Τι θα συμβεί αν κάνουμε μια βουτιά στα έγκατα της αθηναϊκής γης; Τι θα ανασύρουμε από αιώνες Ιστορίας, γεωλογικών μετακινήσεων και ανθρώπινης δραστηριότητας; Τι είναι το «ανθρωπόκαινο»; Τι έχει συμβεί τα τελευταία εβδομήντα χρόνια από την άκριτη και αυθαίρετη κακομεταχείριση που έχει υποστεί το χώμα κάτω από τα πόδια μας από τον ίδιο τον άνθρωπο; Τι μας συνδέει με το παρελθόν και τι δείχνει αυτό για το παρόν μας; Τι κοινό έχει η Αθήνα με άλλες ιστορικές πόλεις, όπως η Βηρυτός και το Παρίσι;
Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που προέκυψαν στην σκέψη του Χαλίντ Ζορέζ και της Τζοάνα Χατζηθωμά όταν ξεκίνησαν οικοδομικές εργασίες απέναντι από το σπίτι τους στο Σουρσόκ της Βηρυτού. Ερωτήματα που έμελλε να εξελιχθούν σε καλλιτεχνικό έργο όπου χώμα, πετρώματα, ορυκτός πλούτος, απομεινάρια διαδοχικών πολιτισμών και ίχνη πρόσφατων μολύνσεων γίνονται μάρτυρες της ανθρώπινης πορείας και της συμπεριφοράς της απέναντι στη γη.
Το δίδυμο καλλιτεχνών και ερευνητών, όπως θέλουν οι ίδιοι να αποκαλούνται, Ζορέζ - Χατζηθωμά (ελληνικής καταγωγής, όπως προδίδει το όνομά της) είναι από τον Λίβανο. Ζευγάρι στη ζωή, τους γνωρίσαμε τον Μάρτιο του 2012 στο πλαίσιο του Meeting Point 6 που διοργανώθηκε στη Στέγη.
Είναι διάσημοι για τη συμμετοχή τους στις Κάννες με την ταινία Je veux voir (Θέλω να δω, 2008), όπου έπαιζε και η Κατρίν Ντενέβ, και επιστρέφουν στην Αθήνα με την εικαστική εγκατάσταση «Unconformities» που πρωτοπαρουσιάστηκε στο Κέντρο Ζορζ Πομπιντού, όπου βραβεύτηκε με το Prix Marcel Duchamp 2017.
Θεωρούμε ότι μια έκθεση είναι ένα μέρος όπου τα συναισθήματα, η γνώση και οι έννοιες μοιράζονται. Μια έκθεση σχετικά με το πώς γράφεται η Ιστορίας, τη θέση που πρέπει να πάρεις σήμερα, σε αυτούς τους μπερδεμένους καιρούς, όπου ανακαλύπτεις νέες φόρμες και νέες πιθανότητες, όπου επανεφευρίσκεις τη γνώση και τις συνθήκες υπό τις οποίες μπορείς να μεταλαμπαδεύσεις όλα αυτά. Κι αυτό είναι πολιτική θέση
Όταν πριν από λίγα χρόνια ξεκίνησαν οι εργασίες για την ανέγερση υπερμεγέθους κτιρίου στη γειτονιά τους απέναντι από το σπίτι τους και αντικριστά στο Μουσείο Σουρσόκ, στη μεγαλοαστική περιοχή Ασραφίγιε στη Βηρυτό, συνέβη το εξής: οι εργασίες έπρεπε να σταματήσουν καθώς οι εκσκαφείς βρήκαν αρχαιολογικά ευρήματα. Αποδείχθηκαν δε τόσο σημαντικά που έμελλε να αλλάξουν την ιστορία του Λιβάνου. Ο Χαλίντ εντελώς τυχαία πληροφορήθηκε από συγγενικό του πρόσωπο πώς γίνεται η περισυλλογή υλικού από το υπέδαφος με σκοπό τη μελέτη του. Αυτή η πληροφορία οδήγησε τον ίδιο και την Τζοάνα στη σύλληψη του επόμενου έργου τους, που αρχικά είχε να κάνει με το υπέδαφος της Βηρυτού και εν συνεχεία με αυτό της Αθήνας και του Παρισιού.
