— Θυμάμαι μια τηλεοπτική συνέντευξή της Billie Eilish, η οποία είχε εξηγήσει το πώς εθίστηκε στο πορνό και το πώς αυτός ο εθισμός την εκπαίδευσε στο να μη λέει «όχι», ακόμα και σε πράγματα που δεν της άρεσαν στο σεξ ή ακόμα χειρότερα παραβίαζαν τα όριά της. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν οδηγήσει σε μια διαστρεβλωμένη άποψη για την ερωτική πράξη;
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν όντως επηρεάσει τον τρόπο που γενικότερα αντιλαμβανόμαστε τις ερωτικές πράξεις και το σεξ και έχει σημασία να έχουμε συνείδηση του πράγματος. Από αυτήν τη σκοπιά o δημόσιος αναλογισμός της Βellie Εilish είναι κοινωνικά χρήσιμος.
Στις πλατφόρμες πορνογραφίας οι ερωτικές πράξεις είναι πάντα «επιτυχείς» και προγραμματισμένα διεγερτικές με έναν μαγικό τρόπο. Συνήθως οι πρωταγωνιστές δεν έχουν αναστολές, επιφυλάξεις, δεν φαίνεται να χρειάζεται να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους, να «κερδίσουν» τον ερωτικό σύντροφο, να συντονιστούν μαζί του και να ακούσουν τις επιθυμίες του ή τα όριά του, να έρθουν σε διάλογο μαζί του για να συναινέσει ή να προτείνει, να πει ναι ή όχι.
Παρά το ότι όλοι γνωρίζουμε ότι πρόκειται για θεατρική πράξη, παρακάμπτουμε την επίγνωση, την ξεχνάμε. Θα θέλαμε πολύ όλα να ήταν τόσο εύκολα και ατομοκεντρικά διαχειρίσιμα στην ερωτική επαφή. Και πράγματι για λίγο μπορεί η έκθεση σε αυτήν την ευκολία να ανακουφίζει και εκτονώνει.
Η υπερβολική αυτή έκθεση αρχίζει να «εκπαιδεύει», να δημιουργεί μη ρεαλιστικές προσδοκίες για το σεξ, να υπαγορεύει κανόνες για το τι σημαίνει ερωτικός διάλογος, «ηδονή» ή απλώς ερωτική ευχαρίστηση. Οι κανόνες αυτοί μπορεί να εμπίπτουν στην ανθρώπινη εμπειρία, δεν είναι όμως ωφέλιμοι και λειτουργικοί για την προσωπικότητά μας και την ευεξία μας.
— Τι μπορεί να επιφέρει αυτή η υπερβολική έκθεση;
Η υπερβολική αυτή έκθεση αρχίζει να «εκπαιδεύει», να δημιουργεί μη ρεαλιστικές προσδοκίες για το σεξ, να υπαγορεύει κανόνες για το τι σημαίνει ερωτικός διάλογος, «ηδονή» ή απλώς ερωτική ευχαρίστηση. Οι κανόνες αυτοί μπορεί να εμπίπτουν στην ανθρώπινη εμπειρία, δεν είναι όμως ωφέλιμοι και λειτουργικοί για την προσωπικότητά μας και την ευεξία μας.
Π.χ. δεν είναι λειτουργικό κι ωφέλιμο μία γυναίκα να αναπαριστάνεται κατά τη σεξουαλική επαφή ως το βωβό πρόσωπο που συναινεί σε όλα χωρίς καν να ερωτάται, που απλώς δείχνει σιωπηρά ή άναρθρα ότι τα απολαμβάνει, που δεν προτείνει και δεν αρνείται ποτέ αλλά είναι πειθήνιο εργαλείο ηδονής του συντρόφου. Φυσικά το «μάθημα» είναι εξίσου δυσλειτουργικό για τον άνδρα, που μαθαίνει έναν μονολιθικό, προδιαγεγραμμένο ρόλο, να απαιτεί και να δέχεται μόνο «ναι» στις απαιτήσεις του…
Να προσθέσουμε ότι και στις online σεξουαλικές αλληλεπιδράσεις του διαδικτύου δεν χρειάζεται να γνωριστούμε πραγματικά με το πρόσωπο από την άλλη πλευρά, αρκεί η σωματική διαθεσιμότητά του ή, πιο σωστά, η διαθεσιμότητα ενός μέρους του σώματός του. Η επαφή γίνεται αποσπασματικά και χωρίς διαπροσωπικές συνέπειες. Η «σχέση» μπορεί να κλείσει με την ίδια ευκολία που άνοιξε. Εάν θέλει κάποιος να συνεχιστεί πρέπει συνήθως να παίξει το παιχνίδι αυτό της «αποσπασματικότητας» που δεν απαιτεί ιδιαίτερες διαπροσωπικές δεξιότητες στην επικοινωνία και τη διαχείριση συναισθημάτων.
