Συνθέτες του διαμετρήματος του Γιάννη Σπανού δεν χρειάζονται ειδικές παρουσιάσεις για να μείνουν στη μνήμη μας. Τα τραγούδια τους είναι το τεκμήριο της αθανασίας τους! Ορμώμενη, όμως, από την αγάπη μου για τη μουσική του Γιάννη Σπανού, και μετά την ευλογία της γνωριμίας και ταπεινής μου συνεργασίας με τον συνθέτη (ήδη από το 2005 ως μουσικός παραγωγός στην ΕΡΤ, με 3 εκπομπές αφιερωμένες στο Νέο Κύμα, στις μουσικές του για το θέατρο και τον κινηματογράφο, αργότερα προλογίζοντας συναυλίες του και το 2017 στο πλαίσιο του ντοκιμαντέρ «Η ιστορία της ελληνικής μουσικής από την αρχαιότητα ως σήμερα», ΣΚΑΪ 100,31¹), δεν μπορώ να αντισταθώ στην ανάγκη να υπενθυμίσω μερικές από τις πολλές φωτεινές πλευρές της πορείας του συνθέτη στο ελληνικό και στο διεθνές πεντάγραμμο, απαλύνοντας κάπως, με αυτόν τον τρόπο, το αμήχανο αίσθημα της απώλειας και του δυσαναπλήρωτου κενού.
Ο Γιάννης Σπανός γεννήθηκε το 1934 στο Κιάτο Κορινθίας. Σπούδασε πιάνο στο Ελληνικό Ωδείο, ενώ υπήρξε πιανίστας στη Σχολή Χορού Ηρώς Σισμάνη στην Αθήνα. Το 1959 εγκατέλειψε τις σπουδές του στη Νομική και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου ξεκίνησε καριέρα ως accompagnateur (μουσικός συνοδός), παίζοντας σε μουσικά στέκια στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, όπου σύχναζαν γνωστοί καλλιτέχνες, και ως συνθέτης (μάλιστα με το ψευδώνυμο Kyriakos and his orchestra), με μεγάλη δισκογραφική παραγωγή σε τραγούδια και ορχηστρικά θέματα.
Κοινός παρονομαστής στις μουσικές του Γιάννη Σπανού είναι μια γλυκιά μελαγχολία επενδυμένη με πλούσιες μελωδικές και αρμονικές γραμμές έντονου λυρισμού και, όταν πρόκειται για τραγούδι, με στίχους βασανισμένους, καίριους, όπου συμπυκνώνεται το νόημα της σκηνής, ακόμα και της ζωής.
Έγραψε πάνω από 200 γαλλικά τραγούδια, τα οποία ερμηνεύτηκαν από διεθνείς προσωπικότητες του πενταγράμμου και της 7ης Τέχνης. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους Ζιλιέτ Γκρεκό, Πία Κολόμπο («Belles Ρognes»), Μπριζίτ Μπαρντό («Sidonie»), Μαρσέλ Ροτέλ («Linardo»), Μαρί Λαφορέ, Ζακλίν Φρανσουά, Κριστινά, Σερζ Γκενσμπούρ, Ρισάρ Αντονί κ.ά.
Marcel Rothel - Linardo - Γιάννης Σπανός - Λιναρντό - 1965 (α΄ δισκογραφημενη εκτέλεση)
Το όνομα του Γιάννη Σπανού δικαίως έχει συνδεθεί με το Νέο Κύμα, ένα είδος που εμφανίστηκε στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού το 1964 με το πρωτότυπο αυτό όνομα, κατ' αντιστοιχία με το Νouvelle Vague (νέο κύμα) του γαλλικού κινηματογράφου, έτσι όπως αυτό εκφράστηκε στις αρχές της δεκαετίας του '60 με τους Ζαν-Λικ Γκοντάρ, Φρανσουά Τριφό, Ερίκ Ρομέρ, Κλοντ Σαμπρόλ, Αλέν Ρενέ κ.ά.
