Στην Καστάνια της Μάνης αυτή την εποχή η φύση οργιάζει. Η υπερφυσική βλάστηση έχει πνίξει κυριολεκτικά τα ερείπια των σπιτιών, δέντρα έχουν φυτρώσει εκεί που κάποτε οι άνθρωποι είχαν το νοικοκυριό τους, κισσοί έχουν σκεπάσει τους τοίχους, το «δυόροφο» -που οι ντόπιοι αναφέρουν ως σημάδι- μόλις και μετά βίας μπορείς να το εντοπίσεις. Ο δρόμος στο «δυόροφο» γίνεται διχαλωτός, στα δεξιά σε οδηγεί στο ναό του Άγιου Νικόλαου «στης Μαρούλαινας», μια μικροσκοπική σταυρεπίστεγη εκκλησία του 13ου αιώνα χτισμένη πάνω στο βράχο, σφηνωμένη ανάμεσα σε δυο σπίτια (το ένα κολλημένο στο ιερό του ναού). Και τα δύο σήμερα ανήκουν σε ξένους –οι απέναντι μάλιστα έχουν σκαλίσει και την υπογραφή τους πάνω σε μια πέτρα του τοίχου: «Luke + Lucy». Ο δρόμος στα αριστερά του «δυόροφου» σε οδηγεί σε μία από τις σημαντικότερες βυζαντινές εκκλησίες της Πελοποννήσου, που μέχρι πριν από μερικά χρόνια μπορούσες να δεις μόνο ίχνη από το μεγαλείο της. Σήμερα είναι αναστηλωμένη και συντηρημένη (πρόσφατα απέσπασε και βραβείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Πολιτιστική Κληρονομιά στην κατηγορία «Αποκατάσταση»), μικρή σε μέγεθος, αλλά πραγματικά εντυπωσιακή.
Ο ναός του Αγίου Πέτρου είναι το αρχαιότερο από τα δέκα βυζαντινά μνημεία της Μεγάλης Καστάνιας (ανεξήγητα μεγάλος αριθμός για ένα μικρό χωριό, όταν ολόκληρη η Πελοπόννησος έχει 40) και το σημαντικότερο παράδειγμα της λεγόμενης Ελλαδικής Σχολής της βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην περιοχή (Μεσσηνιακή-Έξω Μάνη). Το βασικό μέρος του ναού χτίστηκε το 12ο αιώνα, ο νάρθηκας με μορφή στοάς στα δυτικά προστέθηκε στα μέσα του 13ου και το πυργοειδές καμπαναριό κατασκευάστηκε το 1813. Αρχιτεκτονικά ανήκει στους «απλούς τετρακιόνιους σταυροειδείς εγγεγραμμένους με τρούλο». Στεκόμαστε μπροστά στο ξυλόγλυπτο τέμπλο με τα έντονα χρώματα που θυμίζουν περισσότερο λαϊκή τέχνη της Νότιας Αμερικής, με πράσινους ανάγλυφους δράκους, άλογα και ιππόκαμπους και χαζεύουμε το αίμα που στάζει στη νεκροκεφαλή στα πόδια του Εσταυρωμένου. Είναι μια λεπτομέρεια που επαναλαμβάνεται συχνά στις βυζαντινές εικονογραφήσεις –νομίζω ότι συμβολίζει την κάθοδο στον Άδη, κάτι που δεν ακούγεται και τόσο χριστιανικό, αλλά μιλάμε για λαϊκή τέχνη που δεν είχε ποτέ τέτοιου είδους περιορισμούς. Ευτυχώς. Προσωπικά δεν έχω ξαναδεί κάτι παρόμοιο και με έχει εντυπωσιάσει. Παρατηρούμε τον κεντρικό και τους γύρω θόλους και τις τοιχογραφίες στους τοίχους, το γλυπτό διάκοσμο και τους μαρμάρινους κίονες στολισμένους με πουλιά που μοιάζουν με τον Τουίτι. Οι δυο άγιοι που είναι αγκαλιασμένοι θερμά και ασπάζονται στη δυτική πλευρά είναι ο Πέτρος κι ο Παύλος, ενώ οι Άγιοι 40 Μάρτυρες -χωρίς λαιμούς- που στολίζουν το θόλο μέσα στο ιερό είναι εντελώς μοντέρνοι, μοιάζουν σαν τις φιγούρες του Φαϊτάκη. Οι τοιχογραφίες που μπορούσες να δεις μέχρι την πρόσφατη αποκατάσταση ήταν μεταπολεμικές κακοτεχνίες που είχαν καλύψει τις εικονογραφήσεις του 14ου αιώνα –«χαρακτηριστικές της ζωγραφικής στην περιοχή του Μυστρά κατά την όψιμη παλαιολόγια περίοδο». Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της αρχικής εικονογράφησης έχει αποκαλυφθεί. Φεύγοντας, αντιλαμβανόμαστε ότι παρόλο που το θέμα της βράβευσης δεν πήρε και μεγάλη δημοσιότητα (η τελετή βράβευσης είναι στις 24 του μήνα στη Μαδρίτη, με καλεσμένο τον Πλάθιντο Ντομίνγκο), το εκκλησάκι είναι αξιοθέατο και άνθρωποι έρχονται από πολύ μακριά για να το δουν. Τουρίστες ανεβοκατεβαίνουν στο δρόμο προσπερνώντας την τεράστια κερασιά (κάποιοι παρκάρουν εκεί τα ποδήλατα) που είναι γεμάτη ώριμα κεράσια. Όλοι είναι τόσο απορροφημένοι από την ομορφιά γύρω τους που τα αγνοούν. Σταματάμε και τα τσακίζουμε.
