Έχεις πει ότι ήσουν από μικρός λάτρης του Μάνου Χατζιδάκι, τον οποίο ήθελες να γνωρίσεις από κοντά αλλά δεν πρόλαβες, γιατί μεσολάβησε ο θάνατός του.
Δυστυχώς έτσι είναι. Η ιστορία έχει ως εξής: είχε επικοινωνήσει μαζί μου μέσω ενός κοινού γνωστού και με κάλεσε στο σπίτι του. Εγώ όμως δεν ήθελα να εμφανιστώ ως «απλός» τραγουδιστής αλλά ως συνθέτης, και να του δείξω κάτι κουαρτέτα που έγραφα τότε –τα οποία αργότερα πέταξα, καθώς ήταν ανάξια λόγου–, ώστε να τον εντυπωσιάσω. Μέχρι όμως να τα ολοκληρώσω, εκείνος αρρώστησε, σύντομα έφυγε από τη ζωή κι έτσι η γνωριμία αυτή δεν συντελέστηκε ποτέ. Μου έδωσε, εντούτοις, και χωρίς βέβαια να το ξέρει, ένα τεράστιο μάθημα: αφενός να είμαι λίγο πιο σεμνός, αφετέρου να ζω τη ζωή στο τώρα, και να μην αναβάλλω πράγματα για αργότερα.
— Κρίμα, νομίζω ότι θα ταιριάζατε πολύ! Έχεις ωστόσο εντρυφήσει στη μουσική του όλα αυτά τα χρόνια.
Έχω συνεργαστεί πολύ και για πολλά χρόνια με το μουσικό σύνολο Μάνος Χατζιδάκις, τόσο συναυλιακά όσο και δισκογραφικά. Έπαιξα και συναναστράφηκα με ανθρώπους που είχαν μακρά συνεργασία μαζί του και που καθόρισε, καθώς οι ίδιοι λένε, όχι μόνο την τέχνη αλλά και τις ζωές τους. Πρόλαβα την «παλιά φρουρά» των μουσικών του, δηλαδή τον ήχο του. Και η αλήθεια είναι ότι ευνοήθηκα πολύ γιατί μου δόθηκε η ευκαιρία να τραγουδήσω μαζί τους σε πρώτη ζωντανή παρουσίαση έργα όπως ο «Μεγάλος Ερωτικός», η «Εποχή της Μελισσάνθης» ή το «Reflections».
Αργότερα παρουσιάσαμε επίσης ζωντανά ακυκλοφόρητα έργα του όπως οι «Παίδες επί Κολωνώ» και ο «Κοινός Βίος», ενώ δισκογραφικά τραγούδησα τον «Ματωμένο Γάμο», το «Παραμύθι χωρίς όνομα» και τον «Κύκλο με την κιμωλία». Μπορώ λοιπόν να πω ότι έζησα αρκετά μέσα στον κόσμο του Χατζιδάκι κι ας μην κατάφερα να τον
συναντήσω. Το έργο του με διαμόρφωσε ως ακροατή, ερμηνευτή και δημιουργό. Με καθόρισε ως άνθρωπο. Αισθάνομαι δε την ευλογία των τραγουδιών του καθημερινά, και ειδικά όσο καιρό τα δουλεύουμε με το νέο και εξαιρετικό «Μουσικό Σύνολο Μάνος Χατζιδάκις» για τη συναυλία του Ηρωδείου. Τον τελευταίο καιρό, στην προετοιμασία και στις πρόβες, ζούμε όλοι οι συμμετέχοντες μέσα σε τεράστιες δόσεις αλήθειας και ομορφιάς. Είναι μια ευλογία.
«Πλέον αποφεύγουμε να αφήνουμε το συναίσθημά μας να βαθύνει ώστε να εμπεδώσουμε είτε τα γεγονότα, είτε τις στιγμές, είτε τα μεγάλα καλλιτεχνικά έργα».
