ΗΤΑΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΕ ΜΕΛΛΟΝ. Ο 43χρονος δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης μιλούσε στα πλήθη με οικειότητα, με γλώσσα και εκφράσεις που απευθύνονταν στην ψυχή των φτωχών και κυρίως κέρδιζε τους επαρχιώτες που είχαν συσσωρευτεί στην μεγάλη Πόλη. Ήταν ο δικός τους άνθρωπος, πιστός μουσουλμάνος αλλά και συνεπής εκσυγχρονιστής.
Μπορεί σήμερα να έχει ξεχαστεί, αλλά ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν βρέθηκε στην πολιτική ως ελπίδα των ισλαμιστών, κερδίζοντας την εύνοια της διεθνούς κοινής γνώμης επειδή προωθούσε τον εκσυγχρονισμό της Τουρκίας, σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων, προσανατολισμό της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ήταν μια ελπίδα δημοκρατίας στη χώρα που ξεπέρασε τη χρεοκοπία χάρη σε κυβερνήσεις που υπάκουαν στο ΔΝΤ και πρωθυπουργό πρώην στέλεχος του Οργανισμού. Η αλήθεια είναι ότι χάρη στις συνταγές αυτές η οικονομία σώθηκε...
Ήταν 1997, όταν ο δήμαρχος Ερντογάν έκανε μια τολμηρή κίνηση. Απήγγειλε ποίημα σε μια πλατεία, σε μεγάλη πολιτική εκδήλωση οπαδών του. «Οι μιναρέδες ξιφολόγχες, οι θολωτές στέγες (των τζαμιών) κράνη, τα τζαμιά ο στρατώνας μας, οι πιστοί στρατιώτες». Το βαθύ κράτος της τότε Τουρκίας, οι κεμαλιστές - εθνικιστές που διοικούσαν, νόμιζαν ότι βρήκαν την ευκαιρία. Ο δήμαρχος κατηγορήθηκε ότι κάνει ισλαμική προπαγάνδα, τότε ποινικό αδίκημα και καταδικάστηκε συνοπτικά σε εξάμηνη φυλάκιση, ποινή από την οποία εξέτισε στη φυλακή τέσσερις μήνες.
Το όραμά του είναι η Τουρκία, με τη δική του ηγεσία, να παίξει τον ρόλο στον οποίο απέτυχε η Οθωμανική αυτοκρατορία και εγκατέλειψε ο Ατατούρκ: Αυτό που επιδίωκε η Βρετανική αυτοκρατορία και ο Ναπολέων, να ελέγξει τις οδούς ενέργειας και εμπορίου της Ευρώπης, της Χάρτλαντ, στην καρδιά της γης.
Ήταν το μεγαλύτερο δώρο που μπορούσαν να του κάνουν. Η διεθνής κοινή γνώμη τον υιοθέτησε ως τον άνθρωπο της Δημοκρατίας, ακόμα και ο τότε δήμαρχος Αθηναίων Δημήτρης Αβραμόπουλος τον επισκέφθηκε στις φυλακές, οι ψηφοφόροι ταυτίστηκαν με έναν πολιτικό που ήταν τίμιος οικογενειάρχης, «ένας απ' αυτούς» που καταδικάστηκε άδικα.
Μετά την τετράμηνη φυλάκιση, τίποτα δεν μπορούσε να τον εμποδίσει. Πήρε τον έλεγχο του πολιτικού Ισλάμ, απαλλάχθηκε από τις παλιές, ξεπερασμένες ηγεσίες του χώρου, ίδρυσε το δικό του κόμμα και κέρδισε με άνεση τις επόμενες εκλογές.
Οι καταπιεσμένες κοινότητες των Χριστιανών, οι Αρμένιοι, οι Ρωμιοί της Πόλης, οι κόπτες της Ανατολής, οι Εβραίοι τον στήριζαν με ενθουσιασμό. Ακόμα και μερίδα Κούρδων θεώρησε ότι ο εκσυγχρονισμός μπορεί να αποκαταστήσει τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Τότε στην Τουρκία δεν αναγνωρίζονταν ως εθνότητα οι Κούρδοι ούτε η γλώσσα τους. Ακόμα και όταν βρίσκονταν στα δικαστήρια Κούρδοι που δεν μιλούσαν τούρκικα, οι επίσημοι μεταφραστές πληρώνονταν επειδή μετέφραζαν «διάλεκτο ορεσίβιων Τούρκων»! Το κράτος δεν πλήρωνε μεταφραστές «ανύπαρκτης» γλώσσας για τις υπηρεσίες τους.
