Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1938. Μεγάλωσα στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα, συγκεκριμένα στην οδό Διογένους Λαερτίου. Χωμάτινοι δρόμοι, εξερευνήσεις, ατελείωτες παιδικές περιπέτειες στις γειτονιές, παρέες αλλά και δύσκολες εποχές με κακουχίες, στερήσεις και αξεπέραστα βιώματα. Θυμάμαι, για παράδειγμα, που ως παιδί τις νύχτες έβλεπα εφιάλτες ότι μας κυνηγούσαν οι Γερμανοί. Ο πατέρας μου, Κυριάκος, δούλευε ως εισαγωγέας-έμπορος, ενώ η μητέρα μου, Μαρία, δεν εργαζόταν γιατί είχε επικεντρωθεί στην ανατροφή των πέντε παιδιών της. Ήταν μια προσωπικότητα με καλλιτεχνική κλίση. Λάτρευε το πιάνο και τη ζωγραφική. Ο πατέρας μου ήταν ένας άνθρωπος που τον έλκυε το φυσικό περιβάλλον. Πριν ξεσπάσει ο πόλεμος είχε στην κατοχή του κτήματα σε διάφορα σημεία της Αττικής. Ένα απ’ αυτά βρισκόταν στην περιοχή του Αμαρουσίου. Εκεί περνούσαμε μεγάλο διάστημα οικογενειακώς. Και ήταν κάτι που επηρέασε καταλυτικά την κοσμοθεωρία μου.
• Τελείωσα το γυμνάσιο στο Αμερικανικό Κολέγιο Θηλέων στο Ελληνικό, αυτό που σήμερα ονομάζουμε Pierce. Στην αρχή οι συμμαθήτριές μου δεν με ήθελαν στην παρέα τους. Με περιφρονούσαν, δεν με θεωρούσαν έξυπνη και γελούσαν υποτιμητικά. Άλλωστε, έτσι συμβαίνει στα καλά σχολεία, όταν πηγαίνεις στα μέσα της διαδρομής. Αρχικά, δυσκολεύτηκα να προσαρμοστώ. Ωστόσο, το σχολείο αυτό με βοήθησε πολύ να ενισχύσω την αυτοπεποίθησή μου. Από μικρή ηλικία αγαπούσα πολύ τα μαθηματικά και τη ζωγραφική. Η γεωμετρία, ως μάθημα, προήγαγε τη φαντασία μου. Αλλά δεν ήξερα τι είναι ακριβώς η αρχιτεκτονική. Το μόνο που γνώριζα ήταν ότι επρόκειτο για την τέχνη που συνδύαζε τις εικόνες με το σχέδιο, τη ζωγραφική με τα μαθηματικά. Στην τάξη μου επτά κοπέλες επέλεξαν να σπουδάσουν αρχιτεκτονική. Και παρά τη δυσπιστία μιας καθηγήτριάς μου, κατάφερα τελικά να περάσω το 1956 στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στη σχολή Αρχιτεκτόνων, απ’ όπου αποφοίτησα το 1961.
• Ο πρώτος άνθρωπος που με μύησε στους κόλπους της αρχιτεκτονικής σκέψης ήταν ο Αμερικανός καθηγητής James Speyer, συνεργάτης του Γερμανού αρχιτέκτονα Λούντβιχ Μις φαν ντερ Ρόε. Ήταν ο άνθρωπος που, σε αντίθεση με άλλους πανεπιστημιακούς, μου έμαθε τη σύνθεση της σκέψης, ξεκινώντας από το μηδέν. Μας δίδαξε τη σημασία της επιλογής του μορφολογικού σχήματος αλλά και του δομικού συστήματος στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Για την ιστορία να πω ότι ο Speyer δεν έγινε ποτέ μόνιμος καθηγητής, παρόλο που το επιθυμούσε.
