Φιλόγελως. Το αρχαίο γέλιο.
Τον τρίτο αιώνα π.Χ., κι ενώ οι πρεσβευτές της Ρώμης διαπραγματεύονταν με την ελληνική πόλη του Τάραντα, ένα ατυχές γέλιο ακύρωσε κάθε ελπίδα για ειρήνη. Οι συγγραφείς της αρχαιότητας δεν συμφωνούν όλοι πάνω στην ακριβή αιτία της ελληνικής ιλαρότητας, αλλά όλοι πιστεύουν ότι υπήρξε η σταγόνα που ξεχείλισε το ρωμαϊκό αγγείο, και οδήγησε στον πόλεμο.
Μία από τις διηγήσεις που αναφέρονται στην σκηνή κάνει λόγο για τα κακά ελληνικά που μιλούσε ο Ποστούμιος, ο επικεφαλής της ρωμαϊκής αντιπροσωπείας. Οι Ταραντίνοι δεν μπορούσαν να κρύψουν την ευθυμία τους μποροστά σ' αυτόν τον άνθρωπο με την τόσο περίεργη προφορά και την τουλάχιστον ανεπαρκή γραμματική. Ο ιστορικός Δίων Κάσιος είναι της γνώμης πως έφταιγε το ρωμαϊκό ένδυμα. "Αντί να υποδεχτούν τους φιλοξενούμενούς τους σωστά, οι Ταραντίνοι χλεύασαν, όπως γράφει, ακόμη και την τήβεννό τους μεταξύ άλλων. Ήταν το κατεξοχήν ένδυμα του 'Αστεως, αυτό που φορούσε κανείς για να πάει στην Αγορά. Οι απεσταλμένοι την είχαν φορέσει για να τιμήσουν το γεγονός, ή ίσως κι από φόβο -υπολογίζοντας πως θα ενέπνεαν έτσι σεβασμό στους Ταραντίνους. Αντ' αυτού, δέχτηκαν τη χλεύη μιας ομάδας πλακατζήδων. Μάλιστα, ένας από αυτούς, προσθέτει, τόλμησε και να αφοδεύσει πάνω στο εν λόγω ρούχο. Αν αυτό αληθεύει, θα μπορούσε κάλλιστα να είχε προκαλέσει τη ρωμαϊκή αγανάκτηση. Ωστόσο, ο Ποστούμιους αναφέρθηκε στο γέλιο στην απειλητική και προφητική απάντησή του: "Γελάστε, γελάστε όσο υπάρχει ακόμη χρόνος. Γιατί θα κλαίτε για πολύ καιρό όταν έρθει η ώρα να ξεπλυθεί το ρούχο αυτό με το αίμα σας."
Το συγκεκριμένο επεισόδιο μας παρέχει μια πολύτιμη εικόνα για το πώς αυτοί οι σπουδαιοφανείς Ρωμαίοι τυλιγμένοι μέσα στην τηβεννό τους αντιμετωπίστηκαν από τους γείτονές τους της αρχαίας Μεσογείου. Και επιβεβαιώνει -σε μια σπάνια περίπτωση- ότι αυτά τα ογκώδη και κυματιστά μακριά ρούχα φαίνονταν αστεία τόσο στους 'Ελληνες της Ιταλίας όσο και σε μας. Αλλά η ιστορία αυτή συγκεντρώνει με μοναδικό τρόπο μερικά από τα κύρια συστατικά του αρχαίου γέλιου: τη δύναμη, την καταγωγή και τη βαθιά ριζωμένη αίσθηση πως εκείνοι που γελοιοποιούν τους εχθρούς τους, θα γίνουν σύντομα και οι ίδιοι το αντικείμενο του χλευασμού τους. Επρόκειτο, πράγματι, για έναν από τους κανόνες της "γελαστικής" (ή "τέχνης του γέλιου»), για να δανειστούμε έναν όρο από τη νέα μεγάλη έρευνα που ο Stephen Halliwell αφιερώνει στο γέλιο στην Ελλάδα: αυτός που κοροϊδεύει δεν θα αργήσει να γίνει ο ίδιος στόχος των δικών του αστείων. Το λατινικό επίθετο ridiculus δεν χαρακτήριζε μόνο κάτι το αστείο -"γελοίο" με τη σύγχρονη έννοια- αλλά και τα πρόσωπα ή τα πράγματα που προκαλούσαν επίτηδες το γέλιο.
