ΦΙΛΑΥΤΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΑΛΛΗΛΙΑ
Ο λόγος για τον οποίο λέω ότι κανένας άνθρωπος δεν στερείται μιας καρδιάς ευαίσθητης στα δεινά των άλλων είναι αυτός. Υποθέστε ότι κάποιος, εντελώς ξαφνικά, βλέπει ένα μικρό παιδί έτοιμο να πέσει σε ένα πηγάδι. Θα ένιωθε συμπόνια, όχι επειδή θα ήθελε να αποκτήσει την εύνοια των γονιών του, ούτε επειδή θα επιθυμούσε να κερδίσει τον έπαινο των συγχωριανών του ή των φίλων του, ούτε επειδή απεχθάνεται το κλάμα του παιδιού. — Μένκιος (Μενγκ Τζι «Δάσκαλος Μενγκ»)
Δεν υπάρχει Αξία στη διάσωση ενός αθώου Νήπιου έτοιμου να πέσει στη Φωτιά: Η Πράξη δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, και όσο κι αν ωφελήθηκε το Ανήλικο, απλώς αναγκαστήκαμε. επειδή το να το δούμε να πέφτει, και να μην προσπαθήσουμε να το εμποδίσουμε, θα προκαλούσε Πόνο, τον οποίο η Αυτοσυντήρηση μας εξαναγκάζει να αποφύγουμε. — Μπέρναρντ Μάντεβιλ
Ένα παιδί κινδυνεύει. Ορμάτε και το σώζετε. Γιατί το κάνατε; Ούτε ο Μένκιος (372-289 π.Χ.) ούτε ο Μπέρναρντ Μάντεβιλ (1670-1733) λύνουν την απορία μας. Οι απαντήσεις τους είναι μεν σαφείς όσον αφορά τα κίνητρά σας, αλλά διαμετρικά αντίθετες. Ποιος έχει δίκαιο;
Ο Δάσκαλος Meng ισχυρίζεται ότι η συμπόνια σας είναι αυθόρμητη, αυθεντικά ανιδιοτελής. Δεν κρύβεται τίποτα πίσω της: ούτε ανταμοιβή προσδοκούσατε, ούτε φοβηθήκατε ότι θα τιμωρηθείτε. Ο άνθρωπος είναι εγγενώς καλός, διότι όλοι νιώθουμε τα αισθήματα της συμπόνιας, της ντροπής και της περιφρόνησης, της σεμνότητας και του σεβασμού, της επιδοκιμασίας και της αποδοκιμασίας. Αυτές οι εσωτερικές τάσεις μας, που προσδιορίζουν αντιστοίχως τις αρχές της καλοσύνης, της δικαιοσύνης, της ευπρέπειας και της σοφίας, είναι συνυφασμένες με την ύπαρξή μας.
Εάν στοχαζόμασταν πάνω σε αυτές θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε κάθε άνθρωπο σε αρετές. Ένας βασιλιάς με τάσεις προς τον πλουτισμό ο οποίος, όμως, αντιμετωπίζει ομοιοτρόπως τον λαό του, δεν θα είχε καμιά δυσκολία να αναδειχθεί σε σπουδαίο ηγεμόνα. Παρομοίως, εάν είναι προικισμένος με ευαίσθητη καρδιά που εκδηλώνεται σε συμπονετική διακυβέρνηση, μπορεί εύκολα να κυβερνήσει μιαν αυτοκρατορία σαν να την έχει στην παλάμη του. Εάν καταφέρει να αναπτύξει αυτές τις αρετές, μπορεί να θέσει υπό την προστασία του ολόκληρο βασίλειο. ειδάλλως, δεν θα μπορεί να φροντίσει καν τους γονείς του.