Το χειρότερο που μπορεί να σου συμβεί σε αυτή την επαγγελματική ενασχόληση είναι η επίμονη άποψη του πελάτη. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που επιθυμούν διακαώς να ακυρώσουν το δικό σου σχέδιο ή την επιλογή των υλικών που έχεις κάνει προκειμένου να ικανοποιήσουν την κακογουστιά τους. Πρόσωπα με οικονομική επιφάνεια, αλλά χωρίς παιδεία, προσπαθούσαν να επέμβουν, αλλάζοντας άρδην όλα όσα είχα σκεφτεί.
• Φυσικά, είχα την ευκαιρία να συναναστραφώ πολύ σημαντικούς ανθρώπους, όπως ο Χατζηκυριάκος-Γκίκα, ο Εγγονόπουλος ή ο Τσαρούχης. Μόλις ολοκλήρωσα τις σπουδές μου, εκπόνησα τη διπλωματική μου στον τομέα της Πολεοδομίας ‒μου άρεσε πολύ‒ και στη συνέχεια ο Αντώνης Κριεζής με πρότεινε να γίνω επιμελήτρια στην έδρα του, με υπεύθυνο τον ίδιο. Επίσης, στο διάστημα της άσκησης του επαγγέλματός μου είχα τη δυνατότητα να έχω ως επιβλέποντα καθηγητή τον Ιωάννη Δεσποτόπουλο. Παράλληλα, ξεκίνησα να εργάζομαι στο γραφείο του Ιάσονα Ρίζου και αργότερα μαζί με τον πολιτικό μηχανικό Ανδρέα Ζέη. Το 1962 ίδρυσα μαζί με τον σύζυγό μου, τον πολιτικό μηχανικό Ιωάννη Πομόνη, το Γραφείο Αρχιτεκτονικών Μελετών. Είχαμε γνωριστεί τυχαία στη διάρκεια μιας συνάντησής μας σε ένα γραφείο που ασχολούνταν με τις στατικές μελέτες.
• Ύστερα, αποφάσισα να φύγω για το Παρίσι προκειμένου να παρακολουθήσω ένα επιμορφωτικό πρόγραμμα κι εκεί γνώρισα τον Γεώργιο Κονδύλη. Στην Ελλάδα επέστρεψα το 1969 και ξεκίνησα διάφορες εργασίες στον τομέα των κατοικιών, των ξενοδοχείων, των πεζόδρομων και των πλατειών, ενώ εργάστηκα και στο υπουργείο ΥΠΕΧΩΔΕ, εκπονώντας διάφορες χωροταξικές μελέτες.
• Η πρώτη μου μελέτη πολυκατοικίας ήταν για το οικοδόμημα στη συμβολή Λουκιανού και Αχαιού στο Κολωνάκι. Ακολουθούν άλλα έργα, όπως το εργοστάσιο της καπνοβιομηχανίας «Καστρί» στη Νέα Κηφισιά, ενώ μαζί με τον αρχιτέκτονα Νίκο Ζουλάμογλου λάβαμε κάποιες διακρίσεις λόγω της συμμετοχής μας σε διαγωνισμούς π.χ. για τον σχεδιασμό ενός πρότυπο εξατάξιου και ενός διθέσιου δημοτικού σχολείου το 1966. Μάλιστα, κερδίσαμε το πρώτο βραβείο σε διαγωνισμό του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων για τύπους σχολικών συγκροτημάτων. Άλλο ένα βραβείο που είχα λάβει ως αποτέλεσμα συνεργασίας ήταν για δύο νέα κτίρια γραφείων του Αεροδικείου στις οδούς Δ. Σούτσου και Αθανασιάδου.
