Τον περασμένο Δεκέμβριο, η Μόσχα απέκτησε ένα νέο κέντρο τέχνης, το πολυδιαφημισμένο GES-2, διά χειρός Ρέντζο Πιάνο, σε έναν ανακαινισμένο σταθμό ηλεκτρικής ενέργειας, μια ανάσα από το Κρεμλίνο. Το ίδρυμα τέχνης του ολιγάρχη Λεονίντ Μίκελσον V-A-C χρηματοδότησε το έργο, στο οποίο περιηγήθηκε πρώτος ο φίλος του Βλαντίμιρ Πούτιν.
Την επόμενη της έναρξης της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, ο Μίκελσον ήταν ένας από τους ολιγάρχες που κλήθηκαν στο Κρεμλίνο. Λίγες ημέρες αργότερα, τα ιδρύματα τέχνης της Δύσης, όπως και τα κράτη, άρχισαν να επιβάλουν κυρώσεις στους Ρώσους υπερπλούσιους, επιστρέφοντας χρήματα, ακυρώνοντας συνεργασίες και «εξορίζοντας» από Δ.Σ. τους Ρώσους χορηγούς και προστάτες των τεχνών.
Γρήγορα ανακλαστικά αλλά και υποκρισία από ιδρύματα που μοιάζουν σαν να μην είχαν ακούσει λέξη για τα εκατομμύρια που έβαζαν στο ταμείο τους και για το ποιες αμαρτίες ξέπλεναν οι ολιγάρχες μέσω της παρουσίας τους στον κόσμο της τέχνης.
Τα ανταλλάγματα που πρόσφεραν τα μεγάλα μουσεία, τα ιδρύματα της Δύσης και οι γκαλερί ήταν πολύ «συγκεκριμένα», τους χάριζαν διεθνές προφίλ, ασυλία, φήμη, κοινωνική και πολιτιστική αίγλη. Το χρήμα ξέπλενε τη φήμη των ολιγαρχών, που κατέφθαναν με συνοδείες και αμέτρητο –και έτοιμο να ξοδευτεί– πλούτο και απολάμβαναν μεγάλες τιμές.
Τα ανταλλάγματα που πρόσφεραν τα μεγάλα μουσεία, τα ιδρύματα της Δύσης και οι γκαλερί ήταν πολύ «συγκεκριμένα», τους χάριζαν διεθνές προφίλ, ασυλία, φήμη, κοινωνική και πολιτιστική αίγλη. Το χρήμα ξέπλενε τη φήμη των ολιγαρχών που κατέφθαναν με συνοδείες και αμέτρητο –και έτοιμο να ξοδευτεί– πλούτο και απολάμβαναν μεγάλες τιμές.
Όταν ο Ρόμαν Αμπράμοβιτς εμφανίστηκε στον κόσμο της τέχνης, το έκανε με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο και έφτιαξε ένα υψηλής δημοσιότητας προφίλ στη Δύση. Σύμφωνα με το «Forbes», η περιουσία του ανέρχεται σε 12 δισεκατομμύρια δολάρια. Είναι ο πλουσιότερος άνθρωπος στο Ισραήλ, ο 11ος πλουσιότερος στη Ρωσία και ο 140ός πλουσιότερος στον κόσμο.
Το 2008, και ενώ κανείς στον κόσμο της τέχνης δεν τον ήξερε προηγουμένως, αγόρασε τον πίνακα «Benefits Supervisor Sleeping» του Λούσιαν Φρόιντ για 17 εκατομμύρια λίρες από τον οίκο Christie's στη Νέα Υόρκη και το επόμενο βράδυ ένα τρίπτυχο του Φράνσις Μπέικον για 43 εκατομμύρια στερλίνες από τον οίκο Sotheby's. Οι αγορές έγιναν μια εβδομάδα αφότου ο Πούτιν εκλέχτηκε και πρωθυπουργός, επεκτείνοντας την εξουσία του πέρα από τις δύο διαδοχικές θητείες που επιτρέπονται από το ρωσικό σύνταγμα.
Ο «Guardian» σημειώνει ότι η καλλιέργεια ενός υψηλού δημόσιου προφίλ στο εξωτερικό, είτε μέσω της τέχνης είτε μέσω του αθλητισμού, μπορεί επίσης να προσφέρει έναν βαθμό προστασίας στο εσωτερικό. Aγοράζοντας την Τσέλσι ο Αμπράμοβιτς έγινε ένα αναγνωρίσιμο δημόσιο πρόσωπο διεθνώς. Το γεγονός αυτό δεν τον έκανε ανέγγιχτο, αλλά σίγουρα τον έκανε λιγότερο ευάλωτο στη Ρωσία.