Αργότερα παρουσιάσαμε επίσης ζωντανά ακυκλοφόρητα έργα του όπως οι «Παίδες επί Κολωνώ» και ο «Κοινός Βίος», ενώ δισκογραφικά τραγούδησα τον «Ματωμένο Γάμο», το «Παραμύθι χωρίς όνομα» και τον «Κύκλο με την κιμωλία». Μπορώ λοιπόν να πω ότι έζησα αρκετά μέσα στον κόσμο του Χατζιδάκι κι ας μην κατάφερα να τον
συναντήσω. Το έργο του με διαμόρφωσε ως ακροατή, ερμηνευτή και δημιουργό. Με καθόρισε ως άνθρωπο. Αισθάνομαι δε την ευλογία των τραγουδιών του καθημερινά, και ειδικά όσο καιρό τα δουλεύουμε με το νέο και εξαιρετικό «Μουσικό Σύνολο Μάνος Χατζιδάκις» για τη συναυλία του Ηρωδείου. Τον τελευταίο καιρό, στην προετοιμασία και στις πρόβες, ζούμε όλοι οι συμμετέχοντες μέσα σε τεράστιες δόσεις αλήθειας και ομορφιάς. Είναι μια ευλογία.
— Μπορούν άραγε αυτοί οι στίχοι και αυτές οι συνθέσεις να συγκινήσουν σήμερα το ίδιο με την εποχή που γράφτηκαν;
Το ερώτημα είναι αν είμαστε σε θέση να συγκινηθούμε σήμερα έτσι κι αλλιώς. Αν δεν μπορεί να σε συγκινήσει ένα κλασικό αριστούργημα όπως ο «Μεγάλος Ερωτικός», αμφιβάλλω αν θα μπορούσε να σε συγκινήσει το οτιδήποτε. Διότι πλέον αποφεύγουμε να αφήνουμε το συναίσθημά μας να βαθύνει ώστε να εμπεδώσουμε είτε τα γεγονότα, είτε τις στιγμές, είτε τα μεγάλα καλλιτεχνικά έργα.
Είναι τόσο γρήγοροι οι χρόνοι στους οποίους εθιστήκαμε να ζούμε, τόσα πολλά τα ερεθίσματα και τόσο ταχεία η εναλλαγή γεγονότων, πραγμάτων, πληροφοριών και καταστάσεων, ώστε αναγκαζόμαστε να μένουμε στην επιφάνεια. Και ό,τι απαιτεί εμβάθυνση το αισθανόμαστε σαν ενόχληση, γιατί ξέρουμε ότι δεν μπορούμε να το διαχειριστούμε. Και όμως, τα σπουδαία τραγούδια βρίσκουν τον τρόπο να μας θυμίσουν την ιερότητα της ύπαρξής μας. Γι' αυτό είναι πολύτιμα.
— Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τον «Μεγάλο Ερωτικό», που γράφτηκε μέσα στη χούντα, έργο τρόπον τινά «αντιστασιακό», με έναν αλληγορικό βέβαια τρόπο;
Δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι ήταν κάτι τέτοιο ή ότι ο Χατζιδάκις το έκανε αυτό συνειδητά. Ωστόσο, ένα αριστούργημα που βγαίνει σε μια σκοτεινή εποχή αποτελεί από μόνο του μια επαναστατική πράξη, σαν ένα όμορφο λουλούδι που ανθίζει μέσα σε έναν βάλτο. Δεν είναι βέβαια πολιτικοί οι στίχοι των τραγουδιών αυτού του έργου με την κλασική έννοια, δεν έχουν όμως σημασία οι στίχοι ως προς αυτό· ποτέ δεν έχει σημασία τι λες – ξέρω πολλά τραγούδια που λένε πολλά πράγματα, αλλά η ενέργειά τους ή το μυστικό κείμενο που κρύβεται από πίσω διαφέρουν τελείως.
— Μα ο ίδιος ο έρωτας μπορεί να είναι μια πράξη αντίστασης, όπως τουλάχιστον θέλουμε να πιστεύουμε οι αθεράπευτα ρομαντικοί.