• Το έργο για το οποίο είμαι περήφανη είναι η κατασκευή της δικής μου κατοικίας. Αποτελεί ένα από τα γνωστότερα έργα μου, αφού κάθε χρόνο το επισκέπτονται τελειόφοιτοι φοιτητές της Αρχιτεκτονικής Σχολής. Κι αυτό γιατί κυριαρχεί η λειτουργική ενότητα ανάμεσα στους χώρους ως αποτέλεσμα σύνθεσης των εσωτερικών με τους εξωτερικούς χώρους. Φυσικά, πελάτης και αρχιτέκτονας ήταν το ίδιο πρόσωπο. Αποτελείται από υπόγειο, ισόγειο και πρώτο όροφο. Ταυτόχρονα, στο ισόγειο υπάρχει ο ενιαίος διαμπερής χώρος του καθιστικού και του εργαστηρίου, που μπορούν να χωριστούν με συρόμενα ελαφρά χωρίσματα. Τέλος, στο καθιστικό και στο εργαστήριο υπάρχει σύνδεση με τον εξωτερικό χώρο μέσω μεγάλων ανοιγμάτων. Πάντοτε με ενδιέφερε η ανθρώπινη αρχιτεκτονική που δίνει βαρύτητα στον φωτισμό, στον αερισμό, στην άρρηκτη σχέση φύσης και ανθρώπων, όπως και στη διαμόρφωση των μοντέρνων όψεων, η οποία πρέπει να είναι λιτή, με υπαινικτικές αναφορές στην ελληνική παράδοση. Αντίθετα, και χωρίς να υπεισέλθω σε λεπτομέρειες, το έργο που έχω αποκηρύξει αφορά την κατασκευή δύο πολυτελών κατοικιών στην περιοχή της Εκάλης.
• Ενδεικτικά, στη διάρκεια της πολυετούς διαδρομής μου ‒είτε μόνη μου είτε μέσω συνεργασιών‒ δημιούργησα κάποια σημαντικά έργα, όπως ο σχεδιασμός της σημερινής όψης της πεζοδρόμησης της Βουκουρεστίου. Επίσης, μελέτησα και είχα την ευθύνη της πεζοδρόμησης της Φωκίωνος Νέγρη αλλά και της πλατείας Αρσακείου μεταξύ των οδών Πανεπιστημίου και Σταδίου. Ξεχωριστό κεφάλαιο της αρχιτεκτονικής μου πορείας παραμένει η εκτενής επίβλεψη της διαμόρφωσης της πλατείας Κλαυθμώνος, όπως και η συνεργασία μου με τον Δημήτρη Πικιώνη, που αφορούσε τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του μνημείου Ταγματάρχου Βελλισαρίου στην Κύμη Ευβοίας. Προφανώς, δεν λησμονώ την ανεκτίμητη εμπειρία που είχα το 1968 στο πρότζεκτ για τη δημιουργία της νέας πόλης Toulouse le Mirail. Ήταν ένα πολεοδομικό πείραμα που σχεδιάστηκε από την ομάδα αρχιτεκτόνων Candilis, Josic και Woods και αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός νέου τύπου μαζικής διαβίωσης.
• Θαυμάζω σπουδαίες φυσιογνωμίες της αρχιτεκτονικής σκέψης, όπως ο Λε Κορμπιζιέ, ο Φρανκ Λόιντ Ράιτ και ο Χανς Μάγιερ, ενώ από Έλληνες τον Άρη Κωνσταντινίδη και τον Δημήτρη Πικιώνη. Έχω ταξιδέψει σε πολλά μέρη του κόσμου και το αριστούργημα που ξεχωρίζω είναι η Όπερα του Σίδνεϊ. Μου αρέσει διότι κυριαρχούν σε αυτήν δύο μορφές, ενός τεράστιου ιστιοφόρου που βρίσκεται στο λιμάνι και ενός γιγαντιαίου μουσικού οργάνου. Αυτός ήταν και ο λόγος που αναζήτησα τον αρχιτέκτονα, όταν έμαθα τελικά ότι σχεδιάστηκε από τον Δανό Γιερν Ούντσον. Κάποτε, λοιπόν, αυτό το εξαιρετικό έργο θεωρήθηκε αμφιλεγόμενο. Τελικά, όχι μόνο καθόρισε την Αυστραλία και αποτέλεσε το σήμα κατατεθέν της πόλης αλλά συγκαταλέγεται στα πιο διάσημα και χαρακτηριστικά κτίρια του εικοστού αιώνα.