Η Αλεξάνδρα Τολστόι, πρώην σύζυγος του Σεργκέι Πουγκάτσεφ, γνωστού ως τραπεζίτη του Πούτιν, έχει δηλώσει για τους ολιγάρχες: «Όλοι μισούν ο ένας τον άλλον. Είναι πολύ ανταγωνιστικοί. Δεν εμπιστεύονται ο ένας τον άλλο. Είναι περίπου όπως θα φανταζόταν κανείς τον "Νονό". Αυτός ο τρελός, απίστευτος πλούτος και επίσης πλήρης απουσία της κανονικής, ανθρώπινης ηθικής. Οι κορυφαίοι σύμβουλοι του Πούτιν "όλοι μισούν ο ένας τον άλλο" και η κυβέρνηση είναι "αδίστακτη"».
Μέχρι το 2008, το ενδιαφέρον για τη ρωσική τέχνη, κυρίως από Ρώσους αγοραστές, είχε αυξηθεί κατά 703% από τα επίπεδα του 2003, και εκείνη τη χρονιά ο οίκος δημοπρασιών Phillips αγοράστηκε από το Russian Mercury Group.
Στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2011, ο Αμπράμοβιτς και η τότε σύντροφός του Ντάσα Ζούκοβα είχαν προκαλέσει την οργή των ντόπιων, όταν αγκυροβόλησαν τη μήκους 377 ποδών θαλαμηγό «Luna» στο Μεγάλο Κανάλι της πόλης, και διοργάνωσαν διάφορα πάρτι για να εγκαινιάσουν ένα πρότζεκτ video art με τους καλλιτέχνες Gillian Wearing, Sarah Morris και Tom Sachs.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Αμπράμοβιτς και η Ζούκοβα άνοιξαν την γκαλερί Garage στο πάρκο Γκόρκι της Μόσχας, με τον κόσμο της τέχνης να παρελαύνει από τις αίθουσές της, ανάμεσά τους ο επιμελητής Χανς Ούλριχ Όμπριστ του Serpentine και οι γκαλερίστες Λάρι Γκαγκόσιαν και Σάντι Κόουλς. Παρόντες ήταν επίσης ο σκηνοθέτης του «Star Wars» Τζορτζ Λούκας και ο καλλιτέχνης Τζεφ Κουνς.
Από τότε μέχρι και σήμερα η Ντάσα Ζούκοβα, νυν Νιάρχου, με τον τέως σύζυγό της Ρομάν Αμπράμοβιτς συστήνουν στους κατοίκους της ρωσικής πρωτεύουσας τον αφρό της σύγχρονης τέχνης.
Πολύ πρόσφατα το μουσείο ανακοίνωσε την επέκτασή του στο γειτονικό, διάσημο πάρκο Γκόρκι και συγκεκριμένα στο περίφημο, ιστορικό εξάγωνο περίπτερο που βρίσκεται εκεί από το 1932. Την επέκταση, η οποία θα προσθέσει άλλα 9.500 τ.μ. ωφέλιμου εκθεσιακού και κοινόχρηστου χώρου, έχουν αναλάβει οι Ιάπωνες αρχιτέκτονες Kazuyo Sejima και Ryue Nishizawa της αρχιτεκτονικής φίρμας SANAA.
Το Μουσείο Garage μετακόμισε το 2015 στο σημερινό του σπίτι, ένα εστιατόριο σε σχήμα κύβου χτισμένο το 1968, που απέκτησε νέα πρόσοψη χάρη στην αρχιτεκτονική παρέμβαση του Ρεμ Κούλχαας.
Η ίδια η Ζούκοβα έχει μιλήσει κατά της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, δηλώνοντας στη «New York Post»: «Η βάναυση και φρικτή εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι ντροπή. Ως γεννημένη στη Ρωσία, καταδικάζω απερίφραστα αυτές τις πολεμικές πράξεις και είμαι αλληλέγγυα με τον ουκρανικό λαό καθώς και με τα εκατομμύρια των Ρώσων που αισθάνονται το ίδιο».
Η Ζούκοβα πήρε αποστάσεις και παραμένει στο Μουσείο Τέχνης της Κομητείας του Λος Άντζελες και στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στη Νέα Υόρκη, αλλά πολλοί άλλοι Ρώσοι δισεκατομμυριούχοι υψηλού προφίλ αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους στα δυτικά ιδρύματα με την έναρξη του πολέμου.