Έμμεσα και μακροπρόθεσμα, ειδικά στους ανθρώπους της νέας γενιάς, που γνωρίζουν τις σχέσεις κυρίως μέσα από το διαδίκτυο, οι δυνατότητες αυτές και η έκθεση στις πλατφόρμες μπορεί να δημιουργήσει και εγκαταστήσει ένα ανταγωνιστικό μοντέλο για το πώς σχετιζόμαστε, σύμφωνα με το οποίο το σεξ και η ερωτική πράξη είναι προϊόντα καταναλωτικά και οι άλλοι είναι ερωτικά αντικείμενα μάλλον παρά υποκείμενα. Μια σκοτεινή εκδοχή των σχέσεων. Πάντα υπήρχε, στην εποχή μας ενισχύεται. Ελπίζουμε ότι δεν θα επικρατήσει.
— Με τη χρήση των εφαρμογών, όπως παρατηρούμε, δεν βάζουμε «φίλτρα» στις επιθυμίες μας και δεν κυριαρχεί η έκπληξη στις συναντήσεις μας. Είναι γεγονός ότι ζούμε την εποχή του «γρήγορα» και της ταχύτητας;
Ζούμε σε μια εποχή που το εικοσιτετράωρό μας προγραμματίζεται υπερβολικά από την παιδική ηλικία. Οι ανθρώπινες σχέσεις όμως, και μάλιστα οι ερωτικές, απαιτούν πολύ ελεύθερο ποιοτικό χρόνο κατά τον οποίο γνωρίζουμε τον άλλο και τον αφήνουμε να μας ανακαλύψει.
Η διαδικασία αυτή, που λέγεται «αυτοαποκάλυψη», χρειάζεται απρογραμμάτιστη συναναστροφή ώστε να δοκιμαστούν και να ανατροφοδοτηθούν από τον άλλο οι επικοινωνιακές μας δεξιότητες και οι προθέσεις μας, να αναπτυχθεί η ενσυναίσθηση, να νιώσουμε εάν γινόμαστε αποδεκτοί, να αντιληφθούμε ποια είναι τα όρια αλλά και οι επιθυμίες του άλλου.
Στο μοντέλο του σχετίζεσθαι ο πυκνός και εργαλειακός χρόνος της εποχής μας (όπου όλα πρέπει να οδηγούν προβλέψιμα σε κάτι χρήσιμο) αντιτάσσει τη λογική των προφίλ στις πλατφόρμες γνωριμιών. Οι σύντροφοι πρέπει να πληρούν προϋποθέσεις, τα προφίλ τους πρέπει να συνταιριάζουν. Δεν ήταν πάντα έτσι; Δεν ίσχυε αυτό στα παλιά συνοικέσια ή στις προσδοκίες των ανθρώπων; Όχι, γιατί τα παλιά συνοικέσια άφηναν το ερωτικό και σεξουαλικό μέρος στη φαντασία.
Οι προσδοκίες επίσης των ανθρώπων δεν έφταναν σε τόση μεγάλη, λογικά διατυπωμένη μάλιστα, λεπτομέρεια. Το κυριότερο: δεν υπήρχαν οι δυνατότητες τον εύκολων, γρήγορων, χωρίς κόστος και υπερβολική έκθεση, πολλών και εναλλασσόμενων επιλογών.
Σήμερα έχουμε την επιλογή να μη «χασομερήσουμε» στη γνωριμία που προσφέρουν οι πλατφόρμες, χωρίς ιδιαίτερη διαπραγμάτευση, από την άνεση του σπιτιού μας, όταν κάποιος δεν πληροί τις προϋποθέσεις περνάμε στον επόμενο. Οι διάλογοι περιορίζονται, η ανακάλυψη του άλλου μένει στην επιφάνεια, η γοητεία συρρικνώνεται ή παντελώς απουσιάζει.