Το κωμικό στοιχείο ήταν πάντα μία από τις αγαπημένες τεχνικές των μοναρχών και των τυράννων, αλλά κι ένα όπλο στραμμένο εναντίον τους. Ένας καλός βασιλιάς ήξερε, βέβαια, να διαθέτει χιούμορ. Τέσσερις αιώνες μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Αυγούστου, τον επαινούσαν ακόμα για την ανοχή που είχε δείξει απέναντι σ' αυτούς που τον κορόϊδευαν ή έλεγαν αστεία εις βάρος του. Ένα από τα πιο διάσημα ευφυολογήματα της αρχαιότητας, που διασώθηκε μέχρι τον εικοστό αιώνα - το χρησιμοποίησε τόσο ο Φρόιντ όσο και η Άιρις Μέρντοχ στο μυθιστορημά της Η Θάλασσα, η θάλασσα - ήταν ένα ειρωνικό υπονοούμενο σχετικά με την πατρότητα του Αυγούστου: μια μέρα, βλέποντας έναν άνθρωπο από επαρχία που του έμοιαζε πολύ, ο αυτοκράτορας τον ρώτησε αν η μητέρα του είχε ποτέ εργαστεί στο παλάτι. "Όχι. Αλλά ο πατέρας μου, ναι," υπήρξε η απάντηση. Είχε τη σοφία να τη δεχτεί με ένα χαμόγελο.
Οι τύραννοι δεν έβλεπαν με καλό μάτι τα αστεία που γίνονταν εις βάρος τους, ακόμη κι αν τους άρεσε να γελούν με τους υπηκόους τους. Ο Σύλλας, ο αιμοσταγής δικτάτορας του πρώτου αιώνα π.Χ., ήταν ένας γνωστός φιλόγελος ("εραστής του γέλιου"). Επίσης, τα χοντρά αστεία ήταν μέρος των τεχνικών ταπείνωσης που χρησιμοποιούσε ο δεσπότης Ελαγάβαλος. Λένε πως διασκέδαζε με το να βάζει τους επισκέπτες του να κάθονται πάνω σε φουσκωμένα με αέρα μαξιλάρια για να τους βλέπει να εξαφανίζονται στη συνέχεια κάτω από το τραπέζι, καθώς λιγόστευε ο αέρας. Η επιθυμία τους να ελέγχουν το γέλιο ήταν ωστόσο το πραγματικό διακριτικό στοιχείο των αρχαίων δυναστών (και το -ξεκαρδιστικό- σύμβολο μιας αποτρελαμένης εξουσίας). Κάποιοι προσπάθησαν να το απαγορεύσουν, όπως ο Καλιγούλας, όταν κήρυξε δημόσιο πένθος για την αδελφή του [που ήταν και η ερωμένη του]. Άλλοι το επέβαλαν στους δύστυχους υφιστάμενούς τους στις πιο ακατάλληλες στιγμές. Ο Καλιγούλας, για να αναφερθούμε πάλι σ' αυτόν, είχε και μια ικανότητα να το μετατρέπει σε "εξαίσιο βασανιστήριο": λένε ότι είχε αναγκάσει έναν γέρο άνθρωπο να παραστεί ένα πρωϊ στην εκτέλεση του γιου του και το ίδιο βράδυ να μοιραστεί μαζί του το δείπνο, όπου τον υποχρέωνε να γελάει και να αστειεύεται. Γιατί, ρωτάει ο Σενέκας, δέχτηκε το θύμα να συμμετάσχει σ' αυτό το παιχνίδι; Απάντηση: ο άνθρωπος είχε κι έναν άλλο γιο.