Η πρώτη εκδοχή της έκθεσης που φιλοξενείται στο Μουσείο της Ακρόπολης, το οποίο πρώτη φορά παρουσιάζει σύγχρονη τέχνη, εγκαινιάστηκε στο Παρίσι. Τώρα εξελίσσεται και εντάσσεται στο Fast Forward Festival 5, το οποίο φέτος διερευνά ακριβώς αυτό, δηλαδή τον καθοριστικό ρόλο της αρχαιολογίας στην κατασκευή των εθνικών αφηγήσεων και της συλλογικής μνήμης, όπως και τη διαλεκτική σχέση της με την πολιτιστική κληρονομιά.
Κυριακή μεσημέρι, συναντήσαμε στο Μουσείο Ακρόπολης τον Χαλίλ Ζορέζ με την επιστημονική του ομάδα, την αρχαιολόγο Αναστασία Κιούση και τη γεωλόγο Μάνια Μπενίση, με τις οποίες συνεργάζεται εδώ και μήνες. Τα αποτελέσματα της έρευνάς τους αποτελούν ουσιαστικά το υλικό της έκθεσης.
Στην επιστήμη της γεωλογίας με τον όρο «unconformities» δηλώνονται τα στρωματογραφικά κενά, δηλαδή οι ασυμφωνίες, οι ασυνέχειες στην εξέλιξη του δειγματοληπτικού υλικού. Το σημείο όπου ξαφνικά, ανάμεσα στα πλούσια σε πληροφορίες στρώματα του υπεδάφους, μεσολαβεί κενό, ένα κρυφό παρελθόν που δεν έχει αφήσει πίσω του καθόλου ίχνη. Ως «ανθρωπόκαινο» χαρακτηρίζεται ό,τι έχει συμβεί στο υπέδαφος από τη ρήψη των πυρηνικών βομβών στο Ναγκασάκιμ και τη Χιροσίμα και εφεξής.
Τα δείγματα με τα οποία δούλεψαν οι δύο καλλιτέχνες για τη δημιουργία της έκθεσης προέρχονται από γεωτρήσεις που έκανε η Αττικό Μετρό για να διερευνήσει το υπέδαφος της Αθήνας. Αυτό το υλικό συνήθως καταλήγει στις χωματερές, μέρος του όμως κρατείται για μελετητικούς σκοπούς. Σε αυτά ο γεωλόγος εντοπίζει ορυκτά, απολιθώματα ή άλλου είδους ευρήματα.
Η Μάνια Μπενίση εξηγεί: «Το υλικό φυλάσσεται σε κουτιά που έχουν μορφή κυλινδρικών πυρήνων 5 μέτρων, που τους παίρνουμε από το υπέδαφος με αδαμαντοκοπή. Από αυτούς οι καλλιτέχνες τράβηξαν όσα τους ενδιέφεραν και στη συνέχεια, με μια άλλη διαδικασία, τα εμβάπτισαν σε ρητίνη και από κει στάλθηκαν στην Ισπανία, όπου ένας τεχνίτης τα κρυσταλλοποίησε. Είναι μεγάλης αισθητικής αξίας, πανέμορφα. Οι καλλιτέχνες θέλησαν να τα δουν όμως και από μια άλλη πλευρά, αρχαιολογική και γεωλογική, και να μιλήσουν για κάποιες διαδικασίες, είτε φυσικές είτε ανθρωπογενείς, που έπληξαν πόλεις όπως η Αθήνα».
Η Αναστασία Κιούση, μιλώντας για τη δική της συμβολή, συμπλήρωσε: «Οι αρχαιολόγοι αποκαλούμε τους πυρήνες "καρότα". Εγώ κλήθηκα να τους μελετήσω μαζί με τους καλλιτέχνες ώστε να βγάλουμε κάποια ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία και να προχωρήσουμε σε μια καλλιτεχνική ερμηνεία τους. Διαλέξαμε τους πιο ενδιαφέροντες, συλλέγοντας πυρήνες από 3 περιοχές: Μοναστηράκι, Κεραμεικό και Ελαιώνα. Δημιουργήσαμε μια γλυπτική ανασύνθεση που μας έδινε τη δυνατότητα να φτιάξουμε κάποιες ιστορίες για το παρελθόν έτσι όπως τις φανταζόμαστε εμείς, μέσα από στοιχεία και ίχνη αμελητέας αξίας βέβαια. Βλέπαμε όστρακα; Ανασυνθέταμε κάποια ιστορία μαζί με τον καλλιτέχνη. Βλέπαμε ένα κενό; Σκεφτόμασταν τι θα μπορούσε να έχει συμβεί, τι καταστράφηκε, ποια ήταν η διαδοχή των γεγονότων».