Βέβαια, κάποια στιγμή συνειδητοποιούμε ότι το παιχνίδι της αναζήτησης συντρόφου στα πλούσια ράφια της πλατφόρμας είναι απατηλό, γιατί πάντα υπάρχει κάποια πολλά υποσχόμενη επιλογή και καμία επιλογή δεν είναι ποτέ απολύτως ικανοποιητική. Οι σχέσεις στην πραγματικότητα είναι παιδιά της αλληλοδιερεύνησης, της διαπραγμάτευσης, της δοκιμασίας και της μαγικής, πολλαπλασιαστικής βάσης για όλα αυτά, που λέγεται ελεύθερος και «άστοχος» χρόνος.
Αυτόν τον χωρίς στόχο ελεύθερο χρόνο είναι σκόπιμο και απολύτως απαραίτητο να τον δίνουμε στις συναναστροφές κάθε είδους στον εαυτό μας και στους άλλους, από την παιδική ηλικία. Αποτελεί το σχολείο των σχέσεων στο οποίο θα καλλιεργηθούν διαπροσωπικές δεξιότητες και θα ακονιστεί η κρίση για τις σχέσεις, τόσο για τον αναλογικό όσο και για τον ψηφιακό κόσμο.
— Πώς επηρεάζουν το TikTok ή το Instagram την ψυχοσύνθεση των νέων;
Το TikTok εκμεταλλεύεται με επιτυχία τη δίψα των πολύ νέων ανθρώπων και όχι μόνο για ελεύθερη δημιουργικότητα με παρεΐστικο αντίκτυπο, κάτι που έχουν στερηθεί από τον σύγχρονο τρόπο ζωής και τη νοοτροπία του υπερπρογραμματισμού. Όλοι μπορούν να γίνουν στιγμιαία δημιουργοί και να μοιραστούν άμεσα το δημιούργημά τους εισπράττοντας επιδοκιμασία.
Από την άλλη μεριά, το Instagram ικανοποιεί την ανάγκη για άμεση και εύκολη κοινωνική (και συχνά ναρκισσιστική) αναγνώριση με ευχερώς διαχειρίσιμα μέσα όπως η σκηνοθετημένη φωτογραφία. Και τα δύο μέσα στην πραγματικότητα δίνουν επιπόλαιες και ευκαιριακές ικανοποιήσεις που στην αναλογική ζωή χρειάζονται κόπο και αρκετές δοκιμασίες μέσα από γνωριμίες, φιλίες, παρέες, σχέσεις μαθησιακές κι επαγγελματικές, για να κατακτηθούν.
Ο κόπος και οι σχεσιακές διαδρομές της αναλογικής ζωής ανταμείβονται σε βάθος χρόνου με σχέσεις διαρκείας, σχέσεις ζωής, και αναγνώριση που γίνεται η κοινωνική μας ταυτότητα. Σε ποιο βαθμό μπορούν να το κάνουν αυτό τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Ίσως και να μπορούν, αλλά πάντα σε συνέργεια με το τι κάνει κανείς στην αναλογική ζωή.
Για τους νεότερους όμως, που ρίχνουν το βάρος τους μόνο στα μέσα δικτύωσης ως κύριο εργαλείο κοινωνικότητας, είναι αυξημένη η πιθανότητα να απολέσουν πραγματικές ευκαιρίες αυτοβελτίωσης και προσωπικής άνθισης μέσα από ανθρώπινους δεσμούς και μαθησιακές σχέσεις εξαιτίας της ψευδαίσθησης που δίνουν τα μέσα ότι ικανοποιούν κοινωνικές ανάγκες και κυρίως τις ανάγκες του σχετίζεσθαι. Κατά κάποιον τρόπο λειτουργούν ως κοινωνικά παρηγορητικά ναρκωτικά για τη σχέση που δεν έχεις, την καλύτερη που θα μπορούσες να αποκτήσεις και την άριστη που δεν έρχεται ποτέ.