Πιθανόν ναι — το σίγουρο είναι ότι ο έρωτας προϋποθέτει έναν αγώνα, και με τον άλλο και με τον ίδιο τον εαυτό σου, πολλές φορές σκληρό!
— Τι σε μαγεύει περισσότερο στη «Μυθολογία»; Κάποιο κομμάτι που θα ξεχώριζες;
Είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τραγούδι από τη «Μυθολογία». Την αντιλαμβάνομαι ως ενιαίο έργο και πάντα, όταν την ξεκινούσα, την άκουγα ολόκληρη. Υπάρχουν μεν κάποια κομμάτια πιο γνωστά, όπως ο «Ευαίσθητος Ληστής», το «Ήσουν παιδί σαν τον Χριστό» ή οι «Τρεις κοπέλες απ’ τη Θήβα», παραμένει όμως για μένα ένα αδιαίρετο σύνολο, ένα υλικό πολύ δυνατό και ταυτόχρονα εύθραυστο. Κυκλοφόρησε το 1965 και είναι ένα πολύ ιδιαίτερο έργο, γιατί αντικατοπτρίζει μια μεταβατική εποχή, όταν η Ελλάδα είχε μόλις αρχίσει να βγαίνει από τα πολύ δύσκολα μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά χρόνια, ενώ ετοιμαζόταν «εν αγνοία της» να μπει σε μια άλλη σκοτεινή περίοδο, αυτή της χούντας που θα ακολουθούσε· τα χρόνια εκείνα άνοιγε ένα «παράθυρο» αισιοδοξίας που έκλεισε απότομα τον Απρίλιο του 1967.
Βλέποντας πώς διαμόρφωσε ο Μάνος τις μελωδίες του πάνω στους στίχους του Νίκου Γκάτσου, τη δομή των τραγουδιών, την ευφυΐα στην ενορχήστρωση, τα βαθιά συναισθήματα που εξέφραζε, την απόλυτη ισορροπία που πετυχαίνει μεταξύ σουρεαλισμού και ρεαλισμού, αντιλαμβάνεσαι τη σημασία της «Μυθολογίας» και της συγκυρίας στην οποία γράφτηκε.
Δεν είχε υπάρξει κάτι αντίστοιχο μέχρι τότε στη δισκογραφία, με εξαίρεση ίσως τον «Ματωμένο Γάμο» που είχε μελοποιήσει λίγο νωρίτερα, με τον Γκάτσο να μεταφράζει τους στίχους του Λόρκα στα πρώτα επτά τραγούδια και τα υπόλοιπα να είναι σε στίχους Ιάκωβου Καμπανέλλη. Ειδικά στη «Μυθολογία» νιώθω να με αφορά κάθε τραγούδι ξεχωριστά. Όταν μελοποιεί, π.χ., τον Ροβινσώνα, που τον είδε στη Μύκονο με δίκαννο, ή το άλλο για έναν τύπο που δεν του έδινε κανείς σημασία και κατέληξε να σφάξει τους φίλους, τα αδέλφια και τη μάνα του («Τζώνης ο Μπόγιας»), ή ο ευαίσθητος ληστής με την καρδιά παιδιού που τον γράψανε φονιά γιατί ήθελε να κάνει το δάκρυ μας γέλιο, αισθάνομαι σαν να αναφέρεται στο σήμερα.
Η «Μυθολογία», ξέρεις, έχει αρχέτυπα μέσα της και, όπως συμβαίνει με όλες τις μυθολογίες, τα αρχέτυπα αυτά είναι διαχρονικά, αιώνια, δεν παλιώνουν. Και ναι μεν η παράσταση του Ηρωδείου φέρει την ονομασία «Τριάντα», αναφερόμενη στα τριάντα χρόνια από τον θάνατο του Μάνου Χατζιδάκι, αλλά δεν πρόκειται ούτε για μνημόσυνο, ούτε για «γιορτή». Στόχος μας είναι η συναυλία αυτή να είναι μια στιγμή καθαρότητας, με τριάντα αριστουργήματα που τα έχουμε, πιστεύω, απόλυτη ανάγκη σε αυτή την τόσο ταραγμένη περίοδο.