Το υλικό που έφτασε στη δικαιοδοσία τους είχε ιδιαίτερη γεωλογική αξία, καθώς και οι τρεις περιοχές τούς πρόσφεραν σαφή αίσθηση των φυσικών φαινομένων που είχαν συμβεί στο λεκανοπέδιο της Αττικής κατά τη διάρκεια των αιώνων. Η κ. Μπενίση λέει: «Στον Κεραμεικό και στο Μοναστηράκι είχαμε ένα αρκετά παχύ, γύρω στα 8 με 12 μέτρα και πλούσιο σε αρχαιολογικά ευρήματα στρώμα, ενώ το γεωλογικό υπόβαθρο της πόλης παρείχε ενδείξεις του ποταμού Ηριδανού και ένα μείγμα από πετρώματα που είναι πανέμορφα γιατί είναι "τεκτονισμένα", δηλαδή έχουν υποστεί πάρα πολύ ακραίες διαδικασίες ρηγμάτωσης, π.χ. οι πτυχώσεις των αρχαίων ελληνικών φορεμάτων που είναι ορατές και αναδεικνύονται ακόμα περισσότερο από τη γλυπτική ανασύνθεση που έκαναν οι καλλιτέχνες.
»Στη συνέχεια, στην περιοχή του Ελαιώνα, έχουμε κάποια καταπληκτικά κροκαλοπαγή πετρώματα, δηλαδή συγκολλημένους βράχους από στρογγυλεμένους λίθους που έχουν κατέβει απ' όλα τα όρη της Αττικής, την Πάρνηθα, την Πεντέλη, το Αιγάλεω, τον Υμηττό, μια πολλή πλούσια υφή από ροζ, πράσινα, γκρι, λευκά, ολόλευκα και κρυσταλλικά πετρώματα. Όλα αυτά μαζί φτιάχνουν ένα καταπληκτικό μωσαϊκό που όταν κόβεται σε κύλινδρο είναι πολύ όμορφο και μας δίνει την αίσθηση του μεγαλύτερου ποταμού της Αθήνας, του Κηφισού.
»Αυτός μπάζωνε τις περιοχές με προσχώσεις, που όταν ήταν λεπτές έδιναν μια ερυθρή άργιλο πολύ ενδιαφέρουσα για τους αρχαίους πηλοπλάστες. Και όλα αυτά στον Ελαιώνα, που κάποτε ήταν η κατεξοχήν αγροτική περιοχή της Αθήνας και επί των ημερών μας έδωσε τη θέση της σε μια άλλου είδους ανάπτυξη, πιο βιομηχανική και τεχνική. Οι καλλιτέχνες έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον ακόμα και γι' αυτά τα υλικά. Θέλησαν να τους δώσουν ισάξια θέση με τα υπόλοιπα μέσα στο έργο τους, γιατί προφανώς τους ενδιέφερε να αναδείξουν την έννοια της ανθρώπινης παρέμβασης στο φυσικό περιβάλλον και της διαφορετικότητας της ανθρώπινης παρέμβασης από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τους σύγχρονους».
Όταν ολοκληρώθηκε η επιστημονική επεξήγηση της διαδικασίας, ο Χαλίλ Ζορέζ πήρε τον λόγο: «Η όλη διαδικασία αυτών των γεωτρήσεων σχετίζεται απολύτως με την εργασία μας ως καλλιτεχνών και κινηματογραφιστών. Το να τρυπάς τη γη για να ανακαλύψεις κρυμμένες ιστορίες θυμίζει ακριβώς αυτό που κάνουμε κι εμείς. Μας ενδιαφέρει ό,τι δεν φαίνεται, ό,τι είναι αδύνατον να φανεί, οι ιστορίες που μένουν κρυφές, που βρίσκονται εκεί, αλλά δεν τις βλέπεις, ή πράγματα που νομίζεις ότι τα γνωρίζεις και όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με αυτά τα βλέπεις με άλλη προοπτική.