Μην ψάχνετε να βρείτε ανιδιοτελή κίνητρα απαντάει ο Μάντεβιλ από το άλλο άκρο. Σώσατε το παιδάκι, διότι θέλατε να αποφύγετε ή ενδεχόμενη κοινωνική κατακραυγή. ή την αυτοτιμωρία, αφού γνωρίζετε πως η παραβίαση κοινωνικών και ηθικών επιταγών συνεπιφέρει ντροπή και ενοχή. Ακόμη κι αν αγνοήσουμε την τιμωρία, υπάρχει πάντα ως κίνητρο η ανταμοιβή, κοινωνική ή προσωπική, για να παράσχουμε βοήθεια: η ανταμοιβή συνίσταται στην ευχαρίστηση που αισθάνεται κάποιος αναλογιζόμενος την αξία του. Ο άνθρωπος εκ φύσεως ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για τη δική του ευτυχία, παρά για την ευτυχία των άλλων, και είναι αδύνατον η καρδιά του να προτιμήσει την ευτυχία των άλλων από τη δική του. Μην ξεγελιέστε: όταν κάποιος θυσιάζει το συμφέρον του για τους άλλους, γνωρίζει ότι θα ευχαριστηθούν και συνεπώς δεν θα παραλείψουν να τον κολακεύσουν. Τοποθετώντας από τη μια την προσδοκώμενη ευχαρίστησή του και, από την άλλη, το συμφέρον που απεμπολεί, η ζυγαριά γέρνει στη μεριά της ευχαρίστησης.
Κάθε εκδήλωση κοινωφέλειας, επομένως, κάθε προτίμηση του κοινού συμφέροντος έναντι του ιδιωτικού είναι απλώς παραπλάνηση. Εν ολίγοις, δεν είμαστε μόνον εγωιστές. είμαστε και υποκριτές. Δεν υπάρχει αλτρουισμός. υπάρχει μόνο φιλαυτία, μόνο ιδιοτέλεια και εγωισμός, και μπόλικος φαρισαϊσμός: «γρατσούνισε έναν ‘αλτρουιστή’ και θα δεις έναν ‘υποκριτή’ να ματώνει» ισχυρίζεται ο σύγχρονός μας βιολόγος Michael Ghiselin. και δεν μας ξενίζει. Εντούτοις, εξαιτίας της κενοδοξίας τους, οι άνθρωποι θέλουν να τους θαυμάζουν και ως εκ τούτου οι ανεξάντλητες επιθυμίες τους κινούν την οικονομία και παράγεται πλούτος. Επειδή η ματαιοδοξία και οι συνακόλουθες ανθρώπινες κακίες εξασφαλίζουν τη λειτουργία και την ευημερία της κοινωνίας, τα εγωιστικά κίνητρα βρίσκονται πάνω από όλες τις ανθρώπινες αξίες και, άρα, «ό,τι ονομάζουμε Κακό σε τούτον τον Κόσμο (…) είναι η μεγάλη Αρχή που μας κάνει κοινωνικά Πλάσματα.» (Μάντεβιλ)
Οι απόψεις του Μάντεβιλ σοκάρουν όσους ανατράφηκαν με τις ιδέες του Μένκιου. Δεν αισθάνονται επίσης καλύτερα ούτε όσοι μεγάλωσαν με το «αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν» ή με το βουδιστικό mudhita ̶ την ευχαρίστηση που απολαμβάνω από την ευχαρίστηση που προκάλεσα σε κάποιον άλλον. ούτε άθεοι ή αγνωστικιστές που θεωρούν τη συμπόνια και τον αλτρουισμό φυσικό επακόλουθο της κοινωνικής συμβίωσης. Έτσι αντιμετωπίστηκαν στην εποχή τους οι ιδέες του Μάντεβιλ. και δεν ηχούν λιγότερο προκλητικές ακόμη και σήμερα όταν, λόγου χάριν, ακούμε τον Gordon Gekko (ο Μάικλ Ντάγκλας στην Wall Street του Όλιβερ Στόουν) να υμνεί κυνικά την απληστία διότι ενσαρκώνει την πεμπτουσία του πνεύματος της εξέλιξης.
Ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο Μάντεβιλ υπήρξε «απείρως τολμηρότερος και πιο έντιμος από τους φιλισταίους απολογητές της αστικής κοινωνίας» (Καρλ Μαρξ), ή ότι το σύστημά του θα προκαλούσε τόσο θόρυβο αν δεν διέθετε κάποιες ορθές βάσεις (Άνταμ Σμιθ). Παρά ταύτα, ο ισχυρισμός του ότι οι ιδιωτικές κακίες παράγουν δημόσια οφέλη προσκρούει στην κοινή λογική που υποδεικνύει ότι καλοί άνθρωποι και καλές κοινωνικές σχέσεις συγκροτούν καλή κοινωνία.
