογοτεχνία των διωκομένων, Walls Behind the Curtain: East European Prison Literature, 1945–1990.
Το 1992, έπειτα από πρόσκληση του υπουργείου Πολιτισμού και του υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας, εγκαθίσταται για ένα διάστημα στο Παρίσι, την πόλη στην οποία είχε γεννηθεί. Πάνω από πενήντα ατομικές εικαστικές του εκθέσεις έχουν οργανωθεί και φιλοξενηθεί σε μουσεία και γκαλερί των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Παράλληλα, έλαβε αντίστοιχες προσκλήσεις από διάφορα πανεπιστημιακά ιδρύματα του εξωτερικού (Faculty of Arts in Minneapolis, Cornell University of New York, Sapienza Università di Roma, κ.ά.) για μία σειρά διαλέξεων με θέμα την εμπειρία της διωκόμενης τέχνης και του ολοκληρωτισμού [2].
«Ο άνθρωπος έχει πάντα αυτή την ανεξήγητη ικανότητα να μετουσιώνει το ζόφο της βασάνου σε υψηλή τέχνη»· αυτός ο αισιόδοξος αφορισμός του Μαξ Βέλιο συνέδραμε τον ίδιο στην εικαστική αλλά και λογοτεχνική απόδοση της ιδιάζουσας αισθητικής των αλβανικών γκουλάγκ. Ο κριτικός Josif Papagjoni αναδεικνύει την σχεδόν κινηματογραφική «υπερφορτωμένη σαφήνεια»[3] της ποίησης του Βέλιο που υφαίνουν ένα διττό μεταφορικό λόγο εντός και δια του οποίου το ποιητικό υποκείμενο καταβυθίζεται στο αναπόδραστο της πιο σκοτεινής απόγνωσης και άλλοτε αναδύεται στο φωταυγές μιας οπτιμιστικής παρόρμησης βαθιά φιλοσοφικής και ανθρωπιστικής. Τα ποιήματα, υποστηρίζει ο Krenar Zejno, γεννήθηκαν μέσα στο Σπατς από την ανάγκη του Μαξ Βέλιο να αφήσει μια πολιτισμική παρακαταθήκη ενάντια στην τραυματική ακηδία της φυλακής [4].
Στην πολυσχιδή και εκφραστικά ετερόκλιτη εργογραφία του, την οποία ο Κανταρέ τοποθετεί στην πρώτη γραμμή του ευρωπαϊκού καλλιτεχνικού στερεώματος, συγκαταλέγεται και το αυτοβιογραφικό μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα Ο καιρός ενάντια στα σημάδια, 2000[5], ένα από τα αριστουργήματα της ανατολικοευρωπαϊκής λογοτεχνίας των διωκομένων που θα εκδοθεί παράλληλα και στη Γαλλία, με σιωπηρές τροποποιήσεις[6], υπό τον τίτλο Το εμπόριο των ημερών (Le Commerce des Jours[7], 2000). Το μυθιστόρημα, το οποίο προλογίζει ο Ισμαήλ Κανταρέ, χωρίζεται σε τρία μέρη, θεματικά διευθετημένα στον άξονα του χρόνου. Στο πρώτο φωτίζονται τα γεγονότα της περιόδου που προηγείται του πολιτικού, καλλιτεχνικού και κοινωνικού του εξοστρακισμού. Σημειωτέον ότι ακόμα και ο πρόλογος του Κανταρέ συνδράμει την ολόπλευρη αφηγηματική ανάδυση των γεγονότων αυτών, των οποίων υπήρξε και ο ίδιος πρωταγωνιστής.
Στο δεύτερο μέρος παρατίθενται σύντομες αφηγήσεις από την περίοδο της εξάμηνης ανακριτικής διαδικασίας, άλλοτε εστιάζοντας στη χρονική γραμμικότητα της δίωξης και άλλοτε η αφήγηση εκχειλίζεται σε περιγραφικό λυρισμό του αδιανόητου. Το τελευταίο μέρος καλύπτει την οκταετία του εγκλεισμού και της καταναγκαστικής εργασίας στο στρατόπεδο-ορυχείο του Σπατς. Σύμφωνα με τον Yzedin Hima, το αισθητικό απόθεμα του κατάδικου Βέλιο λειτουργεί καταλυτικά στην καλλιτεχνική αλλά και φιλοσοφική απόδοση λεπτομερειών της φυλακής που ειδάλλως θα ήταν καταδικασμένες να μείνουν στην αφηγηματική αφάνεια· παρατηρητική ιδιαιτερότητα την οποία ο Hima αποκαλεί «αισθητισμό της αβύσσου»[8].