Το άλλο αξιοθέατο του χωριού είναι ο πενταόροφος Πύργος του Δουράκη «με καταχύστρες και αμυντικές πολεμότρυπες» -όπου είχε βρει άσυλο ο Κολοκοτρώνης κατά τη διάρκεια του μεγάλου διωγμού των κλεφτών το 1806 (ο Δουράκης αφού τον φιλοξένησε στη συνέχεια προσπάθησε να τον παραδώσει στους Τούρκους)- επίσης πρόσφατα συντηρημένος και σε άριστη κατάσταση. Αν δεν είναι ανοιχτός, ζητάς τα κλειδιά από το διπλανό καφενείο, η ιδιοκτήτριά του είναι πολύ ευγενική και πρόθυμη να σε εξυπηρετήσει. Την ώρα που τρώγαμε κάτω από τα πλατάνια ομελέτες με λουκάνικο και το τυρί της περιοχής, διάβαζα ένα απόσπασμα από το Διατροφικό Ημερολόγιο του Ιερόφιλου Σοφιστή με οδηγίες προς Βυζαντινούς. Για τον μήνα Μάιο λέει τα εξής: «Ο Μάιος ορίζει τη μέλαινα χολή. Απόφυγε τα ξηρά, όσα παράγουν κακούς χυμούς, τα κολλώδη, όπως τα άκρα των ζώων, τα εντόσθια, τα νευρώδη κομμάτια. Τρώγε όσα κρέατα είναι τρυφερά και πλούσια: αρνάκια βοσκής, απογαλακτισμένα, και κατσικάκια του γάλακτος. Και από το κρέας τους, είτε είναι από νεαρά αρσενικά είτε από ευνουχισμένα, να τρώγονται τα ψαχνά, πολύ καλά μαγειρεμένα. Συνόδευέ τα με τους ζωμούς τους καρυκευμένους με νάρδο, φρέσκο κόλιαντρο και λίγο πιπέρι και κνίκο γιατί χαλάνε τα έντερα. Το χοιρινό να αποφεύγεται. Από πουλερικά, τρώγε κότες, κοκόρια, λευκά περιστέρια, πάπιες και χήνες, το ψαχνό τους καλομαγειρεμένο. Συνόδευέ τα με τους ζωμούς τους, όχι πολύ πικάντικους, και τρώγε τα ψητά, γλυκά, ζεστά. Από ψάρια, τρώγε παστά και αποξηραμένα και απόφυγε τα νεαρά θαλασσινά. Από λαχανικά, τρώγε χλωρά σπαράγγια, ξηρές σούπες («ξηροζέματα»), σούπες οσπρίων, χυλούς, γάρο αραιωμένο με νερό και μοσχοσίταρο. Απόφυγε τα ξηρά, τα αλμυρά και τα ξινά. Τρώγε μέτρια γλυκές τροφές και γλυκά ποτά. Να εισπνέεις τα αρώματα βιολέτας, του τριαντάφυλλου, των κρίνων, του άγριου χαμομηλιού και όλων των αρωματικών λουλουδιών, και από τα «ξηρά» αρώματα εκείνα του μόσχου και του ροδέλαιου. Συνουσίες με μέτρο. Οκτώ λουτρά στη διάρκεια του μήνα και να χρησιμοποιείς σαπούνι γαλλικό. Και μια φορά το μήνα να αλείφεσαι με γαλάκτωμα χωρίς αλόη, να περιέχει μόσχο, τρεις κρόκους αυγού και έλαιο τριαντάφυλλου» (Andrew Dalby, Βυζαντίου Γεύσεις).