Στα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης Ερντογάν, οι εξελίξεις ήταν ως ένα βαθμό αναμενόμενες. Η νέα κυβέρνηση προωθούσε την εικόνα ενός «δυτικού Ισλάμ» με δημοκρατία και ανθρώπινα δικαιώματα. Η κρατική ραδιοφωνία έκανα εκπομπές στο κουρδικά, η λειτουργία των ιδρυμάτων της Ελληνορθόδοξης εκκλησίας στην Κωνσταντινούπολη δεν παρεμποδίζονταν. Η κυβέρνηση Ερντογάν θεωρούσε θετική την ύπαρξη της μειονότητας στην Πόλη και επειδή γνώριζε ότι έμειναν ελάχιστοι μητροπολίτες με τουρκική υπηκοότητα στο Φανάρι παραχώρησε με συνοπτικές διαδικασίες υπηκοότητα σε μητροπολίτες της Κρήτης, των Δωδεκανήσων, της Θράκης. Το Φανάρι πλέον είχε νομότυπα, δεσπότες από τους οποίους κάποιος μπορεί να εκλεγεί ως επόμενος Πατριάρχης.
Βέβαια δεν ικανοποίησε το αίτημα επαναλειτουργίας της Θεολογικής Σχολής Χάλκης επειδή θεώρησε ότι αυτή η κίνηση απαιτεί αντάλλαγμα από την Ελλάδα. Να κάνει τζαμί στην Αθήνα, να παραχωρήσει νέα προνόμια στη μειονότητα της Θράκης...
Πάντως η ευρωπαϊκή πολιτική του ήταν σταθερά προσανατολισμένη στην ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση ενώ η οικονομική πολιτική ήταν άνοιγμα στο εγχώριο και το διεθνές κεφάλαιο. Μια αγορά με νεανικό πληθυσμό έχει απεριόριστες δυνατότητες ανάπτυξης αλλά και πλουτισμού της οικογένειας που κυβερνά.
Στην πρώτη αυτή περίοδο ο Ερντογάν είναι υπό την επιρροή του μέντορά του Φετουλάχ Γκιουλέν, ενός «διαφορετικού» ιμάμη, θρησκευτικού ηγέτη που αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα στην Τουρκία, παρακάμπτοντας το κεμαλικό καθεστώς που απεχθανόταν κάθε θρησκεία. Ιδρύει οικοτροφεία, θρησκευτικά σχολεία, φοιτητικές εστίες, βοηθάει φτωχές οικογένειες και ενθαρρύνει τους νέους να είναι πιστοί μουσουλμάνοι και να ενταχθούν σε κρατικές, στρατιωτικές και αστυνομικές υπηρεσίες. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι τους βοηθάει πιο πρακτικά, διανέμοντας θέματα εξετάσεων ώστε να αριστεύσουν στις εξετάσεις.
Ο Γκιουλέν είχε καλές σχέσεις με τις ΗΠΑ που θέλουν έναν «δυτικό» ισλαμιστή ηγέτη, άριστη συνεργασία με το Ισραήλ, που θεωρεί χρήσιμο σύμμαχο την Τουρκία αλλά και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Συστήνει στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο έναν φέρελπι νέο πολιτικό που ενδιαφέρεται να αναλάβει δήμαρχος Κωνσταντινούπολης. Είναι ο 40χρονος τότε Ερντογάν.
Ο νέος πολιτικός είναι πιστός μουσουλμάνος, αλλά υποστηρίζει την ανάγκη εμπέδωσης των δημοκρατικών δικαιωμάτων. Θέλει, όπως ο αγαπημένος «δάσκαλος» Φετουλάχ, ένα Ισλάμ που είναι αυστηρό αλλά δεν είναι εχθρός της Δύσης, «όλοι είμαστε παιδιά» του ίδιου Θεού. Ακόμα και ο Μωάμεθ αναγνώριζε τον Χριστό, όπως και τον Αβραάμ. Ο Ερντογάν είναι άνθρωπος με ικανότητες, ίσως η πλέον σημαντική είναι το ένστικτο να γνωρίζει ποιους πρέπει να προσεγγίζει κάθε φορά.
