Το πρωινό της 2ας Σεπτεμβρίου έμελλε να καταγραφεί ανεξίτηλα στις σελίδες της Ιστορίας. Το αμερικανικό θωρηκτό «Μιζούρι» ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο του Τόκιο. Πάνω στο κατάστρωμα είχε τοποθετηθεί ένα τραπέζι στρωμένο με πράσινο ύφασμα. Εκεί ο Ιάπωνας υπουργός Εξωτερικών Μαμόρου Σιγκεμίτσου θα υπέγραφε, εκ μέρους του αυτοκράτορα Χιροχίτο, τα έγγραφα συνθηκολόγησης της Ιαπωνίας ενώπιον των Συμμάχων. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος είχε πλέον τελειώσει.
«Την 10.30 π.μ. σήμερον Κυριακήν [...] υπεγράφη επισήμως επί του αμερικανικού θωρηκτού "Μισουρή", ηγκυροβολημένου εις τον λιμένα του Τόκιο, η υποταγή της Ιαπωνίας. Η 10.30' π.μ. της Κυριακής 2 Σεπτεμβρίου διά το Τόκυο σημαίνει τον θάνατον της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας, έπειτα από τρισχιλιετή ιστορίαν, κατά το διάστημα της οποίας το Κράτος του Ανατέλλοντος Ηλίου ουδέποτε εγνώρισε την ήτταν... Η τελετή της παραδόσεως διεβιβάσθη ραδιοφωνικώς εις ολόκληρον τον κόσμον, ευθύς δε μετ' αυτήν ο Πρόεδρος Τρούμαν εξεφώνησεν από ραδιοφώνου λόγον διαρκείας εννέα λεπτών», διαβάζουμε στον Τύπο της εποχής.
Ουσιαστικά, με την υπογραφή της πράξης συνθηκολόγησης της Ιαπωνίας ολοκληρώθηκαν οι πολεμικές επιχειρήσεις στην Άπω Ανατολή και στη λεκάνη του Ειρηνικού Ωκεανού. Ήδη, τον Απρίλιο εκείνου του έτους είχε προηγηθεί η αυτοκτονία του Αδόλφου Χίτλερ, η εκτέλεση του Μουσολίνι και η συνθηκολόγηση της Γερμανίας στις 7 Μαΐου 1945. Τον Αύγουστο που ακολούθησε οι Αμερικανοί έριξαν την πρώτη ατομική βόμβα στην ιαπωνική πόλη Χιροσίμα και τη δεύτερη στο Ναγκασάκι.
Μετά τους δύο βομβαρδισμούς, ο Ιάπωνας αυτοκράτορας Χιροχίτο αποδέχτηκε την άνευ όρων συνθηκολόγηση. Στην ιαπωνική πρωτεύουσα γράφτηκε ο επίλογος του Πολέμου που άλλαξε τον κόσμο. Οι φριχτές μνήμες, τα δραματικά γεγονότα και τα εκατομμύρια ανθρώπινων ζωών που χάθηκαν αλλά και η ελευθερία και η δημοκρατία που θυσιάστηκαν είναι κάποιες απ' τις συνέπειες που άφησε πίσω του ένας από τους καταστροφικότερους πολέμους της παγκόσμιας ιστορίας.
Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος για τις Δυνάμεις που πολέμησαν αφορά κυρίως τα πολεμικά γεγονότα και τους στρατούς που ενεπλάκησαν σε αυτά, αλλά για τις κατεχόμενες χώρες αφορά κυρίως άμαχους πληθυσμούς, στους οποίους δημιούργησε έναν διαφορετικό « τόπο μνήμης».
Η ολοκλήρωσή του διαμόρφωσε το τοπίο μεταπολεμικά, αρχικά γεννώντας ελπίδες και προσδοκίες για έναν καινούργιο, πιο ειρηνικό κόσμο. Στη συνέχεια, όμως, οι προτεραιότητες και τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων, που είχαν επικρατήσει, κινήθηκαν σε αντίθετη κατεύθυνση. Ο πόλεμος μπορεί να είχε τελειώσει και ο κοινός στόχος της νίκης έναντι του Άξονα να είχε επιτευχθεί, ωστόσο τα νέα διλήμματα επηρέασαν καταλυτικά τις γεωπολιτικές ισορροπίες.
Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά επιστρέφουμε στο παρελθόν για να χαρτογραφήσουμε όλα εκείνα που ακολούθησαν. Τι σηματοδότησε η λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου; Ποια είναι τα διδάγματα και ποιο το ιστορικό του αποτύπωμα στην ανθρωπότητα; Απαντούν στη LiFO o αναπληρωτής καθηγητής Θεωρίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας του ΕΚΠΑ και πρόεδρος Διοικούσας Επιτροπής Ιστορικού Αρχείου ΕΚΠΑ Βαγγέλης Καραμανωλάκης, καθώς και ο διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών - Ιδρύματος Βούρου-Ευταξία, Στέφανος Καβαλλιεράκης.
Το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου: Από τον όλεθρο στην έναρξη της σύγχρονης εποχής
Του Στέφανου Καβαλλιεράκη
Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε πίσω του έναν κόσμο χωρίς καμία φυσική ή θεσμική υποδομή. Τράπεζες, ταχυδρομεία, αστυνομία, μέσα μαζικής ενημέρωσης, όλα κατεστραμμένα, όλες οι υποδομές διαλυμένες, κάτι που δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε σήμερα ή μπορούμε να βρούμε μόνο σε σενάρια. Μια εικόνα απίστευτης καταστροφής του φυσικού αλλά και του θεσμικού περιβάλλοντος.
Νόμος και τάξη δεν υπήρχαν στις περισσότερες χώρες μετά το τέλος της γερμανικής κατοχής, αλλά το χειρότερο είναι ότι είχε χαθεί η ίδια η αίσθηση του σωστού και του λάθους, αφού έννοιες όπως η ιδιοκτησία είχαν θυσιαστεί στο όνομα της επιβίωσης με κάθε μέσο. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος για τις Δυνάμεις που πολέμησαν αφορά κυρίως τα πολεμικά γεγονότα και τους στρατούς που ενεπλάκησαν σε αυτά, αλλά για τις κατεχόμενες χώρες αφορά κυρίως άμαχους πληθυσμούς, στους οποίους δημιούργησε έναν διαφορετικό « τόπο μνήμης».
Θάνατοι από πείνα, ευτελισμός της ανθρώπινης ζωής, στέρηση κάθε αξιοπρέπειας, εκτελέσεις, βιασμοί, αδιανόητα βασανιστήρια, ταπείνωση που κατέστησαν την ανθρώπινη ζωή όχι απλώς αναλώσιμη αλλά χωρίς καμία αξία. Μόνο στην Ευρώπη άφησε πίσω του 37 εκατομμύρια νεκρούς, δηλαδή περίπου τον προπολεμικό πληθυσμό της Γαλλίας.
Ο Ντιν Άτσεσον, υφυπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, το 1947 δήλωνε: «Μπορούσαμε να δούμε την υλική καταστροφή, μα οι συνέπειες της τεράστιας οικονομικής αναστάτωσης και της πολιτικής, κοινωνικής και ψυχολογικής καταστροφής μάς διέφευγαν τελείως». Επιπλέον, το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου προκάλεσε τις τελευταίες μεγάλες εδαφικές αλλαγές στην Ευρώπη. Ακόμα και η Ελλάδα, που πλήρωσε τόσο βαρύ φόρο αίματος, κέρδισε τα Δωδεκάνησα στη Συνθήκη των Παρισίων.
Το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όπως συνηθίζουμε να λέμε, δεν τιμάται στην Ελλάδα όπως σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ τιμούμε κατά κάποιον τρόπο την έναρξή του, λόγω του αλβανικού έπους και της νίκης μας έναντι των Ιταλών, κάτι που έχει να κάνει και με την ευρύτερη πρόσληψη των δύο παγκοσμίων πολέμων στα ελληνικά πράγματα. Αυτό, βέβαια, δεν είναι ένα αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, αφού κυρίως σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης θεωρείται ότι τη γερμανική κατοχή αντικατέστησε η σοβιετική και ότι το τέλος του πολέμου ήρθε μετά τη λήξη και αυτής της κατοχής, μια θεώρηση που προκαλεί αντεγκλήσεις μέχρι σήμερα. Το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου επέφερε, τελικά, μια αναδιάταξη του παγκόσμιου συστήματος διακυβέρνησης αλλά και μια νέα ισορροπία δυνάμεων στο παγκόσμιο πλανητικό σύστημα. Σηματοδότησε:
• Το οριστικό τέλος του παλιού κόσμου, την οριστική διάλυση του κόσμου των αυτοκρατοριών και τη σταδιακή και όχι αναίμακτη πορεία προς την αποαποικιοποίηση, που θα διαμόρφωνε τον νέο χάρτη της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.