Ποια, συνεπώς, είναι η φύση του ανθρώπου; Δεν πρόκειται για ακαδημαϊκού χαρακτήρα ερώτημα. Είναι αδύνατον να σχεδιαστούν λειτουργικοί θεσμοί και πολιτικές, δίχως μια ρητή ή υπόρρητη άποψη για τον άνθρωπο και τα κίνητρα της δράσης του, και ειδικότερα δίχως κατανόηση του εγωισμού και του αλτρουισμού. Εάν υποτεθεί, λόγου χάριν, ότι ο άνθρωπος είναι απολύτως εγωιστικό ον, μόνο συστήματα κινήτρων βασισμένα στην ιδιωφέλεια μπορούν να οδηγήσουν σε φιλοκοινωνικές συμπεριφορές. Από την άλλη, φυσικά δεν ζούμε σε έναν ρόδινο κόσμο αλτρουισμού και καλοσύνης, και όσο ωραία και αν ακούγεται το «All You Need is Love», η απόσταση ανάμεσα στο «πρέπει» και στο τι συμβαίνει γύρω μας δεν είναι μικρή. Κάπου ανάμεσα στον Gordon Gekko και τη θεια-Σκεύω τη Σαβουρόκοφα του Παπαδιαμάντη πρέπει να αναζητήσουμε τα κίνητρα των συμπεριφορών της πλειονότητας των ανθρώπων.
Αφού ο εγωισμός ισοδυναμεί με μονομανή προσκόλληση στο ίδιον συμφέρον, δεν ήταν δύσκολο μια καταρχήν μεθοδολογική αρχή να μετατραπεί σε κανονιστική υπόδειξη. Έτσι, ο Μίλτον Φρίντμαν μπορεί να ισχυρίζεται με σιγουριά ότι η αποδοχή από στελέχη εταιρειών μιας κοινωνικής ευθύνης άλλης από το να βγάλουν όσο περισσότερα χρήματα μπορούν για τους μετόχους τους είναι λίαν υπονομευτική δοξασία για τα θεμέλια μιας ελεύθερης κοινωνίας. Η ιδέα ότι, εκτός από τα ατομικά κίνητρα, (πρέπει να) υπάρχουν και κοινωνικά κίνητρα ώστε η οικονομία να υπηρετεί την κοινωνία μοιάζει ακατάληπτη. Αδυνατώντας να κατανοήσει την έννοια της αγαθοεργίας, εύλογα ένας τραπεζίτης (ο Τζων Κλιζ των Μόντι Πάιθον) ρωτά κάποιον που του ζήτησε να συνεισφέρει σε έρανο για τα ορφανά: «Σου δίνω μια λίρα και τη δίνεις στα ορφανά. Σωστά;» Και όταν παίρνει την απάντηση ότι έτσι είναι, αντιλέγει: «Συγγνώμη, δεν θέλω να φανώ ανόητος, αλλά μου φαίνεται σαν να χάνω μια λίρα στη συμφωνία μας».
Κατά κανόνα, η ίδια η ζωή λύνει τα διλήμματα. Η πραγματικότητα έδειξε πόσο διάτρητο είναι πολιτικά το δόγμα της φιλαυτίας, με το οποίο μας ζάλισαν επί μια 40-ετία· και, για να είμαι απολύτως ακριβής, ένα σαθρό ιδεολόγημα, το οποίο καλά κάνουμε που το αφήνουμε πίσω μας.
• • •
ΤΙ ΕΣΤΙΝ ΑΛΗΘΕΙΑ;
λέγει αυτώ ο Πιλάτος· τι εστιν αλήθεια; και τούτο ειπὼν πάλιν εξήλθε προς τους Ιουδαίους και λέγει αυτοίς· εγὼ ουδεμίαν αιτίαν ευρίσκω εν αυτώ·
Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (18, 38)