Το ποίημα που οδήγησε στις φυλακές, πάντως, χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές, ακόμα και πρόσφατα. Σε ανοικτές συγκεντρώσεις το 2015, 2017, 2019 ο ίδιος άνθρωπος απήγγειλε το συγκεκριμένο ποίημα προκαλώντας πλέον όχι ποινική δίωξη αλλά παραλήρημα ενθουσιασμού.
Μόνον το ποίημα είναι ίδιο. Ο 65χρονος πλέον πολιτικός είναι διαφορετικός. Η οικογένειά του θρυλείται ότι είναι πάμπλουτη. Ο ένας γιος ζει στην Ιταλία ως εύπορος επιχειρηματίας, ο μικρός έγινε εφοπλιστής, οι δύο κόρες έχουν ευτυχισμένους γάμους και πιο ευχαριστημένοι είναι οι γαμπροί. Ο ένας είναι υπουργός Οικονομικών και προετοιμάζεται ως διάδοχος και ο άλλος, μηχανικός με σπουδές στις ΗΠΑ, είναι επικεφαλής της κρατικής εταιρείας που κατασκευάζει στρατιωτικά drones.
Αυτό όμως που κυρίως άλλαξε είναι ότι έχει γίνει εχθρός του Γκιουλέν, ενώ αντιμετώπισε ένα υποτιθέμενο πραξικόπημα που είχαν σχεδιάσει άνθρωποι του ιμάμη που κατέφυγε στην Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, προστατευόμενος κρατικών υπηρεσιών.
Ο Ερντογάν περιστοιχίζεται πλέον από φανατικούς ισλαμιστές. Θέλει να γίνει αρχηγός και προστάτης του σουνίτικου Ισλάμ, όπως το Ιράν ηγείται των σιιτών. Το περιβάλλον του πλέον είναι κράμα ισλαμιστών και εθνικιστών, πολύ συμβατό με το πολιτικό περιβάλλον. Η ίδια τάση επικρατεί στη διπλωματία και τη στρατιωτική ηγεσία. Έχει αλλάξει το σύνταγμα της χώρας και είναι ο αναμφισβήτητος Πρόεδρος από τον οποίο πηγάζουν όλες οι εξουσίες. Διοικεί από ένα παλάτι με 1.000 δωμάτια που κτίστηκε στην Άγκυρα, σε περιοχή που ο Ατατούρκ απολάμβανε τον περίπατο σε ένα δασύλλιο. Δεν είναι το μόνο καθώς ετοιμάζεται θερινό ανάκτορο στις ακτές του Αιγαίου, αλλά και εξοχικό στην Ανατολή, στον τόπο που ο Αλπ Ασλάν είχε στήσει τη σκηνή του και κατατρόπωσε τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ' στη μάχη του Μαλαζγκίρτ, στην Βυζαντινή Αρμενία.
Ο Ερντογάν κατάφερε να αλλάζει το καθεστώς σε προεδρικό, εκλέχθηκε Πρόεδρος, αλλά στις βουλευτικές εκλογές χρειάστηκε τη στήριξη του εθνικιστικού κόμματος του Μπαχτσελί, και η κυβέρνησή του στηρίζεται στον συνασπισμό αυτό. Αντίστοιχο είναι το επιτελείο του, όπου κυριαρχούν όσοι ενθουσιάζονται με την αναβάθμιση της ισχύος της Τουρκίας ως περιφερειακής, τουλάχιστον, δύναμης.
Τόσο οι διπλωμάτες όσο και η στρατιωτικοί που τον υπηρετούν εμφορούνται από ανάλογες ιδέες. Ειδικά στους στρατιωτικούς υπερέχουν όσοι πρόδωσαν συμμαθητές και συναδέλφους που κατηγορήθηκαν ως γκιουλενιστές και αποστρατεύτηκαν ατιμωτικά, ενώ ορισμένοι είναι ακόμα σε φυλακές με έωλα κατηγορητήρια. Οι ενοχές τούς κάνουν πιο επιθετικούς.