Η καταγωγή αποτελούσε κι αυτή μια πηγή χλευασμού, όπως το αποδεικνύει η ιστορία των Ταραντίνων και της τήβεννου. Πολυάριθμα παρόμοια παραδείγματα αναφέρονται στο μοναδικό βιβλίο αρχαίων ανεκδότων που διασώθηκε. Πρόκειται για μια συλλογή που φέρει τον τίτλο Φιλόγελως 260 περίπου ανεκδότων που συγκεντρώθηκαν πιθανότατα τον τέταρτο αιώνα, αν και μερικά απ' αυτά είναι πολύ προγενέστερα. Βέβαια, υπάρχουν αμφισβητήσεις: ο Φιλόγελως μας προσφέρει μια γεύση του λαϊκου κωμικού στοιχείου στην Αρχαιότητα (το είδος του βιβλίου που έπαιρνε κανείς μαζί του στον μπαρμπέρη) ή μήπως αποτελεί, όπως είναι πιο πιθανό, μια εγκυκλοπαιδική σταχυολόγηση από κάποιον μελετητή της ύστερης Αυτοκρατορίας; 'Οπως και νάχει, βρίσκει κανείς ανέκδοτα για τους γιατρούς, τους άντρες με κακοσμία στόματος, τους ευνούχους, τους κουρείς, τους αρρώστους, τους φαλακρούς, τους μάντεις, και άλλα φανταχτερά πρόσωπα της εποχής (άντρες κυρίως).
Οι Φιλόγελως έχει ένα ξεχωριστό κεφάλαιο για τους σχολαστικούς, που αποτελούν στόχο των μισών σχεδον ανεκδότων εξαιτίας της (σχολαστικής) πεζοτητάς τους: "Ένας "κουφιοκέφαλος" γιατρός δέχεται έναν ασθενή. "Γιατρέ, του λέει, έχω ίλιγγους για είκοσι λεπτά, όταν σηκώνομαι το πρωί. - Ε, τότε, σηκωθείτε είκοσι λεπτά αργότερα". Την αμέσως επόμενη θέση μετά τα ανέκδοτα με τους σχολαστικούς κατέχουν τα εθνικά ανέκδοτα. Οι κάτοικοι των τριών ελληνικών πόλεων των Αβδήρων, της Κύμης και της Σιδώνας φημίζονταν για τη μοναδική βλακεία τους. Επισημαίνεται η πεζοτήτά τους, ανάλογη των "κουφιοκέφαλων" κι ακόμη περισσότερο. 'Ενας από τα 'Αβδηρα βλέπει έναν ευνούχο δίπλα σε μια γυναίκα και τον ρωτάει αν είναι η συζυγός του. Η απάντηση που παίρνει είναι πως ένας ευνούχος δεν μπορεί να έχει σύζυγο και τότε αυτός ξαναρωτάει: "Σ' αυτή την περίπτωση, μήπως είναι η κόρη σας;" Υπάρχουν πολλά αντίστοιχα ανέκδοτα.
Το πιο περίεργο με αυτά τα ανέκδοτα του Φιλόγελου είναι πως εξακολουθούν τόσα πολλά απ' αυτά να μας φαίνονται ακόμη αστεία. Μετά από δύο χιλιετίες, καταφέρνουν να μας κάνουν να χαμογελάσουμε περισσότερο από τα σύγχρονα χιουμοριστικά βιβλία. Ο βρετανός κωμικός Jim Bowen κατάφερε έτσι να διασκεδάσει το κοινό του εικοστού πρώτου αιώνα με μια παράσταση που βασίστηκε αποκλειστικά στον Φιλόγελω. Στην περίπτωση της παράστασης αυτής του Jim Bowen, βοήθησε πολύ η προσεκτική επιλογή και η μετάφραση (αμφιβάλλω αν το σημερινό κοινό σήμερα θα ξεκαρδιζόταν στα γέλια ακούγοντας το ανέκδοτο του σταυρωμένου αθλητή που έδειχνε περισσότερο να πετάει παρά να τρέχει). Επίσης, η κατανόηση αυτών των αστείων δεν απαιτεί καμία ιδιαίτερη γνώση του χρονικού πλαισίου (...).
Mary Beard, What made the Greeks laugh ? TLS (The Times Literary Supplement), 18.02.2009.
Μτφ. αποσπάσματος από τα γαλλικά (Books Magazine), Σ.Σ.