• Η αρχιτεκτονική είναι μια διαρκής επαφή με ανθρώπους, ιδέες και το πνεύμα του εκάστοτε τόπου. Τις περισσότερες φορές το μυαλό μου σκεφτόταν με τρισδιάστατο τρόπο. Μετουσίωνα την ιδέα ως απόρροια έμπνευσης όλων όσα αφουγκραζόμουν, στο σημείο που τελικά θα γινόταν πράξη το σχέδιο. Με ενδιέφεραν η συνέπεια, η γενική εικόνα και η αρμονική ένταξη των κτιρίων στο περιβάλλον. Ο προσανατολισμός, ο όγκος, η ισορροπία, η οικονομία στη σύνθεση και στην ύλη καθώς και στην αδιάκοπη ενότητα μορφής και κατασκευής. Και, φυσικά, ο ιδιωτικός ή δημόσιος χώρος να είναι βιώσιμος για όσους τον χρησιμοποιούν ως εστία ζωής. Επιδίωξα, λοιπόν, να δημιουργήσω ένα προσωπικό ύφος, συνδυάζοντας δημιουργικά τη μοντέρνα αρχιτεκτονική με στοιχεία της τοπικής παράδοσης. Άλλωστε, η αρχιτεκτονική μου εστιάζει στην κλιμάκωση των όγκων σε σχέση με τον χώρο.
• Συγχρόνως, το χειρότερο που μπορεί να σου συμβεί σε αυτή την επαγγελματική ενασχόληση είναι η επίμονη άποψη του πελάτη. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που επιθυμούν διακαώς να ακυρώσουν το δικό σου σχέδιο ή την επιλογή των υλικών που έχεις κάνει προκειμένου να ικανοποιήσουν την κακογουστιά τους. Πρόσωπα με οικονομική επιφάνεια, αλλά χωρίς παιδεία, προσπαθούσαν να επέμβουν, αλλάζοντας άρδην όλα όσα είχα σκεφτεί. Μια ακατανόητη απουσία εμπιστοσύνης και μπόλικη καχυποψία. Ξέρετε, πιστεύω ότι οι γυναίκες σχεδιάζουν εντελώς διαφορετικά σε σύγκριση με τους άντρες. Τις ενδιαφέρει περισσότερο η ζωή μέσα στην αρχιτεκτονική που δημιουργούν. Αντιθέτως, οι άντρες προσέχουν πολύ τις όψεις ή να είναι ωραίο το κτίριό τους.
Στην εποχή μας μου χαλούν την αισθητική τα γκράφιτι, η γραφορύπανση, οι βρόμικοι τοίχοι και οι μουντζούρες σε δημόσια κτίρια. Με ενοχλούν αισθητικά η χυδαιότητα και η αδιαφορία. Η κακογουστιά, άλλωστε, είναι η τελική αποτύπωση της έλλειψης κανόνων. Ξέρετε, σύμφωνα με τον ελληνικό νόμο, η υπογραφή του αρχιτέκτονα σε μια μελέτη δεν είναι απαραίτητη, γι’ αυτό οι εργολάβοι κατέστρεψαν την Αθήνα.
• Στην εποχή μας μου χαλούν την αισθητική τα γκράφιτι, η γραφορρύπανση, οι βρόμικοι τοίχοι και οι μουντζούρες σε δημόσια κτίρια. Με ενοχλούν αισθητικά η χυδαιότητα και η αδιαφορία. Η κακογουστιά, άλλωστε, είναι η τελική αποτύπωση της έλλειψης κανόνων. Ξέρετε, σύμφωνα με τον ελληνικό νόμο, η υπογραφή του αρχιτέκτονα σε μια μελέτη δεν είναι απαραίτητη, γι’ αυτό οι εργολάβοι κατέστρεψαν την Αθήνα. Προφανώς, κλήθηκαν να καλύψουν κάποιες αναγκαίες στεγαστικές ανάγκες εξαιτίας της συσσώρευσης του πληθυσμού στην πρωτεύουσα. Άλλαξαν, όμως, οι όροι δόμησης και λόγω της αστυφιλίας δόθηκε στη χώρα μας η άδεια οικοδομής σε άτομα τα οποία όχι μόνο δεν διαθέτουν αρχιτεκτονική παιδεία αλλά ούτε καν τη στοιχειώδη εμπειρία. Κάτι τέτοιο σε πόλεις του εξωτερικού απαγορεύεται.