Με αυτή την τυχοδιωκτική ηγεσία επεμβαίνει σε κάθε γειτονική χώρα (Ιράκ, Συρία) εφόσον διακυβεύονται «εθνικά συμφέροντα», πάει όμως και πιο μακριά. Έχει ισχυρή συμμαχία και στρατιωτική βάση στο Κατάρ, στη Σομαλία εκπαιδεύει αξιωματικούς και προσπαθεί να ελέγξει την τοπική κυβέρνηση. Έχει βάσεις φυσικά στη Λιβύη, αλλά και ναυτική βάση στην Αλβανία.
Το όραμά του είναι η Τουρκία, με τη δική του ηγεσία, να παίξει τον ρόλο στον οποίο απέτυχε η Οθωμανική αυτοκρατορία και εγκατέλειψε ο Ατατούρκ: Αυτό που επιδίωκε η Βρετανική αυτοκρατορία και ο Ναπολέων, να ελέγξει τις οδούς ενέργειας και εμπορίου της Ευρώπης, της Χάρτλαντ, στην καρδιά της γης.
Υποστηρίζουν πλέον ότι η υποκριτική χριστιανική Δύση εμφανίζεται υπέρ της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά τη βαραίνουν εγκλήματα. Οι σταυροφορίες, η εξόντωση των Μουσουλμάνων στη νότια Ισπανία, ακόμα και το Ισραήλ είναι εγκλήματα της Δύσης. Η υπεράσπιση των μαύρων Μουσουλμάνων στις ΗΠΑ ενδιέφερε επίσης τον Ερντογάν που παραβρέθηκε στην κηδεία του Μοχάμεντ Άλι, αλλά έφυγε οργισμένος επειδή η οικογένεια του νεκρού δεν του επέτρεψε να μιλήσει. Πάντως η οδός στην Άγκυρα όπου βρίσκεται η πρεσβεία των ΗΠΑ μετονομάστηκε σε Λεωφόρο Μάλκομ Χ.
Τώρα ο Ερντογάν κινείται πολύ μακριά από την πολιτική αφετηρία του. Διεκδικεί την ηγεσία του παγκόσμιου Ισλάμ και παρότι διατηρεί την ευελιξία που πάντα είχε, ακολουθεί δρόμο χωρίς εύκολη επιστροφή. Δεν είναι απλά ένας εκλεγμένος ηγέτης με έντονη ρητορική. Ανήκει στην ομάδα των πολιτικών που δεν μπορούν να χάσουν εκλογές και να αποχωρήσουν. Ξέρει ότι αν καταρρεύσει, θα ακολουθήσουν πολλές άλλες καταστροφές γι' αυτόν και την οικογένειά του. Αυτός είναι ο εφιάλτης του.
Ο εφιάλτης που ταράσσει τον ύπνο άλλων, των σοβαρών παραγόντων της Τουρκίας, είναι το φάντασμα του Ενβέρ πασά. Ηγέτης των Νεότουρκων και τελικά αντίπαλος του Κεμάλ, ήταν ο στρατηγός που παρέσυρε τους Οθωμανούς στη συμμαχία της Γερμανίας κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οδήγησε στη Συνθήκη των Σεβρών και στον διαμελισμό της αυτοκρατορίας.
Ο «τρελό-Ενβέρ», όπως τον αποκαλούν, δεν μπορούσε να επιστρέψει στην Τουρκία της δεκαετίας 1920 και σκοτώθηκε στο μακρινό Τατζικιστάν πολεμώντας τοπικούς Σοβιετικούς. Κάποιοι φοβούνται ότι υπάρχουν σήμερα «τρελοί Ενβέρ» στην Τουρκία, οι οποίοι συνέβαλαν στη σημερινή διπλωματική της απομόνωση, ενώ με την εθνικιστική ρητορική τους μπορούν να την οδηγήσουν σε μεγαλύτερες περιπέτειες.
Κανείς δεν μπορεί να ξέρει τι σκέφτεται ο Ερντογάν τώρα. Το πιθανότερο όμως είναι να πιστεύει ότι θα καταφέρει πάλι να κάνει μια πολιτική στροφή ώστε να συνεχίσει τη διαδρομή, έχοντας εξασφαλίσει οφέλη. Προφανώς υπάρχουν και ζημιές αλλά θα τις αντιμετωπίσει αργότερα, με τη βοήθεια του Θεού. Όπως κάνουν πάντα οι τυχοδιώκτες. Χωρίς ενοχές.