Όταν βρέθηκαν τα αρχαία απέναντι από το σπίτι μας, γνωριστήκαμε με έναν αρχαιολόγο και αρχίσαμε να παρακολουθούμε την όλη διαδικασία. Ήταν απίστευτο, ξαφνικά ανακαλύψαμε νέους κόσμους. Όλα αυτά εμφανίζονται στο βίντεο Palimpsestes που θα παρουσιάσουμε στην έκθεση. Όσον αφορά τα ευρήματα, δεν ενδιαφέρει το πόσο σημαντικά ήταν αλλά το τι θα γραφτεί για το γεγονός που μετατρέπεται σε Ιστορία.
Πάντα συνδέουμε ιδέες που βρίσκονται εντός συγκεκριμένου πλαισίου με κάποιες καταστάσεις. Αυτό συνέβη και στη συγκεκριμένη περίπτωση. Δεν κάνουμε Ιστορία. Το συγκεκριμένο πλαίσιο αφορά τρεις πόλεις που είναι μέρος της φαντασίας μας: Παρίσι, Βηρυτός και Αθήνα. Κατασκευάζουμε μια ιστορία μέσα από το απορριπτέο γεωλογικό υλικό και τα στοιχεία αυτού του πλαισίου. Τα συλλέγουμε και προσπαθούμε να βρούμε πώς ανασυνθέτουν ένα πιθανό αφήγημα, προσπαθώντας να θέσουμε ερωτήματα σ' εμάς τους ίδιους σχετικά με τη δική μας σχέση με τον κόσμο, απορρίπτοντας την ιδέα που είχαμε ότι οι πόλεις είναι φτιαγμένες από στρώματα. Η Βηρυτός λέμε ότι έχει καταστραφεί επτά φορές κι έχει χτιστεί οκτώ. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για στρώματα αλλά για δράσεις.
Μπορεί να συμβεί μια δράση που να καταστρέψει ή να προσθέσει αρκετά στρώματα. Αυτή η άποψη περί στρωμάτων δεν υπάρχει μόνο στην αρχαιολογία αλλά και στη γεωλογία. Γιατί συμβαίνουν τεκτονικές μετακινήσεις και καθώς μετακινούνται πράγματα αλλάζουν και τα αφηγήματα. Με αυτά τα δεδομένα φτάνουμε στο συμπέρασμα του «ανθρωπόκαινου». Τι είναι αυτό; Η συζήτηση για το αν ο άνθρωπος σήμερα έχει αρχαιολογική δύναμη. Δηλαδή, για το αν μια αρχαιολογική δράση μπορεί να μετατραπεί σε γεωλογική δύναμη.
Οπότε, με αυτό τον τρόπο, σιγά-σιγά οδηγηθήκαμε στη συγγραφή ιστοριών και αφηγημάτων. Το καταπληκτικό είναι ότι οι περισσότεροι της γενιάς μας πιστεύουν πως ασχολούμαστε με την Ιστορία γιατί είναι δύσκολο να γράψουμε την Ιστορία μας εξαιτίας της βίας. Αυτό που ανακαλύψαμε ήταν ότι λόγω της βίας μπορούμε να κατανοήσουμε περισσότερο την ιστορία των πόλεών μας. Καταστρέφοντας χτίζουμε τη γνώση, εφόσον μπορούμε σήμερα να μελετήσουμε τι βρίσκεται στο υπέδαφος. Αλλά την ίδια στιγμή καταστρέφουμε.
Επιλέξαμε τον τίτλο "Uncomformities" γιατί είναι σαν το jump cut στον κινηματογράφο, μια ιστορία που έρχεται αντιμέτωπη με μια άλλη, σαν κάτι να συνέβη και εναντιώθηκαν. Πίσω από αυτό κρύβεται η ιδέα ότι δεν υπάρχει μόνο ο κύκλος της καταστροφής αλλά και η καταστροφή επειδή ακολουθεί αναγέννηση. Αυτό ήταν που μας ενδιέφερε. Ξαφνικά, έχεις μια διακοπή εξαιτίας ενός ατυχήματος, αλλά συγχρόνως κάτι ξαναρχίζει».