Πρώτο νεο-κυματικό τραγούδι το «Μια αγάπη για το καλοκαίρι», σε στίχους Γιώργου Παπαστεφάνου και ερμηνεία Καίτης Χωματά. Ανάδοχοι του Νέου Κύματος ήταν ο Γιάννης Σπανός στη μουσική, ο Γιώργος Παπαστεφάνου στους στίχους και ο Αλέκος Πατσιφάς (τότε διευθυντής της ΛΥΡΑ) στη δισκογραφία. Όπως μαρτυρά και το όνομα του νέου αυτού είδους, πρόκειται για μια νέα κατάθεση στο ελληνικό τραγούδι: για ένα κύμα δροσιάς με παρισινό άρωμα, με φρεσκάδα και γλαφυρότητα στη μουσική και τον στίχο, με τη χάρη του ελαφρού τραγουδιού των προηγούμενων δεκαετιών, χωρίς ορχήστρες εγχόρδων και με μια γλυκύτητα στη μουσική και στην ερμηνεία. Αυτά τα χαρακτηριστικά διαπνέουν το έργο του Γιάννη Σπανού και αντιπροσωπεύουν την ιδιοσυγκρασία του συνθέτη.
Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού» ο ιστορικός και μελετητής του ελληνικού τραγουδιού Κώστας Μυλωνάς: «Το κύριο χαρακτηριστικό του Νέου Κύματος ήταν ότι προσπάθησε να κρατηθεί σε μια ισορροπία ανάμεσα στο ελαφρό τραγούδι και στο έντεχνο λαϊκό. [...]» (Μυλωνάς, 1985Β:171-2). Συμφωνώντας με αυτό, συμπληρώνω πως σε ό,τι αφορά τη φόρμα, η αφηγηματική δομή της γαλλικής μπαλάντας αποτελεί πρότυπο για το τραγούδι του Νέου Κύματος, ενώ τα υφολογικά-ερμηνευτικά χαρακτηριστικά ανήκουν στο ελληνικό ελαφρό τραγούδι.
Η δεκαετία του '60 είναι περίοδος έξαρσης της μελοποιημένης ποίησης. Περίπου στα μέσα της δεκαετίας ο Γ. Σπανός, έχοντας μελοποιήσει ήδη Γάλλους ποιητές στη Γαλλία, όπως οι Αραγκόν, Ελιάρ, Βερλέν, Μέτερλινγκ και Λε Γκενς, αποφασίζει να ασχοληθεί με Έλληνες ποιητές. Καρπός αυτής της συνεύρεσης είναι η «Α' Ανθολογία» που κυκλοφόρησε το 1967, με 12 τραγούδια του Γιάννη Σπανού πάνω σε ποίηση Μυρτιώτισσας, Κ. Παλαμά, Γ. Βιζυηνού, Ζ. Παπαντωνίου, Ναπ. Λαπαθιώτη, Β. Ρώτα, Σωτ. Σκίπη, Αιμ. Δάφνη, Κ. Χατζόπουλου, Γ. Τσουκαλά και Τ. Χατζηπαναγιώτου, με ερμηνευτές την Καίτη Χωματά, τον Γιάννη Πουλόπουλο, τον Γιώργο Ζωγράφο και τον Μιχάλη Βιολάρη.
Γιάννης Σπανός - Kyriakos and his orchestra - 1966
Η «Β' Ανθολογία» κυκλοφόρησε έναν χρόνο αργότερα, πάλι με 12 τραγούδια, πάνω σε ποίηση των Κ. Παλαμά, Μ. Πολυδούρη, Β. Ρώτα, Μ. Καρυωτάκη, Γ. Ζαλοκώστα, Τ. Άγρα, Γ. Αθάνα, Ν. Λαπαθιώτη, Αργ. Εφταλιώτη, ερμηνευμένα από τους Καίτη Χωματά, Γ. Πουλόπουλο, Πόπη Αστεριάδη, Γ. Ζωγράφο, Μ. Βιολάρη, Αρλέτα και Αλέκα Μαβίλη. Η «Γ' Ανθολογία» εκδόθηκε το 1975 πάνω σε 12 ποιήματα των Γ. Σκαρίμπα, Κ. Βάρναλη, Μ. Σαχτούρη, Κουλούρη, Κ. Καρύδη, Ντ. Λυγίζου, Σιμόπουλου, Δούκαρη, Λεοντάρη, Μ. Λαμπράκη και Ιακωβίδη, ενώ επιχειρείται για πρώτη φορά μελοποίηση του Ν. Καββαδία, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για τη μελοποίηση του «ποιητή της θάλασσας» από άλλους αξιόλογους τραγουδοποιούς, όπως η Μαρίζα Κωχ («Φάτα Μοργκάνα») και αργότερα ο Θ. Μικρούτσικος («Ο Σταυρός του Νότου» και οι «Γραμμές των Οριζόντων»). Ερμηνευτές της Γ' Ανθολογίας η Αρλέτα και ο Κώστας Καράλης στο ξεκίνημα της τραγουδιστικής ‒όχι όμως της μουσικής‒ του καριέρας (μια και ήταν ήδη γνωστός κιθαρίστας και συνεργάτης του Γιάννη Σπανού). Σε γενικές γραμμές, τα τραγούδια της πρώτης και δεύτερης «Ανθολογίας» θα λέγαμε ότι κατατάσσονται στο ρεύμα του Νέου Κύματος, με τυπικά χαρακτηριστικά την αθωότητα, τη φρεσκάδα, τη γλυκιά και ήπια μελαγχολία, τον χαμηλόφωνο μονόλογο, τη μισοσκότεινη ατμόσφαιρα των μπουάτ, τη λιτή, αλλά όχι φτωχή ενορχήστρωση, και την έλλειψη χορευτικού ερεθίσματος.
