Οι γιορτινές ημέρες των Χριστουγέννων στο μυαλό των περισσότερων είναι συνυφασμένες με ευφρόσυνα αισθήματα και χαρμόσυνες εικόνες. Όμως δεν ήταν πάντα έτσι.
Στο παρελθόν, πριν από την τηλεόραση, τις ταινίες κινουμένων σχεδίων με τον Ρούντολφ το ελαφάκι και τις ρομαντικές κομεντί με τα φιλιά κάτω από το ου, οι πρόγονοί μας απολάμβαναν να μαζεύονται με την οικογένεια και τους φίλους τους και να λένε τρομακτικές ιστορίες.
Ίσως σήμερα η παράδοση αυτή να ξενίζει όλους εμάς που έχουμε μεγαλώσει καταναλώνοντας την εμπορευματοποιημένη εκδοχή των Χριστουγέννων, με τους παχείς και χαρωπούς αγιοβασίληδες που συνοδεύονται από γλυκούληδες κοντοστούπηδες βοηθούς και καλοκάγαθους ταράνδους αλλά οι παλιοί ταύτιζαν τη γιορτή αυτή με τις προχριστιανικές δοξασίες που συνέδεαν τον χειμώνα με το κρύο και τον θάνατο και το θρησκευτικό αίσθημα μπλεκόταν με τα παγανιστικά έθιμα που μιλούσαν για πνεύματα που ανέβαιναν από τον Κάτω Κόσμο όταν κρυβόταν ο ήλιος.
Το χειμερινό ηλιοστάσιο είναι μία ημέρα που σηματοδοτεί την πιο άστοργη περίοδο στον ετήσιο κύκλο της ζωής και των ανθρώπων και ταυτόχρονα υπόσχεται την έναρξη ενός νέου κύκλου φωτός και ευημερίας. Εορταζόταν από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας σε κάθε γεωγραφικό μήκος και πλάτος με διαφορετικές ονομασίες.
Στην αρχαία Ελλάδα και τους ελληνιστικούς χρόνους υπήρχε το Τριέσπερον, στην αρχαία Ρώμη τα Σατουρνάλια, ενώ οι λαοί των Σκανδιναβικών χωρών γιόρταζαν το Γιούλε με έθιμα που επιβιώνουν ακόμα και σήμερα στον στολισμό του χριστουγεννιάτικου δέντρου.
Μέσα από την ανάγκη να «ξορκιστεί» το κακό και να περάσουν κάπως οι ώρες, αρχικά προέκυψαν οι θρύλοι για καλικάντζαρους και πανούργα πνεύματα που βάζουν στόχο να τρελάνουν τους θνητούς ενώ στη συνέχεια γράφτηκαν οι πιο εκλεπτυσμένες ιστορίες μεταφυσικού τρόμου στις οποίες η αγγλόφωνη λογοτεχνία κρατά τα σκήπτρα.
Με την έλευση και την επικράτηση του χριστιανισμού αυτές οι αρχαίες χειμερινές γιορτές παραγκωνίστηκαν προς χάριν των Χριστουγέννων αλλά οι θρύλοι, οι δοξασίες και ο μεταφυσικός φόβος που γεννάται από το κρύο και το σκοτάδι παρέμειναν στις καρδιές των ανθρώπων. Έτσι, μπορεί οι νεόκοποι Χριστιανοί να άρχισαν να ψέλνουν την έλευση του Σωτήρα σύμφωνα με τη νέα θρησκεία τους αλλά δεν γύρισαν τελείως την πλάτη τους στα παγανιστικά τελετουργικά του παρελθόντος, τα οποία αντικατέστησαν με τη συνήθεια της αφήγησης τρομακτικών ιστοριών.
Καθώς η νύχτα μοιάζει να καταβροχθίζει τελείως την ημέρα και το έτος πλησιάζει στο τέλος του, οι άνθρωποι διαχρονικά ένιωθαν την ανάγκη να συγκεντρώνονται στην εστία του σπιτιού, να μιλάνε και να θυμούνται όσα έζησαν την χρονιά που πέρασε, με τα καλά και τα κακά της και τους ανθρώπους που έφυγαν.
Η αίσθηση ασφάλειας που γεννά η συντροφικότητα ήταν και η θερμοκοιτίδα των ιστοριών που εξέφραζαν τις αγωνίες και τους φόβους που υποδαυλίζονται από το κρύο και το σκοτάδι, ιστορίες που μιλάνε για τον θάνατο που είναι ο χειμώνας (ας μην ξεχνάμε ότι στην προ αντιβιώσεως και εμβολίων εποχή τότε ήταν που συνέβαιναν οι περισσότεροι θάνατοι) και την ευωχία που θα φέρει το φως όταν σύντομα ξαναγεννηθεί.