Μετά τη Βηρυτό και το Παρίσι, η εικαστική εγκατάσταση «Unconformities» της Αθήνας συγκροτείται από τρία μέρη: τις γλυπτικές «χρονοκάψουλες» με τα προϊόντα γεώτρησης (Time Capsules), το φιλμ Palimpsestes, με λήψεις από τις εκσκαφές στη Βηρυτό, και τη σειρά «Zig Ζag Over Time», συνδυασμό φωτογραφιών, ζωγραφικών σχεδίων και σημειώσεων, όπως ακριβώς κάνουν οι αρχαιολόγοι όταν καταγράφουν ευρήματα με τους δικούς τους κώδικες.
Οι 16 χρονοκάψουλες είναι 1,5 μέτρο η καθεμία. Τρεις έχουν υλικό από τον Ελαιώνα, τέσσερις από το Μοναστηράκι, τέσσερις από περιοχές του κέντρου της Βηρυτού και πέντε από τις παραποτάμιες προσχώσεις του Σηκουάνα και την ευρύτερη περιοχή του Λούβρου.
Ο Χαλίντ Ζορέζ ολοκληρώνει λέγοντας: «Για την Τζοάνα κι εμένα αυτό το έργο είναι ένα θέμα που αφορά το παρόν, πώς μέσα από το παρελθόν επανενεργοποιούμε το παρόν. Αυτός είναι ο λόγος που είναι τόσο σημαντικό το ότι εκθέτουμε σε αυτό το μουσείο. Ο κόσμος θα έρθει να δει το παρελθόν ώστε να αναρωτηθεί για το σήμερα. Θέλουμε να αναδείξουμε και ένα από τα σημαντικότερα θέματα, το «ανθρωπόκαινο», όπως και την κλιματική αλλαγή. Βρισκόμαστε εν μέσω μιας σημαντικής σύγχρονης συζήτησης, αλλά είμαστε απληροφόρητοι. Τι βλέπουμε ή τι είμαστε ικανοί να δούμε; Πώς μεταβιβάζεις την πληροφορία; Ένας Αθηναίος, που στέκεται κάτω από την Ακρόπολη και την αντικρίζει ψηλά σαν θεό, πως νιώθει; Η αντιπαράθεση δεν αποτελεί πάντοτε αντιπαλότητα.
Αντιπαράθεση είναι η συνάντηση. Ένας καινούργιος τόπος, που δεν είναι όμως σημείο συνάντησης. Γιατί ένα σημείο συνάντησης είναι ένα προκαθορισμένο σημείο όπου θα συναντηθούμε. Όμως εδώ δεν γνωρίζουμε πού θα συναντηθούμε. Αν κάποιος έρθει στο Μουσείο της Ακρόπολης και κατά λάθος μπει στην έκθεση μπορεί να του προκληθούν συναισθήματα που θα τον οδηγήσουν σε κάτι άλλο. Θεωρούμε ότι μια έκθεση είναι ένα μέρος όπου τα συναισθήματα, η γνώση και οι έννοιες μοιράζονται. Μια έκθεση σχετικά με το πώς γράφεται η Ιστορίας, τη θέση που πρέπει να πάρεις σήμερα, σε αυτούς τους μπερδεμένους καιρούς, όπου ανακαλύπτεις νέες φόρμες και νέες πιθανότητες, όπου επανεφευρίσκεις τη γνώση και τις συνθήκες υπό τις οποίες μπορείς να μεταλαμπαδεύσεις όλα αυτά. Κι αυτό είναι πολιτική θέση».
Info
Unconformities / Onassis Fast Forward Festival 5
Μουσείο Ακρόπολης
2-16 Μαΐου, Δευτ.: 08.00-16.00, Τρ.- Πεμ.: 08.00-22.00, Παρ.: 08.00 - 22.00, Σαβ.- Κυρ.: 08.00 - 20.00, ενημερωθείτε για το πρόγραμμα ξεναγήσεων, www.sgt.gr