Οκτώ χρόνια μετά την «Α' Ανθολογία», στο μέσον της γεμάτης επαναστάσεις, ανακατατάξεις και νεωτερικότητες δεκαετίας του '70, η «Γ' Ανθολογία», χωρίς να ξεφεύγει από τη σκέπη του Νέου Κύματος, χαρακτηρίζεται από μια εκφραστική ανανέωση. Οι ενορχηστρώσεις του Σπανού περιλαμβάνουν πλέον και όργανα ηλεκτρικά (ηλεκτρική κιθάρα, συνθεσάιζερ), ενώ ο στίχος (που πραγματεύεται κυρίως τον θάνατο είτε ως αυτοχειρία, είτε ως πόλεμο, είτε ως πολιτικό τίμημα, είτε ως χωρισμό) είναι ακόμα πιο σκληρός. Είναι μια εσωτερική κραυγή πόνου και σπαραγμού με κοινωνικές διαστάσεις, χωρίς όμως να γίνεται πολιτικό τραγούδι.
Το Νέο Κύμα με τις τρυφερές, άλλοτε μελαγχολικές κι άλλοτε χαρούμενες μελωδίες δεν είναι η μοναδική μουσική γλώσσα του συνθέτη. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '60 έγραψε πάμπολλα λαϊκά τραγούδια που έγιναν μεγάλες επιτυχίες, τις οποίες ερμήνευσαν εξίσου αξιόλογοι καλλιτέχνες, παλιότεροι και νεότεροι, όπως η Δήμητρα Γαλάνη («Με πνίγει τούτη η σιωπή», 1969), ο Γιάννης Πουλόπουλος, ο Δημήτρης Μητροπάνος, η Χάρις Αλεξίου («Σάββατο κι απόβραδο»), η Βίκυ Μοσχολιού («Κάτω από τη μαρκίζα», 1977), ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο Σταμάτης Κόκοτας («Τι να την κάνω τη ζωή», 1973), η Μαρινέλλα («Ο Νώντας», 1970), η Τάνια Τσανακλίδου, ο Κώστα Καράλης («Σπασμένο Καράβι»), η Δούκισσα («Θέλω τα όπα μου», 1976), η Αλέκα Μαβίλη, η Ελένη Δήμου («Προσωπικά», 1988), η Κατερίνα Κούκα («Ρίξε στο κορμί μου σπίρτο», 1992), ο Γιάννης Πλούταρχος κ.ά.
Στην πολύχρονη παρουσία του στο τραγούδι ο Γιάννη Σπανός συνεργάστηκε με τους πιο σημαντικούς Έλληνες στιχουργούς, ανάμεσα στους οποίους είναι και οι Λευτέρης Παπαδόπουλος, Αλέκος Σακελλάριος, Κώστας Κωτούλας, Λίνα Νικολακοπούλου, Άκος Δασκαλόπουλος, Κώστας Κινδύνης, Μάνος Ελευθερίου («Μαρμαρωμένοι», 1977), Μαριανίνα Κριεζή, Θάνος Σοφός, Γιάννης Καλαμίτσης κ.ά.