Ύστατη επιδίωξη του Βέλιο μέσα στη φυλακή είναι η ηθική και η αισθητική –παρά η σωματική– του επιβίωση και αυτό είναι που τον καθιστά αχώρητο στη συνείδηση του κακού: «Ένα από τα θέματα που επανέρχονται αδιάλειπτα στα μονοπάτια του στοχασμού μου είναι οι άγιοι. Διαβάζω τους βίους όλων εκείνων που καταλήγουν στα πιο δυσπερίγραπτα βασανιστήρια, με τεμαχισμό των μελών, αποκεφαλισμούς, κάψιμο στη φωτιά, το νιώθω πως ετούτες οι μορφές είναι οι κυρίαρχες προσωποποιήσεις του Καλού. [...] Στα χρόνια της δικτατορίας, τους αναζητούσα κρυφά στις εικόνες, τις βυζαντινές νωπογραφίες, στις άυλες φιγούρες του Ελ Γκρέκο, στα πρόσωπα των μυθιστορημάτων του Ντοστογιέφσκι, στα βιβλικά μαρτυρολόγια. Και τους βρήκα αναπάντεχα εκεί που ελάχιστα το περίμενα, μέσα στα κάτεργα».
Και τα τρία μέρη[9] επιτέμνονται από μια παλινδρομική κίνηση της αφήγησης από το παρόν της δίωξης στο παρελθόν της αθωότητας των παιδικών χρόνων του αυτοβιογραφούμενου, κίνηση η οποία διανθίζεται με περιγραφικές συναρθρώσεις μιας εξωτραυματικής εικονοκλασίας. Τα χρώματα των φθαρμένων ρούχων των κατάδικων και το παιχνίδισμα των σκιών στα έγκατα του ορυχείου, οι μυρωδιές της «ιδιωτικής κουζίνας» και της αποθήκης της φυλακής, η αρχιτεκτονική και η χωροταξία του περιτειχισμένου κάτεργου, η παράξενη μουσική του υπερχειλισμένου νερόλακκου που φτάνει μέχρι τους κοιτώνες εγκλεισμού αποτελούν στοιχεία δια των οποίων η αφήγηση ευεργετείται από μια αισθητική επινοητικότητα που μετατρέπει το λόγο σε ομιλούσα ζωγραφική.
Το μυθιστόρημα κλείνει με την επίσκεψη του αφηγητή στο νησί της Πάρου εκπληρώνοντας την ριζωμένη σε αισθητικά κίνητρα επιθυμία να αντικρίσει από κοντά τα πανάρχαια λατομεία και το παριανό μάρμαρο με το οποίο οι Αθηναίοι έκτισαν έναν από τους πιο λαμπρούς πολιτισμούς της ανθρωπότητας: «Για να γνωρίσεις τους πολιτισμούς, παρατήρησε τα λατομεία. Λατομεία πανάρχαια, λατομεία εγκαταλελειμμένα. Εκεί μένει μετέωρος ένας τιτάνιος μόχθος, μια εργασία υπαρκτή και συνάμα απούσα. Εκεί είναι το μέτωπο ενός χειροπιαστού πολέμου με τη φύση. Εκεί ο άνθρωπος έγινε κύκλωπας. [...] Είχα διαβάσει γι αυτό το λατομείο απ' όταν ήμουν παιδί. Το εξαιρετικό μάρμαρο που χρησιμοποιούσαν οι Αθηναίοι προέρχονταν από την Πάρο. Αυτό που με παραξένεψε ήταν ότι το λατομείο βρίσκονταν στην κορυφή του βουνού. Μου φάνηκε πως οι άνθρωποι έπαιρναν το μάρμαρο κατευθείαν από τον ουρανό. Από εκεί μπορούσες να δεις ολόκληρο το νησί, πρόβαλλε μπροστά μας το Αιγαίο, η τροφός των πολιτισμών. Και οι πολιτισμοί έχουν γεννηθεί από τα λατομεία».
Μερικά κεφάλαια από το τρίτο μέρος του έργου έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά από τον Harold B. Segel και συμπεριλαμβάνονται στην ανθολογία Walls Behind the Curtain: East European Prison Literature, 1945–1990[10]. Αποσπάσματα έχουν μεταφραστεί επίσης στα ισπανικά[11] και τα ελληνικά[12].
Η Λέσχη Καραβαστά (Klubi Karavasta[13], 2016) αποτελεί, τρόπον τινά, τη μυθοπλαστική συνέχεια των αφηγήσεων του συγγραφέα που θεματοποιούν την προσωπική του δίωξη από το κομμουνιστικό καθεστώς. Η πλοκή εκτυλίσσεται κατά το χρονικό διάστημα 1992-2002, την πρώτη μετακομμουνιστική δεκαετία την οποία ο Βέλιο χαρακτηρίζει ως την πιο κρίσιμη περίοδο της Αλβανίας στη σύγχρονη ιστορία της. Μια κοινότητα εξόριστων του προηγούμενου καθεστώτος, που υποχρεώθηκαν να στήσουν τις ζωές τους σε μια αγροτική φάρμα στα όρια του αποξηραμένου έλους του Καραβαστά, μπορεί να απαλλάχτηκαν από την χοτζική τυραννία, «δεν απαλλάχτηκαν όμως από την τυραννία της λάσπης». Την παράξενη αυτή κοινότητα, μια παραλλαγή του μικρού μπορχεσιανού Μακόντο ενός έκπτωτου σοσιαλισμού, δίχως θρύλους, δίχως ακόμη και νεκροταφείο, στοιχειώνει η αυτοκτονία ενός νεαρού απαράμιλλα όμορφου κοριτσιού κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μοιάζει να είναι αυτή η υποβαλλόμενη αιτία που καθηλώνει ανερμάτιστο το πεπρωμένο των ανθρώπων στη δίνη των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων του μετακομμουνισμού.