• Τη μεταφορά του νέου κέντρου εξουσίας του κόσμου στην Αμερική, με τη μεταφορά της έδρας της Κοινωνίας των Εθνών στην Αμερική και την ίδρυση του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, σε συνδυασμό με την αλλαγή του αμερικανικού δόγματος ασφαλείας. Πλέον, οι ΗΠΑ θα υπερασπίζονταν δυνητικά την ασφάλειά τους σε κάθε σημείο του πλανήτη.
• Την έναρξη ενός νέου πολέμου που έμεινε γνωστός ως ο Ψυχρός Πόλεμος, όχι μόνο με την έννοια της πόλωσης και του διαχωρισμού της ανθρωπότητας σε γεωπολιτικά στρατόπεδα αλλά και επειδή με έναν ιδιότυπο τρόπο απέτρεψε έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, όπως δήλωσε ο Κένεντι το 1961, με αφορμή την κατασκευή του Τείχους του Βερολίνου: «Ένα Τείχος είναι καλύτερο από έναν πόλεμο».
Ο αντιφασισμός ως κεντρικό στοιχείο της ευρωπαϊκής ταυτότητας
Του Βαγγέλη Καραμανωλάκη
Η λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αυτό που ο Ένζο Τραβέρσο χαρακτήρισε ως το τέλος του τριακονταετούς εμφύλιου πολέμου για την ευρωπαϊκή ήπειρο, σηματοδότησε την εμφάνιση ενός νέου κόσμου, προσδιορισμένου πλέον από τους διαχωρισμούς που γεννούσε ο Ψυχρός Πόλεμος. Παρ' όλα αυτά, υπήρχε ένα κοινό στοιχείο που ένωνε τα δύο στρατόπεδα και αυτό ήταν η ανάδειξη του αντιφασισμού ως μίας από τις βασικές συνιστώσες της ταυτότητας του νέου διπολικού κόσμου.
Μετά την εμπειρία της ναζιστικής θηριωδίας, ο αγώνας ενάντια στον φασισμό αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο της νομιμοποίησης των δύο στρατοπέδων και παράλληλα πηγή περηφάνιας για τα ευρωπαϊκά συμμαχικά κράτη. Το σύνθημα «ποτέ πια φασισμός» κυριάρχησε στο πλαίσιο μιας ευρύτερης στοχοθεσίας που διεκδικούσε την ειρήνη, την ευημερία, την ανάπτυξη του βιοτικού επιπέδου. Στον δυτικό κόσμο η σοσιαλδημοκρατία και το κοινωνικό κράτος, όπως και στον ανατολικό ο κρατικός έλεγχος των μέσων παραγωγής, βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στην κοινή εμπειρία του αγώνα ενάντια στον φασισμό. Παράλληλα, και σε κρατικό επίπεδο, ο αντιφασισμός αποτέλεσε μια νέα συγκολλητική ουσία των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών, ένα κοινό σημείο αναφοράς και ενότητας. Εάν υπήρξε μια εξαίρεση σε αυτή την εικόνα, δεν ήταν άλλη από την Ελλάδα, κυρίως λόγω του εμφύλιου πολέμου και της συγκρότησης του μεταπολεμικού κράτους της εθνικοφροσύνης, αλλά αυτή είναι μια άλλη συζήτηση.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι συγκροτήθηκε μια κοινή, διαχρονικά σταθερή αντίληψη για τον αντιφασισμό, ούτε ότι δεν υπήρξαν αμφισβητήσεις από πολύ νωρίς. Όπως και κάθε έννοια, ο αντιφασισμός μεταβλήθηκε και αμφισβητήθηκε μέσα στον χρόνο με βάση τις εκάστοτε πολιτικές και κοινωνικές συγκυρίες. Ειδικότερα και στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, στο δυτικό στρατόπεδο η πρωτεύουσα θέση του αντιφασισμού αμφισβητήθηκε προς χάριν του αντιολοκληρωτισμού, ο οποίος περιλάμβανε πλέον και την κομμουνιστική εμπειρία. Παρ' όλα αυτά, ο αντιφασισμός παρέμενε ως ένα ισχυρότατο σημείο αναφοράς της ευρωπαϊκής ταυτότητας, παρέχοντας νομιμοποίηση και στα εγχώρια κομμουνιστικά κόμματα λόγω της μαζικής συμμετοχής τους στον αγώνα κατά των δυνάμεων του Άξονα.