— Διάβασα στους NYT ότι έφηβοι στις ΗΠΑ πετούν τα smartphones. Πιστεύετε ότι θα αυξηθεί η τάση απόρριψης της τεχνολογίας στην καθημερινότητα της νέας γενιάς;
Είναι μια εύλογη αντίδραση λίγων νέων και συνειδητοποιημένων ανθρώπων που νιώθουν ότι το κόστος ζωής από την καθήλωση στα smartphones έχει υπέρμετρα ανεβεί. Δεν είναι βέβαιο αν θα εξελιχθεί σε κίνημα που θα αφήσει ισχυρό αποτύπωμα αλλάζοντας ευρέως νοοτροπίες και συμπεριφορές ή θα περιοριστεί σε μια ακόμη ομάδα που τηρεί συγκεκριμένο τρόπο ζωής, συρμό, όπως π.χ. οι vegan.
Οι αλλαγές που έχει φέρει η τεχνολογία στην καθημερινότητά μας είναι πάρα πολύ ισχυρές και βαθιά διεισδυτικές σε όλους τους τομείς της ζωής. Θα πρέπει να γίνει κανείς αναχωρητής για να τις αποφύγει. Είναι σημαντικό πάντως ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο γιατί στέλνει ένα μήνυμα σε όλους μας, και στην ψηφιακή βιομηχανία, ότι πρέπει να αφήσει χώρο για την αναλογικότητα.
Στην ουσία ο ψηφιακός κόσμος έχει υπόσταση επειδή βρίσκεται σε διάλογο με τον αναλογικό. Αν ο διάλογος αυτός φτωχύνει από την αναλογική μεριά (τη μεριά της «πραγματικής» ζωής), θα φτωχύνει και από την άλλη.
— Πολλά δημοσιεύματα στον ξένο Τύπο αναφέρουν ότι η νέα γενιά ζει σήμερα σε παρένθεση. Τι επιπτώσεις μπορεί να έχει στην ψυχική υγεία τους; Μάλιστα, σύμφωνα με τους «Financial Times», είναι η ηλικιακή ομάδα που βγήκε περισσότερο αγχωμένη από την υγειονομική κρίση.
Όντως, έχουμε τεκμηριώσει ότι παιδιά, έφηβοι και νεαροί ενήλικες βίωσαν μεγάλη πίεση από τον συνδυασμό των κοινωνικών περιορισμών λόγω των μέτρων κατά του Covid και της φύσει εσώκλειστης ψηφιακής επικοινωνίας που προϋπήρχε.
Η ψηφιακή επικοινωνία μπορεί να είναι πολλαπλασιαστική και ενισχυτική της ανθρώπινης εμπειρίας, να δώσει ευκαιρίες, να ανοίξει ορίζοντες και να ακονίσει δεξιότητες, αρκεί να διασφαλίζεται κάποια σχέση με τον αναλογικό κοινωνικό κόσμο. Η στέρηση της συναναστροφής στη σχολική τάξη, στις αθλοπαιδιές, στα μπαρ και τις νυκτερινές εξόδους, στις κάθε είδους κοινωνικές δραστηριότητες, δεν αναπληρώθηκε και δεν αναπληρώνεται από την επικοινωνία στα κοινωνικά δίκτυα.
Για τούτο και παρατηρήσαμε συμπτωματολογία κατάθλιψης σε πολλούς νέους, συσσωρευμένο άγχος εκδηλούμενο με παρορμητικές, καμιά φορά βίαιες συμπεριφορές και παραβατικότητα, κυρίως από ανάγκη να δηλωθεί η ταυτότητα και η κοινωνική παρουσία του νέου που είχαν υπονομευτεί.
Η κοινωνική αποδοχή και η κοινωνική αναγνώριση, τα μπράβο που προτρέπουν σε προσωπική ανάπτυξη και η αποδοκιμασία που οριοθετεί βασίζονται στην αναλογική κοινωνική ζωή. Δεν εισπράττονται αλλιώς από τον ψυχισμό μας, ο οποίος χρειάζεται την πληθωρικότητα και πολλαπλότητα της διά ζώσης επικοινωνίας, την ευθεία βλεμματική επαφή, τη σωματική επικοινωνία στον χώρο, το άγγιγμα, την άμεση, μη σκηνοθετημένη και αυθόρμητη αντίδραση σε λόγια και πράξεις, τις απρόβλεπτες καταστάσεις κ.ο.κ.