Με τη Λέσχη Καραβαστά ο Μαξ Βέλιο σχηματοποιεί την ιδέα πως τα ερέβη της ιστορίας διαχέονται από τη μια ιστορική περίοδο στην επόμενη σαν γενετικά κληροδοτούμενα νοσήματα γι' αυτό και στα πρώτα χρόνια της δημοκρατικής μετάβασης αναδύθηκαν απότομα στην επιφάνεια κοινωνικές παθογένειες που η Αλβανία κληρονόμησε τόσο από την κομμουνιστική όσο και από την οθωμανική περίοδο[14].
Σημειώσεις
1. Το παρόν κείμενο αποτελεί σύνοψη ενός εκτενέστερου κεφαλαίου της διδακτορικής διατριβής του Αχιλλέα Σύρμου με θέμα τις λογοτεχνικές μαρτυρίες των διωκόμενων συγγραφέων στα στρατόπεδα-φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, υπό το δικτατορικό καθεστώς του Ενβέρ Χότζα και του Ραμίζ Αλία, 1944-1991.
2. Τα βιογραφικά στοιχεία αντλούνται από: 1) Maks Velo – Blendi Fevziu (interv.), "Rrëfimi i Maks Velos", Panorama, Jul. 17, 18, 19, 2013, 2) Velo Maks - Alma Mile (interv.), "Nudot nje nga arsyet pse me denuan", Panorama, 19/01/2011, 3) Maks Velo - Elsa Demo (interv.), "Pastaj jemi burracakë", Shekulli, 13/10/2007, 4) Maks Velo - Ilda Lumani (interv.) "Enver Hoxha ishte një përbindësh" Bulevard VIP, 28/3/2009, 5) Maks Velo – Ben Andoni (interv.), "Enver Hoxha, as nuk ia kishte idenë artit modern, bëri shumë dëme!", Tema, 16/4/2017, 6) Maks Velo - Alda Bardhyli (interv.), "Enver Hoxha e pati të lehtë të krijonte mitin e tij, e ndihmuan shumë shkrimtarët dhe artistët...", Mapo, 28/7/2018, 7) Katie Engelhart, "Communist-era secret police files reopen old wounds in Albania", NBC News, Jul.23.2018.
3. Josif Papagjoni, "Maks, një shpirt i lirë", Shekulli. - Nr. 2376, 13 gusht, 2008, f. 20.
4. Krenar Zejno, "Poezia s'vlen sa vaji i poetit: Mbi librin "100 poezi" dhe centurioni i betejës së Velos", Shekulli, 14/1/2008.
5. Velo Maks, Kohë antishenjë, prol. Ismail Kadare, bot. Onufri, Tiranë 2000.
6. Kovacs Laurand, "Maks Velo raconte l'innocence condamnée et enfermée", La Croix, 31/08/1998.
7. Maks Velo, Le Commerce des Jours. : Nouvelles albanaises, Preface Ismail Kadare, Editeur : Lampsaque, Paris 2000.
8. Hima Yzedin, "Maks Velo dhe estetizimi i ferrit", Mapo, 02/06/2018.
9. Το δεύτερο και το τρίτο μέρος του «Καιρού ενάντια στα σημάδια» θα εκδοθούν δέκα χρόνια αργότερα ως δύο αυτοτελή μη μυθοπλαστικά μυθιστορήματα. Τα έργα φέρουν αντίστοιχα τους τίτλους: Η ανάκριση (Hetimi, 2010) και Το Σπατς (Spaçi, 2010), βλ. Demo Elsa, "Proza e shkurtër e burgut, Velo e paraqet në dy vëllime: Hetimi, Spaçi", Shekulli. - Nr. 3172, 9 dhjetor, 2010, f. 19.
10. Segel Harold B., Walls Behind the Curtain: East European Prison Literature, 1945–1990, University of Pittsburgh Press 2012., σ. 27-49.
11. Lázaro-Tinaut Albert, "La inhumana pero lúcida experiencia de Maks Velo bajo la tiranía estalinista en Albania", Impedimenta, 28/12/2011.
12. Βέλιο Μαξ, «Τρία μικρά κείμενα», μετάφραση-σχόλια Αχιλλέας Σύρμος, Φρέαρ, 8/5/2020 (https://frear.gr/?p=27986).
13. Velo Maks, Klubi Karavasta, bot. MAPO, Tiranë 2016.
14. Balliu Suadela, "Maks Velo: Klubi Karavasta, sëmundjet e Shqipërisë në tri kohë", Mapo, 12/11/2016.
σχόλια