Το ίδρυμα του Μίκελσον έχει επίσης παρουσία σε δημόσια ιδρύματα τέχνης του Λονδίνου, διοργανώνοντας τέσσερις εκθέσεις στην Γκαλερί Whitechapel μεταξύ 2014 και 2018, με το Whitechapel να κάνει εκθέσεις και στο palazzo V-A-C στη Βενετία. Ήταν χορηγός στην Tate στο Λονδίνο και συμμετείχε στο διοικητικό συμβούλιο του New Museum στη Νέα Υόρκη, ξανά μεταξύ 2014 και 2018.
Στις ΗΠΑ από το 2014 έχουν επιβληθεί ομοσπονδιακές κυρώσεις στη Novatek, την εταιρεία αερίου της οποίας ο Μίκελσον είναι κύριος μέτοχος. Το 2018 επιβλήθηκαν προσωπικές κυρώσεις στον Μίκελσον από το υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ. Νωρίτερα αυτόν το μήνα τέθηκαν ερωτήσεις στο βρετανικό Κοινοβούλιο σχετικά με το γιατί η Βρετανία δεν είχε επιβάλει κυρώσεις προσωπικά στον Μίκελσον.
Ο Βλαντίμιρ Ποτάνιν και ο Πετρ Άβεν, οι οποίοι κλήθηκαν επίσης να δουν τον Πούτιν στις 24 Φεβρουαρίου, παραιτήθηκαν από τις αντίστοιχες θέσεις τους στο Μουσείο Γκούγκενχαϊμ στη Νέα Υόρκη και στη Βασιλική Ακαδημία στο Λονδίνο. Το 2020 η Neue Galerie στο Βερολίνο διοργάνωσε μια έκθεση ρωσικού μοντερνισμού δανεισμένη σε μεγάλο βαθμό από τη συλλογή του Άβεν. Τώρα που στον Άβεν έχουν επιβληθεί κυρώσεις από την Ε.Ε. και τη Βρετανία, η έκθεση θα ήταν πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί και το μουσείο θα βρισκόταν προφανώς σε πολύ δύσκολη θέση.
Από τώρα και στο εξής κάθε μουσείο, όπως δείχνουν τα πράγματα, θα υποχρεωθεί να ελέγξει τους χορηγούς του και καθώς η έννοια του αποδεκτού αλλάζει, αν τα ρωσικά χρήματα αξιολογηθούν ως επικίνδυνα, τα ιδρύματα πιθανώς θα αντιμετωπίσουν σοβαρά και μεγάλα οικονομικά προβλήματα.
Εκθέσεις σαν την αναδρομική της Natalia Goncharova στην Tate Modern το 2019, που έγινε στην ουσία με χρήματα της Letter One, μιας εταιρείας που ανήκει στον Μιχαήλ Φρίντμαν, στενό συνεργάτη του Άβεν, σήμερα θα ήταν αδιανόητο να πραγματοποιηθούν, παρά το γεγονός ότι Φρίντμαν και Άβεν, οι οποίοι έχουν θεωρηθεί οικονομικοί υποστηρικτές του Πούτιν και υπεύθυνοι για την προσάρτηση της Κριμαίας και την αποσταθεροποίηση της Ουκρανίας, εξέδωσαν κοινή δήλωση που περιγράφει τα μέτρα που ελήφθησαν εναντίον τους ως «ψευδή και αβάσιμα».
Εκπρόσωπος της Tate δήλωσε ότι «δεν υπάρχουν κυρώσεις από το Ηνωμένο Βασίλειο σε κανέναν από τους σημερινούς μεμονωμένους ή εταιρικούς υποστηρικτές της και οποιεσδήποτε ιστορικές σχέσεις με πρώην δωρητές που συνδέονται με τη ρωσική κυβέρνηση έχουν πλέον λήξει».
Το 2008, ένας ακόμη ολιγάρχης, ο Άλισερ Ουσμάνοφ, διευκόλυνε την Tate να δανείσει 112 έργα του JMW Turner στο Μουσείο Πούσκιν στη Μόσχα. Την εποχή εκείνη, η συμφωνία χαιρετίστηκε από το Βρετανικό Συμβούλιο ως «ένας ζωτικός τρόπος υποστήριξης των δεσμών μεταξύ δύο χωρών».
