Από το Τετράλοφο Κοζάνης μέχρι τις Καστανιές του Έβρου, στα σύνορα με την Τουρκία, και από τις Πρέσπες και το Μεσολόγγι μέχρι τον Όλυμπο της Καρπάθου, ο Γιώργος Τατάκης και ο Μιχάλης Παππάς ταξιδεύουν απ' άκρη σ' άκρη στην Ελλάδα εδώ και μερικά χρόνια, ζητώντας να απαθανατίσουν φωτογραφικά τα έθιμα και τις παραδόσεις, θρησκευτικές ή διονυσιακές, που συχνά, εδώ και αιώνες, χαρακτηρίζουν τον τόπο μας.
«Μπορούμε να σου πούμε πιο εύκολα πού δεν έχουμε πάει παρά πού έχουμε βρεθεί. Έχουμε ένα μεγάλο κενό στην Πελοπόννησο, μια τρύπα στην Ήπειρο –Θεσπρωτία, Κόνιτσα, Άρτα–, στη Θράκη, όπου δεν έχουμε εντρυφήσει, και σε κάποια νησιά» θα μου πουν, όταν τους ζητώ να χαρτογραφήσουν τις διαδρομές τους.
«Στην αρχή ψάχναμε στο Ίντερνετ τι μπορούσαμε να βρούμε από έθιμα. Στις θρησκευτικές γιορτές συνήθως κάτι συμβαίνει. Προσπαθούσαμε να καταλάβουμε από βίντεο και εικόνες αν υπάρχει νόημα φωτογραφικό. Τώρα πια μας ενημερώνει και ο κόσμος. Εμπειρικά, πλέον, μπορούμε να αποφασίσουμε αν αξίζει να παρακολουθήσουμε ένα έθιμο για να βγουν οι εικόνες έτσι όπως τις θέλουμε εμείς» περιγράφουν οι νεαροί φωτογράφοι για τη μέθοδο που ακολουθούν στις εξερευνήσεις τους.
«Αν είναι κεντραρισμένη κάπου η προσοχή σου, τα προσέχεις όλα. Ακόμα και απλές πληροφορίες, χωρίς εικόνες, βοηθάνε. Αν διαβάσεις ότι θα περάσει η λιτανεία μέσα από τα χωράφια ή ότι θα έχουν μαγειρέματα σε καζάνια, παραδοσιακές στολές και χορούς, ξέρεις ότι κάπου ντύνονται, προετοιμάζονται. Έχει τύχει, βέβαια, να πάμε στην άλλη άκρη της Ελλάδας και τελικά να μη μας αρέσει. Να έχει πεθάνει κάποιος, να μη γίνει το πανηγύρι...».
Μέσα από τις εικόνες τους προκύπτει επί της ουσίας μια πρώτης τάξεως λαογραφική και ηθογραφική μελέτη της ελληνικής επαρχίας, όμως το κίνητρό τους δεν είναι αυτό. «Σκοπός μας είναι πάντα η φωτογραφία. Τα έθιμα είναι η αφορμή, επειδή μας αρέσει αυτό το περιβάλλον. Δεν κάνουμε ντοκιμαντέρ. Είναι μαγικό που η εικόνα σε κάνει να ενδιαφερθείς για το έθιμο».
Ο Μιχάλης γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βόρεια Εύβοια, βέρος επαρχιώτης που ήρθε πολύ αργότερα στην Αθήνα. «Στην αρχή άκουγα στις ειδήσεις για όλα αυτά που γίνονται, κλοπές, μπόμπες να σκάνε, και έλεγα "πού θα πάω εγώ εκεί πέρα, στη ζούγκλα". Παιδί από το χωριό ήμουν, ερχόμασταν στην Αθήνα μόνο για εκδρομές με το σχολείο».
Ο Γιώργος είναι Αθηναίος, με καταγωγή από τη Μικρά Ασία –από Πόντο και Κωνσταντινούπολη–, καθώς η οικογένειά του ήταν ανάμεσα στους πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα το 1922. Γνωρίστηκαν μέσω Facebook, σε φωτογραφικό γκρουπ. Ο Μιχάλης είχε ήδη ξεκινήσει από το 2011 την ενασχόλησή του με τα έθιμα της επαρχίας και οι δυο τους συναντήθηκαν για πρώτη φορά στο καλοκαιρινό πανηγύρι του Άη Συμιού, στο Μεσολόγγι.
Στη συνέχεια άρχισαν τις πρώτες κοινές εξορμήσεις για να μειώνουν παράλληλα και τα έξοδα της μετακίνησης, σε μέρη που τους ενδιαφέρουν να επισκεφθούν, να ανακαλύψουν τις παραδόσεις τους και στη συνέχεια να τις απαθανατίσουν φωτογραφικά. Σήμερα έχουν ιδρύσει τη Reflex, μια φωτογραφική κολεκτίβα, μαζί με άλλους δύο φίλους, με τους οποίους τους ενώνουν κοινές καλλιτεχνικές ανησυχίες.