Η πτώση του Τείχους και των κομμουνιστικών καθεστώτων το 1989 αποτέλεσε ένα κρίσιμο ορόσημο. Η θεσμική επικύρωση της ανιστορικής εξίσωσης του κομμουνισμού με τον φασισμό υποβάθμισε στην πράξη τη μοναδικότητα του φασιστικού φαινομένου και την έννοια του αντιφασισμού. Σταδιακά, στις πρώην κομμουνιστικές χώρες, όπως στα κράτη της Βαλτικής και στην Ουγγαρία, τα νέα καθεστώτα ανέδειξαν ως κύριο εχθρό το κομμουνιστικό παρελθόν, ηρωοποιώντας τους δωσίλογους ως μετόχους στον κοινό αντικομμουνιστικό αγώνα. Στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, την τελευταία δεκαετία, η οικονομική κρίση και η υποχώρηση της ευρωπαϊκής ιδέας οδήγησαν στην ενίσχυση της ακροδεξιάς, ακόμα και στις πιο νεοφασιστικές εκδοχές της, βλέπε Χρυσή Αυγή.
Στην πραγματικότητα, η υποβάθμιση του αντιφασιστικού αγώνα από σύγχρονες πολιτικές δυνάμεις ή η μετατροπή του αγώνα εναντίον του φασισμού σε μια κοινοτοπία κρύβει στρατηγικές για το σήμερα και το αύριο. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να οδηγηθούμε στην ιεροποίηση της ιστορικής μνήμης ή στην αποφυγή των πιο τραυματικών στιγμών της. Η συζήτηση για το φαινόμενο του δωσιλογισμού Ελλάδα, για την τύχη των εβραϊκών περιουσιών και για τους κατοχικούς εμφυλίους δεν είναι αμφισβήτηση του αντιστασιακού αγώνα. Αποτελούν πλευρές της κατανόησης ενός μεγαλειώδους και σύνθετου ιστορικού φαινομένου, όπως ήταν ο αντιφασισμός.
Η διατήρηση της κεντρικής θέσης του αντιφασισμού ως στοιχείου της κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας, όπως συγκροτήθηκε την επαύριον του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δεν είναι απλώς ένα ιστορικό αίτημα. Ο αντιφασιστικός αγώνας ήταν ένας αγώνας ενάντια στη ναζιστική ιδεολογία, ενάντια στην αποαπανθρωποίηση, στη λογική του περιττού ανθρώπου, όπως αποτυπώθηκε στη συγκρότηση των στρατοπέδων συγκέντρωσης, στον παροξυσμό της «τελικής λύσης». Σήμερα, την ώρα της όξυνσης του προσφυγικού ζητήματος και της ανάπτυξης ξενοφοβικών λόγων και συμπεριφορών, η υπόμνηση του κοινού αγώνα για την ελευθερία, του αγώνα ενάντια στον ρατσισμό και τον εξευτελισμό της ανθρώπινης υπόστασης, μπορεί να αποτελέσει μια κοινή παρακαταθήκη, ένα κοινό σημείο συνάντησης. Γιατί οι κληρονομιές του παρελθόντος μπορεί να είναι επίκαιρες μόνο στον βαθμό που συνομιλούν με το σήμερα, μετασχηματίζονται και ζουν μαζί του. Το παρελθόν δεν υπάρχει χωρίς το παρόν και το μέλλον.
σχόλια