Η παραμονή στην Ευρώπη μοιάζει πιο επικίνδυνη από ποτέ για τους Ρώσους δισεκατομμυριούχους. Προφανώς, θέλοντας να προστατεύσουν τα περιουσιακά τους στοιχεία και έχοντας χάσει μέσα σε τρεις μόνο εβδομάδες την κοινωνική τους θέση, θα μεταφέρουν τα περιουσιακά τους στοιχεία σε άλλα μέρη, στο Ντουμπάι, στις Μαλδίβες.
Το Le Conseil des Ventes, το συμβούλιο το οποίο εκπροσωπεί τους γαλλικούς οίκους δημοπρασιών, έχει ενημερώσει τα μέλη του ότι ακόμη και αν μια πώληση ακυρωθεί, οποιαδήποτε περιουσιακά στοιχεία ή κεφάλαια ανήκουν σε όσους υπόκεινται σε κυρώσεις πρέπει να παραμείνουν στην κατοχή του.
Η φυγή ρωσικών κεφαλαίων δεν προκαλεί πονοκέφαλο μόνο στα μουσεία της Δύσης, δημιουργεί πρόβλημα και για τις ιδιωτικές γκαλερί τέχνης και τους οίκους δημοπρασιών. Σύμφωνα με τους κανόνες της Ε.Ε. για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες του 2019, όλες οι συναλλαγές άνω των 10.000 ευρώ απαιτούν τη δέουσα επιμέλεια.
Ήδη το Ηνωμένο Βασίλειο, που ακόμα και μετά το Μπρέξιτ ακολουθεί τον κανονισμό της Ε.Ε., απαγόρευσε όλες τις εξαγωγές έργων τέχνης στη Ρωσία και οι οίκοι Sotheby's, Christie's και Bonhams αναγκάστηκαν να ακυρώσουν τις δημοπρασίες ρωσικής τέχνης τον Ιούνιο.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι οίκοι δημοπρασιών δεν κάνουν υποχρεωτικά ελέγχους κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, και οι περισσότερες εμπορικές γκαλερί δεν κάνουν καθόλου, τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Για παράδειγμα, η οικογένεια του Ρώσου ολιγάρχη Μπόρις Ρότενμπεργκ μπόρεσε να αγοράσει σύγχρονη και μοντέρνα τέχνη αξίας 18 εκατομμυρίων δολαρίων σε δημοπρασία και ιδιωτικά, αν και τους έχουν επιβληθεί κυρώσεις στις ΗΠΑ.
Αν και οι 500 υπερπλούσιοι Ρώσοι ελέγχουν περισσότερο πλούτο από το φτωχότερο 99,8% του ρωσικού πληθυσμού, με το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου να βρίσκεται εκτός Ρωσίας, το χτύπημα στους λάτρεις της τέχνης δεν είναι το πιο αποτελεσματικό όπλο στον οικονομικό πόλεμο εναντίον του Πούτιν. Το μόνο που θα μπορούσε να βγάλει τους ανθρώπους στους δρόμους είναι η μαζική υποτίμηση του ρωσικού νομίσματος και κατάρρευση της ρωσικής οικονομίας, αφού η λαϊκή εξουσία είναι πολύ πιο ισχυρή από την ολιγαρχική εξουσία στη Ρωσία του Πούτιν.
Ωστόσο, η ιστορία του αυγού Rothschild Fabergé προσφέρει μια εικόνα για το πόσο στενές είναι οι σχέσεις των πολιτιστικών θεσμών με τη Ρωσία του Πούτιν. Το διάσημο αντικείμενο αγοράστηκε από τον Αλεξάντρ Ιβάνοφ, ο οποίος απέκτησε τα εκατομμύριά του στη μετασοβιετική εποχή, για 14 εκατομμύρια δολάρια από τον οίκο Christie's στο Λονδίνο το 2007.
Η έκθεση του πολύτιμου αυγού θα γινόταν στο Ερμιτάζ αλλά αναβλήθηκε όταν 50 οικονομικοί επιθεωρητές έκαναν έφοδο στο ιδιωτικό του μουσείο στη γερμανική λουτρόπολη Μπάντεν-Μπάντεν. Ωστόσο, το Ερμιτάζ έλαβε το αυγό από τα χέρια του Πούτιν, και με τη σειρά του το δάνεισε στο V&A για την έκθεση «Romance to Revolution» που υπάρχει αυτήν τη στιγμή στο μουσείο αφιερωμένη στον οίκο Fabergé.