Η μάθηση του κοινωνικού ευ ζην είναι υπόθεση πρωτίστως της διά ζώσης επικοινωνίας και επικουρικά μόνο του ψηφιακού κόσμου, η συμβολή του οποίου στην ενίσχυση των δύο πυλώνων της ψυχικής υγείας (αποδοχή και αναγνώριση) δεν είναι παρά σκιώδης.
— Πιστεύετε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αλλοιώσει τις ανθρώπινες σχέσεις;
Είμαστε σχεσιακά πλάσματα, δεν υπάρχουμε έξω από σχέσεις. Τα κίνητρα να συνδεθούμε με τους άλλους μέσα από σταθερούς πιο μακροχρόνιους δεσμούς (φιλία, γάμο, συμβίωση κ.λπ.) ή μέσω της προσήλωσης που φέρνει ο έρωτας για έναν άνθρωπο ή μέσα από τη συναινετική σεξουαλική έλξη και ικανοποίηση συνεχίζουν και θα συνεχίζουν να υπαγορεύουν τις σχέσεις μας υπό όλες τις κοινωνικές συνθήκες, ακόμη και τις πιο καταπιεστικές, και μέσα από όλες τις τεχνολογίες επικοινωνίας και έκφρασης. Αυτός είναι ο λόγος που αναγνωρίζουμε όλη την ποικιλομορφία και εκφραστικότητα του σχετίζεσθαι σε όλες τις ιστορικές περιόδους και όλες τις κουλτούρες.
Είναι αλήθεια ότι ζούμε μια μεταβατική εποχή στον τρόπο που σχετιζόμαστε, η οποία είναι άσχετη με την τεχνολογία και πιο σχετική με την ατομοκεντρική και δικαιωματική νοοτροπία της εποχής μας. Το σεξ έχει μετατραπεί σε αυτονομημένο αγαθό καθ’ υπερβολή.
Αλλά και γενικότερα υπάρχει η τάση το σεξ, ο έρωτας ή οι συντροφικοί δεσμοί να αντικειμενοποιούνται, να γίνονται καταναλωτικό προϊόν με συγκεκριμένες προδιαγραφές που θα θέλαμε να αγοράσουμε, όπως αγοράζουμε άλλα καταναλωτικά αγαθά για να τα εντάξουμε στους άλλους πιο σημαντικούς –όπως θεωρούμε– στόχους της ζωής μας.
Είναι αλήθεια πως σε πολλές περιπτώσεις η ερωτική επικοινωνία γίνεται αποσπασματική και αποστρέφεται τον βαθύτερο διάλογο των προσώπων και των εαυτών. Οι νέες τεχνολογίες αποκρίθηκαν σε αυτές τις τάσεις, συνδέθηκαν και ενίσχυσαν τα φαινόμενα που εκφράζουν. Αυτό συνέβη ίσως γιατί, ως «μεθοδολογίες», είναι πλησιέστερα στο ακραία ατομοκεντρικό και οικονομίστικο πνεύμα της εποχής μας: «Σε βοηθώ να επιλέξεις το προϊόν σου, ιδού οι επιλογές, ιδού το προφίλ του, εσύ αποφασίζεις, εσύ απολαμβάνεις, εσύ έχεις την ευθύνη» ή «δες πόσο εύκολα μπορεί να γίνει η επαφή, δες και αυτή, κι άλλη, κι άλλη, δες πόσο απολαυστική μπορεί να είναι! Το τι νιώθεις δική σου υπόθεση».
Το εποχιακό όμως αυτό πνεύμα ήδη βιώνεται σε πολλές κοινωνίες ως αδιέξοδο και ήδη αναζητάται η ισορροπία ανάμεσα στην ατομοκεντρικότητα και την ανάγκη του ανήκειν, για έναν βίο πιο κοινοτικό. Το αδιέξοδο προξενείται από τα πάντα ενεργά και ακλόνητα κίνητρα των ανθρώπων για βαθύτερες και ουσιαστικότερες σχέσεις, για δεσμούς και έρωτες, για σχέσεις που εμπλέκουν πλήρως και αληθινά τα πρόσωπα, με όλες τις δυσκολίες. Δεν θα αργήσει να έρθει ο χρόνος που οι τεχνολογίες θα αποκριθούν και σε αυτές τις ανάγκες.