Ακολουθώντας τη συμβουλή του, το βράδυ στην χασαποταβέρνα «Λεωνίδας» στο Αριοχώρι φάγαμε τα πιο ωραία αρνίσια παϊδάκια (ψημένα στα κάρβουνα, με λαδολέμονο) που έχω φάει ποτέ. Στον τοίχο κρέμονται καρυοφύλλια και πιστόλια του ’21, λαούτα, τεντζερέδια, παλιά πέταλα (αλόγων), ένας χάλκινος σκορπιός, γκλίτσες και δρεπάνια και εκεί, ανάμεσα στις λίγδες και τα κοψίδια, μιλάμε περί καλού και κακού και σχολιάζουμε τις αντιφάσεις της θρησκείας που δεν θυμάμαι ακριβώς να μεταφέρω, για αυτό αντιγράφω την αφορμή: το «αιρετικό» βιβλίο του Yuval Noahn Harari Sapiens, το οποίο περιγράφει την σαρωτική ιστορία του πολιτισμού με τέτοιον τρόπο που πρέπει να επανέλθεις πολλές φορές για να την αφομοιώσεις, -είναι από τα βιβλία που μπορούν πραγματικά να σου αλλάξουν την κοσμοθεωρία. «Ο εβραϊκός, ο χριστιανικός και ο μουσουλμανικός μονοθεϊσμός αφομοίωσαν πολλές δυϊστικές πεποιθήσεις και πρακτικές, και ορισμένες από τις πιο θεμελιώδεις ιδέες αυτού που αποκαλούμε ‘μονοθεϊσμό’ είναι στην πραγματικότητα δυϊστικές στην προέλευση και στο πνεύμα τους. Αμέτρητοι χριστιανοί, μουσουλμάνοι και Εβραίοι πιστεύουν σε μια ισχυρή δύναμη του κακού –όπως αυτή που οι χριστιανοί ονομάζουν Διάβολο ή Σατανά- που μπορεί να ενεργεί ανεξάρτητα, να πολεμάει ενάντια στον καλό Θεό και να σπέρνει τον όλεθρο χωρίς την άδειά Του. Πώς μπορεί ένας μονοθεϊστής να ασπάζεται μια τέτοια δυϊστική πεποίθηση (η οποία, παρεμπιπτόντως, δεν εμφανίζεται πουθενά στην Παλαιά Διαθήκη); Λογικά, είναι αδύνατο. Είτε πιστεύεις σε έναν μόνο παντοδύναμο Θεό είτε πιστεύεις σε δύο αντιτιθέμενες δυνάμεις, που καμία από τις δύο δεν είναι παντοδύναμη. Ωστόσο, οι άνθρωποι έχουν την εντυπωσιακή ικανότητα να πιστεύουν αντιφάσεις. Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει που εκατομμύρια ευλαβείς χριστιανοί, μουσουλμάνοι και Εβραίοι καταφέρνουν να πιστεύουν σε έναν παντοδύναμο Θεό και συγχρόνως σε έναν ανεξάρτητο Διάβολο. Αμέτρητοι χριστιανοί, μουσουλμάνοι και Εβραίοι έχουν φτάσει τόσο μακριά ώστε να φαντάζονται πως ο καλός Θεός χρειάζεται τη βοήθειά μας στον αγώνα ενάντια στον Σατανά, κάτι που –μεταξύ άλλων- έχει εμπνεύσει τζιχάντ και σταυροφορίες. Μια ακόμα καίρια δυϊστική έννοια, ιδιαίτερα στο γνωστικισμό και το μανιχαϊσμό, ήταν η αυστηρή διάκριση ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα. Οι γνωστικιστές και οι μανιχαϊστές υποστήριζαν ότι ο καλός θεός δημιούργησε το πνεύμα και την ψυχή, ενώ η ύλη και το σώμα είναι δημιούργημα του κακού θεού. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με την άποψη αυτή, παίζει το ρόλο πεδίου μάχης ανάμεσα στην καλή ψυχή και το κακό σώμα. Από μονοθεϊστική σκοπιά, αυτό είναι ανοησία –γιατί να γίνεται τόσο αυστηρή διάκριση ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, την ύλη και το πνεύμα; Και γιατί να υποστηρίξουμε ότι το σώμα και η ύλη είναι κακά; Σε τελική ανάλυση, όλα δημιουργήθηκαν από τον ίδιο καλό θεό. Αλλά οι μονοθεϊστές σαγηνεύονταν από τις δυϊστικές διχοτομίες επειδή ακριβώς τους βοηθούσαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα του κακού. Έτσι, αυτές οι αντιθέσεις εξελίχθηκαν σε ακρογωνιαίους λίθους της χριστιανικής και της μουσουλμανικής σκέψης. Η πίστη στον Παράδεισο (το βασίλειο του καλού θεού) και την Κόλαση (το βασίλειο του κακού θεού) ήταν επίσης δυϊστικής προέλευσης. Δεν υπάρχει ούτε ίχνος τέτοιας πεποίθησης στην Παλαιά Διαθήκη, η οποία επίσης ποτέ δεν ισχυρίζεται ότι η ψυχή των ανθρώπων συνεχίζει να ζει μετά το θάνατο του σώματος. Ο μέσος χριστιανός πιστεύει στον μονοθεïστικό Θεό, αλλά και στον δυϊστικό Διάβολο, στους πολυθεϊστικούς αγίους και στα ανιμιστικά φαντάσματα. Ο μονοθεϊσμός, όπως εξελίχθηκε στην ιστορία, είναι ένα καλειδοσκόπιο από μονοθεϊστικές, δυϊστικές, πολυθεϊστικές και ανιμιστικές κληρονομιές, ανακατωμένες κάτω από την ίδια θεϊκή ομπρέλα».