• Η Αθήνα είναι μια άσχημη πόλη που έχει ωραίες γωνιές. Είναι μια πόλη όπου επικρατούν οι αντιθέσεις. Μου αρέσει να περπατώ στην Πλάκα, στον λόφο του Λυκαβηττού, να περνώ μπροστά από την ιστορική Τριλογία της Πανεπιστημίου και να παρατηρώ κάποια όμορφα νεοκλασικά κτίρια. Αλλά η Αθήνα, σήμερα, δεν είναι μια φιλική πόλη. Έχει πεζοδρόμια τα οποία όχι μόνο δεν συντηρούνται αλλά δεν μπορείς ούτε και να τα διασχίσεις, αφού όλοι παρκάρουν όπου θέλουν. Πολλά σημεία στην πόλη είναι παραμελημένα. Επίσης, το αίσθημα της ανασφάλειας έχει γιγαντωθεί, ενώ εμβληματικές τοποθεσίες, όπως η οδός Πατησίων, έχουν αλλάξει όψη, χάνοντας την παλιά τους αίγλη. Το κέντρο της Αθήνας έχει εγκαταλειφθεί πλήρως κι αυτό είναι κάτι αδιανόητο. Σε καμία ευρωπαϊκή πόλη δεν συναντάς αυτήν τη θλιβερή κατάσταση.
• Στην ελληνική κοινωνία με ενοχλεί το γεγονός της αντικατάστασης της ζωντανής επικοινωνίας με την ηλεκτρονική. Έχει χαθεί η συνομιλία, η ανταλλαγή απόψεων και έχει μετασχηματιστεί σε εικονική. Επιπρόσθετα, στη χώρα μας είναι αξιολύπητο το ότι πολλοί άνθρωποι επιθυμούν να αποκτήσουν πολλά χρήματα όχι για να ζήσουν καλύτερα αλλά γιατί διακατέχονται από επιδειξιμανία. Είναι θύματα μιας πλαστής ευδαιμονίας. Ο Έλληνας θέλει να επιδεικνύει με κάθε τρόπο τα λεφτά που έχει. Και είναι απογοητευτικό το ότι για λίγες δεκάρες φθονεί τον γείτονα, τον συνάδελφο ή ακόμα και τον φίλο του. Μια ακόρεστη ζήλεια για οποιαδήποτε επιτυχία, σε ό,τι κι αν κάνεις. Ως λαός τσιγκουνευόμαστε την καλή κουβέντα. Κι εκείνοι που φθονούν τον διπλανό τους είναι όσοι δεν έχουν να επιδείξουν τίποτα ουσιαστικό. Μάλιστα, πολλές φορές πράττουν τα πάντα για να υποκλέψουν την ιδέα σου και να την παρουσιάσουν ως δική τους. Αυτό με εντυπωσίαζε από τότε που ήμουν στο Πολυτεχνείο. Η νοοτροπία τού να αρπάζεις το σκεπτικό του άλλου και να το αναδεικνύεις με περίτεχνο τρόπο ως προσωπικό σου.
• Στη ζωή μου στάθηκα πολύ τυχερή. Έζησα όμορφα. Γι’ αυτό και δεν με τρομάζει ο θάνατος. Ποτέ δεν πορεύτηκα με τον φόβο του τέλους. Πάντοτε φρόντιζα να ζω ως ένας ανεξάρτητος και αδέσμευτος άνθρωπος. Επίσης, δεν αισθάνθηκα ποτέ είτε ότι ήμουν διάσημη είτε ότι κάποιοι με θαύμαζαν για το έργο μου. Για μένα η δημιουργία είναι μια πολυσύνθετη διανοητική κατασκευή. Απαιτεί να είσαι παραγωγικός, να εμβαθύνεις στις ιδέες σου και να μπορείς να βάζεις σε τάξη τις σκέψεις σου.