Ο Halliwell επισημαίνει πως ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της "γελαστικής" κουλτούρας είναι ο κεντρικός ρόλος του γέλιου σε ένα ευρύ φάσμα λογοτεχνικών, πολιτιστικών και φιλοσοφικών θεωριών. Στην αρχαία Ακαδημία, θεωρούσαν πως οι φιλόσοφοι και θεωρητικοί έπρεπε να έχουν μια αντίληψη του γέλιου, της λειτουργίας και του νοήματός του. Κι εδώ βρίσκεται η κύρια συνεισφορά του Halliwell. Το βιβλίο του προσφέρει μια γενική επισκόπηση του γέλιου στην αρχαία Ελλάδα, από τον Όμηρο ως τους πρώτους χριστιανούς (μια ομάδα κάθε μέρα πιο ζοφερή, ικανή να δει το γέλιο σαν το έργο του διαβόλου). Και η εισαγωγή του είναι ίσως η καλύτερη σύνθεση που έχω διαβάσει ποτέ πάνω σ' αυτό το θέμα. Αλλά το Greek Laughter δεν είναι γι' αυτούς που θα ήθελαν να ξέρουν τι έβρισκαν οι Έλληνες αστείο και τι τους έκανε να γελάνε. Δεν γίνεται καμιά αναφορά στον Φιλόγελω, ενώ και στο index δεν υπάρχει καμιά καταχώρηση για τη λέξη "αστείο". Ο συγγραφέας εστιάζει την προσοχή του στο γέλιο, έτσι όπως εμφανίζεται στα φιλοσοφικά και λογοτεχνικά κείμενα. Από αυτή την άποψη, ορισμένες από τις αναλύσεις του είναι λαμπρές. Ο Halliwell προσφέρει μια σαφή και προσεκτική έκθεση των θέσεων του Αριστοτέλη - ένα χρήσιμο αντίδοτο για τις πιο εξωφρενικές ερμηνείες που κυκλοφορούν έπειτα από την εξαφάνιση του χαμένου διάσημου βιβλίου για την Κωμωδία.
Αλλά το δυνατό σημείο του βιβλίου είναι η μελέτη του Δημόκριτου, του ατομιστή φιλοσόφου του πέμπτου αιώνα π.Χ., που θεωρείται ο μεγαλύτερος υπέρμαχος του γέλιου στην Αρχαιότητα. 'Ενας πίνακας του 18ου αιώνα, που αναπαριστά τον "γελαστό φιλόσοφο" κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου. Ο Δημόκριτος παρουσιάζεται με ένα πλατύ χαμόγελο, τείνοντας το αδυνατισμένο του δάχτυλο προς τον αναγνώστη, με ένα ύφος μεταξύ ευθυμίας και απειλής. Η πιο αποκαλυπτική αρχαία ανάλυση του Δημοκρίτειου γέλιου προέρχεται από ένα επιστολογραφικό μυθιστόρημα της Ρωμαϊκής περιόδου που περιλαμβάνεται στις υποτιθέμενες Επιστολές του Ιπποκράτη -μια συλλογή που αποδόθηκε στον θρυλικό πατέρας της ελληνικής ιατρικής, αλλά χρονολογείται μερικούς αιώνες μετά το θάνατό του. Οι φανταστικοί διάλογοι που περιέχονται στο βιβλίο διηγούνται την ιστορία της συνάντησης του Ιπποκράτη και του Δημόκριτου. Οι κάτοικοι της γενέτειρας του φιλόσοφου ανησυχούσαν για την τάση του τελευταίου να γελάει με τα πάντα και με οποιαδήποτε αφορμή (στις κηδείες όπως και στους πολιτικούς θριάμβους) και τον θεωρούσαν τρελό. Έτσι ζήτησαν από τον πιο διάσημο γιατρό στον κόσμο να τον θεραπεύσει. Αλλά, μόλις βρέθηκε εκεί, ο Ιπποκράτης κατάλαβε γρήγορα πως ο Δημόκριτος ήταν πιο ψυχικά υγιής από τους συμπολίτες του επειδή ήταν ο μόνος που είχε αναγνωρίσει τον παραλογισμό της ανθρώπινης ύπαρξης, και ως εκ τούτου, είχε κάθε λόγο να γελάει.
Mary Beard, What made the Greeks laugh ? TLS (The Times Literary Supplement), 18.02.2009.
Μτφ. αποσπάσματος από τα γαλλικά (Books Magazine), Σ.Σ.