Η συνήθης τακτική τους είναι να φτάνουν στον κάθε τόπο λίγο πριν ξεκινήσει το έθιμο, ώστε να έχουν τουλάχιστον μια μέρα κενή για να γνωρίσουν τον κόσμο, μια και συνήθως δεν έχουν γνωστούς, να ψάξουν αυτόν που έχει αναλάβει τη διοργάνωση, να μάθουν οι ντόπιοι γιατί βρίσκονται εκεί.
«Δεν γίνεται να πάμε την ώρα της κορύφωσης και να μη μας ξέρει κανένας. Αν σταθείς μπροστά σε κάποιον για να τον φωτογραφίσεις, αναγκαστικά θα έχεις μια επαφή μαζί του» εξηγεί ο Γιώργος και ο Μιχάλης συμπληρώνει: «Είναι κλειστές αυτές οι κοινωνίες και πρέπει να σεβόμαστε τα πάντα. Σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμα και η γλώσσα του σώματος, το ντύσιμό μας, το αν θα κινηθούμε γρήγορα ή αργά, το πώς θα μιλήσουμε, όλα μετράνε. Δεν επιτρέπονται ούτε ειρωνείες ούτε μαγκιές, στην ουσία είμαστε φιλοξενούμενοι στο σπίτι τους. Θέλει τον τρόπο του, δεν είναι εύκολο».
«Όμως ο κόσμος στην επαρχία είναι ταυτόχρονα πολύ ανοιχτός, σε βάζει στο σπίτι του, ανοίγουν πόρτες, αποθήκες» καταλήγει ο Γιώργος. Μια άλλη τακτική είναι να ξεκινήσουν από το παραδοσιακό καφενείο του χωριού. «Αφήνεις πάνω στο τραπέζι την κάμερα, να φανεί λίγο, σε βλέπουν ξένο κι αρχίζουν να σου μιλάνε, ειδικά αν είναι απομακρυσμένα τα χωριά. Η κάμερα είναι σαν κλειδί που ανοίγει πόρτες κι εμείς το αξιοποιούμε».
Πλέον σχεδιάζουν να επεκτείνουν τη δράση τους και εκτός Ελλάδας, στα Βαλκάνια, αλλά είναι φειδωλοί στις κινήσεις τους γιατί πάνω από όλα θέλουν να περνούν και οι ίδιοι καλά στην όλη διαδικασία, προσεγγίζοντας κουλτούρες όμοιες με τη δική μας, ώστε να μπορούν να τις κατανοήσουν. «Έχουμε ξεκινήσει με Βουλγαρία, Τουρκία, Ρουμανία, Σκόπια, αλλά ακόμα τώρα το ανακαλύπτουμε» λέει ο Γιώργος και ο Μιχάλης εξηγεί πως εκεί δεν μπορούν να συνδεθούν τόσο εύκολα όσο με τα ελληνικά έθιμα: «Συχνά δεν καταλαβαίνουμε γιατί τα κάνουν, λόγω της γλώσσας».
Οπτικά βέβαια οι ομοιότητες των δικών μας τελετουργικών είναι πολλές με εκείνων των Βαλκανίων, ειδικά ανάμεσα στα θρακιώτικα διονυσιακά και αυτά της Βουλγαρίας, όπως τα Χριστούγεννα με τους Κωδωνοφόρους. «Αυτό το έθιμο με τα κουδούνια υπάρχει επίσης σε χώρες που δεν μπορείς να φανταστείς. Στη Σουηδία, τη Νορβηγία, την Ιρλανδία, την Πορτογαλία... Θα μπορούσαμε να το ακολουθήσουμε μελλοντικά».
Ο Γιώργος χρησιμοποιεί μια compact Leica Q με σταθερό φακό, ενώ ο Μιχάλης μια full-frame Canon με έναν εικοσιτεσσάρη φακό. Οι φωτογραφίες τους τυπώνονται και πωλούνται υπογεγραμμένες. Μια κοινή έκθεση όμως των δυο τους, παρόλο που η αισθητική τους έχει όμοια στοιχεία, δεν ήταν δύσκολο να στηθεί; Πώς καταλήγουν μεταξύ τους στις φωτογραφίες που θα κρατήσουν, ενώ βρίσκονται στον ίδιο χώρο και τραβούν την ίδια τελετή; «Δεν λειτουργούμε έτσι. Στην έκθεση μάλιστα υπάρχουν και κάποιες φωτογραφίες από την ίδια σκηνή» απαντά ο Γιώργος. «Η ισορροπία έρχεται από δύο αντίθετες κατευθύνσεις. Ο καθένας μας έχει μοναδική θέση θεατή σε όσα βλέπουμε και φωτογραφίζουμε» προσθέτει ο Μιχάλης.