• Με τον σύζυγό μου είχαμε μεγάλη διαφορά ηλικίας. Χωρίσαμε, αλλά παραμείναμε μαζί μέχρι και κάποια χρόνια πριν να φύγει από τη ζωή. Αποκτήσαμε μια κόρη, έναν γιο και τρία εγγόνια. Μια πληγή που με ακολουθεί είναι ότι δεν ξέρω αν ήμουν καλή μητέρα για τα παιδιά μου. Υπήρχαν πολλές περίοδοι στη διάρκεια του βίου μου που χρειαζόταν να λείπω ή εργαζόμουν πάρα πολύ. Εκείνες τις στιγμές ήμουν απούσα και ίσως γι’ αυτό να έχουν κάποιο παράπονο. Δεν συνδυάζεται εύκολα η απαιτητική επαγγελματική καριέρα με την οικογένεια. Το βέβαιο είναι ότι είμαι μια μητέρα που έχει ενδιαφέρον.
• Την ευτυχία δεν είναι εύκολο να την ανακαλύψουμε στη ζωή μας, διότι αποτελεί μια επιλογή που εξαρτάται από τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά μας. Το λέω με την έννοια ότι απαιτεί να καταφέρνεις να μη στενοχωριέσαι ή να μη λαμβάνεις υπόψη σου κακόβουλα σχόλια και γνώμες. Είναι κι αυτό μια μορφή ευτυχίας. Εξαιτίας της πανδημίας μού έλειψε πολύ η κοινωνική συναναστροφή, το γέλιο, ο χορός, η παρέα, ο κινηματογράφος ή το θέατρο. Όμως, το αντιμετωπίζω. Πλέον, ζω μόνη στο σπίτι μου και τις μοναχικές ώρες μού αρέσει πολύ να ζωγραφίζω. Ο φανταστικός ρεαλισμός στους πίνακές μου είναι ο τρόπος με τον οποίο καταπολεμώ τη μοναξιά μου.
• Για τη λέξη «Θεός» την απάντηση την έχει δώσει ένας από τους αγαπημένους μου συγγραφείς, ο Άρθουρ Κέσλερ. Δεν ζούμε σε ένα διαβολοκεντρικό σύμπαν όπου κυριαρχεί η τυφλή θρησκευτική πίστη. Η κοσμολογία δεν έχει καμία σχέση με ό,τι μας παρουσιάζει η Εκκλησία με τις προσευχές, την Κόλαση και τον Παράδεισο. Πιθανόν κάτι να υπάρχει πίσω από την ύπαρξη του κόσμου και η ορατή πραγματικότητα να μην είναι αποτέλεσμα τυχαίων γεγονότων. Αλλά κανείς δεν μπορεί να το ξέρει αυτό.
• Η κινητήρια δύναμη της διαδρομής μας είναι το δημιουργικό πάθος. Με την προϋπόθεση βέβαια ότι έχεις απελευθερωθεί από ξεπερασμένες αντιλήψεις κι έχεις αφήσει το προσωπικό σου στίγμα σε καθετί με το οποίο καταπιάνεσαι. Και, φυσικά, η ζωή με έχει μάθει ότι σημασία έχει να ζεις και να σκέφτεσαι ελεύθερα.
H εταιρεία Design Ambassador και η πλατφόρμα για την αρχιτεκτονική archisearch.gr συνεχίζουν τον κορυφαίο θεσμό των Lifetime Achievement Awards. Φέτος, τα Archisearch Lifetime Achievement Awards απονέμονται σε τρεις σημαντικές γυναίκες της ελληνικής αρχιτεκτονικής: τη Σέβα Καρακώστα, τη Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη και τη Νέλλα Γκόλαντα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