Έτσι λοιπόν, μέσα από την ανάγκη να «ξορκιστεί» το κακό και να περάσουν κάπως οι ώρες, αρχικά προέκυψαν οι θρύλοι για καλικάντζαρους και πανούργα πνεύματα που βάζουν στόχο να τρελάνουν τους θνητούς ενώ στη συνέχεια γράφτηκαν οι πιο εκλεπτυσμένες ιστορίες μεταφυσικού τρόμου στις οποίες η αγγλόφωνη λογοτεχνία κρατά τα σκήπτρα.
Η γνωστότερη τρομακτική ιστορία για τα Χριστούγεννα είναι φυσικά η Χριστουγεννιάτικη Ιστορία του Καρόλου Ντίκενς και ο ήρωας της Εμπενέζερ Σκρουτζ ενσαρκώνει απόλυτα τον δύστροπο άνθρωπο που μαλακώνει και βρίσκει μέσα του την αγάπη και την συμπόνια με τη βοήθεια του Πνεύματος των Χριστουγέννων.
Το αριστουργηματικό αφηγηματικό ποίημα Το Κοράκι του Έντγκαρ Άλαν Πόε που εξιστορεί τον θάνατο της αγαπημένης Λεωνόρας και το αγωνιώδες άσμα του Κορακιού τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο των Χριστουγέννων όπως μαρτυρούν οι πρώτοι στίχοι της δεύτερης στροφής:
Α, θυμάμαι, έπεφτε χιόνι και του κρύου Δεκέμβρη οι τόνοι
Σκούζαν μες στο παραγώνι και στοιχειώναν στη φωτιά.
(μετάφραση Γ. Β. Ιωαννίδη)
Η πασίγνωστη ιστορία τρόμου από τον Χένρι Τζέιμς Το στρίψιμο της βίδας ξεκινάει επίσης ως χριστουγεννιάτικη αφήγηση μπροστά στο τζάκι, μία επιλογή που λειτουργεί ώστε να αντιπαραβάλει δεξιοτεχνικά την οικογενειακή εορταστική θαλπωρή με τον φόβο των φαντασμάτων, την μακαβριότητα και τον παροξυσμό της τρέλας.
Τα έργα του σπουδαίου συγγραφέα ghost stories Μ. Ρ. Τζέιμς -απλά συνεπώνυμο του προαναφερθέντος συγγραφέα- ενέπνευσαν την ετήσια τηλεοπτική παραγωγή του BBC στα '70s με τίτλο A Ghost Story for Christmas που αναζωογόνησε την παράδοση αυτή - μάλιστα πρόσφατα ξεκίνησε ξανά η προβολή τους.
Τι κάνει όμως ακόμα και σήμερα τόσο δημοφιλές αυτό το genre που προέκυψε από την προφορική λαϊκή παράδοση;
Όταν έξω χιονίζει εμείς μπορούμε να χωθούμε κάτω από μια κουβέρτα και να απολαύσουμε την αίσθηση πως στο ζεστό κι ευτυχισμένο σπιτικό μας η πόρτα κλείνει απ' έξω το κρύο χέρι του θανάτου. Θρονιασμένοι στην αγαπημένη μας πολυθρόνα μπορούμε να διαβάσουμε, να ακούσουμε ή να πούμε φανταστικές ιστορίες όπου το κακό κατακλύζει τα πάντα ώστε με κάποιον σχεδόν μαγικό τρόπο να απομακρύνουμε νοερά όλα όσα μας φοβίζουν πραγματικά στην ζωή.
Ενίοτε αυτές οι τρομακτικές ιστορίες δεν είναι ούτε κατά διάνοια τόσο φοβερές όσο εκείνα που φέρνει στον διάβα μας η ζωή και λειτουργούν αποτρεπτικά, επιτρέποντάς μας να εξορκίσουμε τους δαίμονες μας μέσα σε ένα ασφαλές περιβάλλον.
Η έλξη που ασκούν επάνω μας τα παραμύθια κι οι αφηγήσεις όπου μας επισκέπτονται τρομακτικά όντα, μας παρακολουθούν φαντάσματα και μας στοιχειώνουν πνεύματα, έγκειται ακριβώς στο ότι οι κίνδυνοι που περιγράφουν μπορεί να είναι ψεύτικοι αλλά το ρίγος που μας προκαλούν είναι τελείως αληθινό και μέσα από τις ενστικτώδεις αντιδράσεις μας μαθαίνουμε πολλά για τον ίδιο μας τον εαυτό.
Εξάλλου, πέρα από την φιλολογική ευχαρίστηση που μας προσέφερε ο Ντίκενς, μας δίδαξε επίσης πως το αληθινό πνεύμα των Χριστουγέννων είναι το παρελθόν, το παρόν και η προσμονή του μέλλοντος, που πάντα τέτοια εποχή κατακλύζουν το μυαλό μας και επιβεβαιώνουν πως τα μόνα φαντάσματα που μας στοιχειώνουν όλους είναι οι πράξεις μας.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 24.12.2017