Η έκθεση του Μουσείου Μπενάκη θα περιλαμβάνει 20 ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Γιώργου και 20 έγχρωμες του Μιχάλη, από διάφορα σημεία της Ελλάδας. Οι δυο τους δηλώνουν ταυτόχρονα πολύ εκλεκτικοί στον τρόπο που παρουσιάζουν τη δουλειά τους. «Δεν θα πάμε σε μια καφετέρια να κάνουμε έκθεση. Ο καθένας μπορεί να τραβήξει 10 φωτογραφίες στην Ομόνοια σήμερα και να τις εκθέσει κάπου. Γι' αυτό προσέχουμε πάντα την παρουσίαση, γι' αυτό προτιμάμε τα μουσεία και όχι τις γκαλερί. Δεν θέλουμε να επαναλαμβανόμαστε» παραδέχεται ο Γιώργος.
Τελικά, μέσα από τις εικόνες τους προκύπτει επί της ουσίας μια πρώτης τάξεως λαογραφική και ηθογραφική μελέτη της ελληνικής επαρχίας, όμως το κίνητρό τους δεν είναι αυτό. «Σκοπός μας είναι πάντα η φωτογραφία. Τα έθιμα είναι η αφορμή, επειδή μας αρέσει αυτό το περιβάλλον. Δεν κάνουμε ντοκιμαντέρ. Είναι μαγικό που η εικόνα σε κάνει να ενδιαφερθείς για το έθιμο. Μπορεί μια πρόχειρη ή μη επαγγελματική λήψη να το καταστρέψει τελείως. Η φωτογραφία είναι από τα πιο εύκολα στη χρήση τους μέσα. Σαν το χαρτί και το μολύβι. Όλοι μπορούν να γράψουν, ποιος όμως μπορεί να γράψει σαν τον Καζαντζάκη;».
Πρόσφατα το ΕΚΠΑ είδε τη λαογραφική σημασία της δουλειάς τους και εγκαινιάζει μια συνεργασία μαζί τους. «Στο τμήμα Λαογραφίας της Φιλοσοφικής υπάρχει τεράστιο αρχείο που έχει ψηφιοποιηθεί. Δεν έχουν τρόπο να το παρουσιάσουν και θα το κάνουν μέσω του "pculiar", της διαδικτυακής μας πλατφόρμας».
Η ιδέα αυτής της πλατφόρμας προέκυψε καθώς συγκεντρωνόταν μεγάλος όγκος ανεκμετάλλευτου υλικού από τα ταξίδια τους που έμενε στους σκληρούς δίσκους. Έτσι δημιούργησαν έναν χάρτη για τον ταξιδιώτη που θέλει να δει δρώμενα μη τουριστικά, στο πλαίσιο της παγκόσμιας τάσης προς αναζήτηση αυθεντικών ταξιδιωτικών εμπειριών. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να εισαγάγει τον προορισμό και τις ημερομηνίες στις οποίες θα βρίσκεται εκεί και η εφαρμογή θα του βγάλει όλα τα έθιμα που μπορεί να ανακαλύψει σε κοντινή απόσταση.
Το μεγαλύτερο μέρος των ιστοριών αυτών είναι βασισμένο στις εικόνες του Γιώργου και του Μιχάλη, όμως πλέον καλούν και άλλους φωτογράφους που θέλουν να συμπληρώσουν με δικό τους υλικό τον χάρτη, αρκεί φυσικά αυτό να ανταποκρίνεται στα στάνταρ που έχουν θέσει. «Είναι κρίμα οι τουρίστες να ξέρουν μόνο τα ελληνικά νησιά. Είναι τρελό πόσα ωραία πράγματα γίνονται στην ελληνική επαρχία και δεν τα ξέρει κανείς, συχνά ούτε καν στα διπλανά χωριά».
Info
Γιώργος Τατάκης - Μιχάλης Παππάς: «Ήθος. Εικόνες από μιαν άλλη Ελλάδα»
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικός Πολιτισμός (Κουμπάρη 1 & Βασ. Σοφίας)
Εγκαίνια: 6/11, 20:00
Διάρκεια έκθεσης: 7/11/2018-13/1/2019
Ώρες λειτουργίας: Τετ., Παρ. 10:00-18:00, Πέμ., Σάβ. 10:00-00:00, Κυρ. 10:00-16:00
Εισ.: 5-7 €
σχόλια