— Ο Μάνος δεν περιοριζόταν στην τέχνη του, είχε το θάρρος της γνώμης του, την οποία εξέφραζε σθεναρά με δημόσιες παρεμβάσεις –κι ας του είχε στοιχίσει αυτό–, κάτι που κι εσύ κάνεις συχνά.
Μου είναι αδύνατο να μην παίρνω θέση σε κάποια πράγματα, κι όταν αυτό συμβαίνει δεν το κάνω από οργή, αλλά από απελπισία, σε στιγμές που με βαραίνει, που με πονά τόσο ένα γεγονός ώστε αναζητώ απεγνωσμένα έναν άνθρωπο να πιαστώ από πάνω του, μια «αδελφή ψυχή», που λένε, ή περισσότερες. Ποτέ δεν οργίζομαι, συμβαίνει όμως να απελπίζομαι και δεν ξέρω τι είναι χειρότερο. Δεν ξέρω, επιπλέον, αν μπορώ να συγκριθώ σε αυτό με τον Χατζιδάκι, ο οποίος, κοντά στα άλλα, ήταν ένας αληθινά θαρραλέος άνθρωπος.
Και δεν το έκανε για να εισπράξει τα εύσημα, αλλά για να εκπροσωπήσει μια λεπτότητα, μια ευγένεια, μια ομορφιά, δίνοντας έτσι πρόσωπο στον τόπο μας, σε μια εποχή που ακόμα αυτός διαμορφωνόταν. Πιστεύω, μάλιστα, ότι αν είχαμε ακολουθήσει περισσότερο την κατεύθυνση που με τις δημιουργίες, τον τρόπο και την αισθητική του μας υπέδειξε –η οποία αισθητική στο τέλος γίνεται ηθική–, θα ήμασταν σήμερα μια άλλη χώρα.
— Υπάρχουν, αλήθεια, σήμερα τέτοια μεγέθη;
Με δυσκολεύει πολύ η ανάγκη να ψάχνουμε να βρούμε κάθε φορά το αντίστοιχο ενός ανθρώπου που έφυγε. Καλλιτέχνες ή μη, καθένας και καθεμιά μας είμαστε μοναδικοί, δεν υπάρχει καμία αντιστοιχία με κανέναν και καμία πριν ή μετά από μας, παρά τα όσα κοινά έχουμε ως είδος, κι αυτή είναι, αν θες, η μαγεία μας. Ένας άνθρωπος που φεύγει είναι για πάντα εδώ γιατί δεν θα ξαναϋπάρξει άλλος σαν εκείνον. Ό,τι έκανε, όποιο χαμόγελο μοίρασε είναι ακόμα μαζί μας.
— Μιλώντας για τον «πολιτικό» Χατζιδάκι, θυμήθηκα ένα δικό σου παλιότερο κομμάτι, την «Πολιτική Τοποθέτηση».
Ασχολούμαι με την πολιτική από πολύ μικρός, διαβάζω, μελετάω, συγκρίνω, δεν είχα όμως ποτέ κάποια κομματική ταυτότητα. Είμαι φανατικά ακομμάτιστος, αυτός άλλωστε ήταν ο λόγος που αρνήθηκα διάφορες προτάσεις από διάφορους πολιτικούς χώρους να πολιτευθώ μαζί τους. Κοστολογώ, βλέπεις, την ελευθερία μου πολύ ακριβά και δεν τη διακινδυνεύω, ούτε τη διαπραγματεύομαι.
— Υπάρχει κάποιο καινούργιο στοιχείο στην ερμηνεία και τη συνεργασία σου με τους μουσικούς που θα σε συνοδεύσουν;
Το καινούργιο, αγαπητέ, είμαστε πάντα εμείς. Τα έργα είναι πάντοτε εκεί, γίνονται «καινούργια» επειδή αλλάζουμε εμείς, οι ερμηνευτές, οι εκτελεστές και οι ακροατές. Οπότε δεν ψάχνουμε το καινούργιο στο έργο, αλλά τι καινούργιο μπορεί να γεννήσει σε μας έτσι όπως είμαστε αυτήν τη στιγμή. Και επειδή περνάμε δύσκολα χρόνια και υπάρχει πολλή μαυρίλα γύρω μας, οτιδήποτε μπορεί να φωτίσει την ουσία των πραγμάτων είναι πολύτιμο.
Αυτό ισχύει τόσο για μένα, την ορχήστρα και όλους όσοι συμμετέχουμε σε αυτό το εγχείρημα όσο και για τους ακροατές και τις ακροάτριες που θα έρθουν να μας δουν. Θα μοιραστούμε κάτι πολύ αληθινό και με αξία ανεκτίμητη, σε μια εποχή που η ευτέλεια περισσεύει.
— Θυμάμαι ότι ο Χατζιδάκις απαιτούσε απόλυτη ησυχία στη διάρκεια των συναυλιών του. Θα ζητούσες κάτι ανάλογο;
Αν και δεν μπορώ φυσικά να μιλήσω εκ μέρους του, δεν είχε νομίζω την απαίτηση να επικρατεί κάτι σαν «νεκρική σιγή». Εκείνο που ζητούσε από εμάς –και για εμάς– είναι να σεβαστούμε τη στιγμή μας, τον χρόνο μας, να κατανοήσουμε τι είναι ουσιαστικό και τι όχι και να εκτιμήσουμε την τέχνη που υπηρέτησε τόσο άξια. Πρώτα μας ζητούσε να σεβαστούμε τον εαυτό μας. Και ο σεβασμός πρέπει να είναι αδιαπραγμάτευτη αξία στην τέχνη, στον έρωτα και στη ζωή. Μια αξία που καταντήσαμε να θεωρούμε «παραξενιά».
— Δεν ξέρω πάντως πώς θα αντιδρούσε σήμερα αν είχε να αντιμετωπίσει ένα κοινό που οι μισοί θα έπαιζαν κάθε τόσο με τα κινητά τους, π.χ. Εσύ, αλήθεια, πώς αντιμετωπίζεις τέτοιες καταστάσεις;
Κοίτα, εγώ παρατηρώ στις δικές μου συναυλίες το κοινό να γίνεται όλο και καλύτερο, όλο και ουσιαστικότερο όσο περνάνε τα χρόνια, κι αυτό μου δίνει μεγάλο κουράγιο. Πέρα όμως από την πολύ βελτιωμένη συμπεριφορά του κοινού την ώρα της συναυλίας, κάτι άλλο που με χαροποιεί είναι ότι στο τέλος βλέπω όλο και λιγότερα σκουπίδια. Είναι κι αυτό ένα δείγμα ποιότητας, μικρό μεν, αλλά καθόλου ευκαταφρόνητο.
– Χρειαζόμαστε άραγε σήμερα καινούργιους μύθους, σαν αυτούς που είχε γράψει ο Μάνος για τη «Μυθολογία» του;
Νομίζω ότι κάθε εποχή έχει ανάγκη τους μύθους της κι ο μύθος, ξέρεις, δεν έχει καμία σχέση με το ψέμα. Είναι, αντίθετα, το απόσταγμα της αλήθειας, η ουσία της ύπαρξής μας και ναι, σίγουρα χρειαζόμαστε καινούργιους μύθους – άλλωστε και ο Χατζιδάκις γι’ αυτό τους είχε γράψει, επειδή ο νεαρός τραγουδιστής του, ο Ρωμανός, του το είχε ζητήσει. Οι μύθοι λένε τα ίδια πράγματα με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά, γιατί μπορεί να αλλάζουν οι τρόποι, οι συνήθειες, το περιβάλλον, όχι όμως και η ανθρώπινη αλήθεια, η οποία παραμένει σταθερή και αναλλοίωτη.
Βρείτε περισσότερες πληροφορίες για την συναυλία «Τριάντα» εδώ.