Οι μαρμαρωμένοι - 1977, Κώστας Καράλης - Γιάννης Σπανός
Στις πολύ γνωστές μουσικές του συνθέσεις περιλαμβάνονται και μουσικές για το θέατρο, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις το τραγούδι «Θυμήσου τον Σεπτέμβρη» από το ομώνυμο θεατρικό (1967) του Νόελ Κάουαρντ, με την Έλλη Λαμπέτη, τον Κώστα Καρρά και τον Κώστα Καζάκο, σε στίχους Γ. Παπαστεφάνου, ερμηνευμένο αισθαντικά από τον Κώστα Καρρά και ενορχηστρωμένο με ελαφριά ορχήστρα τζαζ.
Άλλη χαρακτηριστική περίπτωση, το μελαγχολικό τραγούδι «Οι πεταλούδες ελεύθερες πετούν» σε στίχους Κώστα Κωτούλα, που γράφτηκε για τις ανάγκες του θεατρικού «Οι πεταλούδες είναι ελεύθερες» που ανέβηκε το 1969 με πρωταγωνιστές τον Γιάννη Φέρτη, την Ξένια Καλογεροπούλου, τον Γιώργο Διαλεγμένο και τη Σμάρω Στεφανίδου.
Τα τραγούδια του Γιάννη Σπανού για το θέατρο και τον κινηματογράφο έχουν συχνά στοιχεία τζαζ (ενορχήστρωση) και slow rock ατμόσφαιρα, χαρακτηριστική της μουσικής της δεκαετίας του '70. Παράδειγμα, το τραγούδι «Σ' αναζητώ» σε στίχους Αλέξη Αλεξόπουλου με τη φωνή της Μ. Δημητριάδη από την ταινία «Αναζήτησις» του Ερρίκου Ανδρέου, με πρωταγωνιστές την Έλενα Ναθαναήλ και τον Άγγελο Αντωνόπουλο, ή το βασικό θέμα της ταινίας «Εκείνο το καλοκαίρι» (1971), σε σκηνοθεσία Βασίλη Γεωργιάδη, σενάριο Πάνου Κοντέλλη, και πρωταγωνιστές επίσης την Έλενα Ναθαναήλ και τον Λάκη Κομνηνό. Για τη μουσική αυτής της ταινίας ο Γιάννης Σπανός βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. («Σαν με κοιτάς», Γ. Φέρτης - Α. Μάνου, στίχοι Αλέξης Αλεξόπουλος)
Σαν με κοιτάς, Αφροδίτη Μάνου Γιάννης Φέρτης
Η ικανότητα του Γιάννη Σπανού του επέτρεπε να συνθέτει ορχηστρικές, κυρίως για τον κινηματογράφο μουσικές σε πιο συμφωνικές φόρμες, με πλούσιες ενορχηστρώσεις. Χαρακτηριστική, και ίσως από τις πιο επιτυχημένες κινηματογραφικές μουσικές σε παγκόσμια κλίμακα, είναι η μουσική για την «Ερωτική Συμφωνία» (1972) με την Τζένη Καρέζη και τον Κώστα Καζάκο.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Γιάννη Σπανού ήταν η ευχέρεια που είχε να κινείται σε διαφορετικά είδη και στυλ μουσικής, ακόμα κι αν επρόκειτο για το ίδιο έργο: από slow rock και τζαζ μουσικές ως νεο-κυματικά, τσιφτετέλια και παραδοσιακότροπα τραγούδια. Π.χ. στις «Όμορφες Μέρες» (1970) του Κώστα Ασημακόπουλου απολαμβάνουμε το ρομαντικό-μελαγχολικό τραγούδι «Μη μου μιλάς γι' αγάπη» σε στίχους Κώστα Ασημακόπουλου με τη φωνή της Δ. Γαλάνη, ενώ στο τραγούδι των τίτλων ακούμε τον Μιχάλη Βιολάρη να τραγουδάει σε νεο-κυματικό ύφος «Μη βάζεις μαράζι» στον ρυθμό του ζεϊμπέκικου, ερμηνευμένο από τον Μανώλη Μητσιά. Λίγο αργότερα η ίδια μελωδία του «Μη μου μιλάς γι' αγάπη» ηχογραφείται ως «Βροχή και σήμερα» σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου.
Στο τραγούδι «Σε κλαίει λαός» σε ποίηση Κωστή Παλαμά, από την ιστορική ταινία «Παύλος Μελάς» (1974), σε σενάριο Αντώνη Δαυίδ και σκηνοθεσία Φίλιππου Φυλακτού, ακούμε ένα μοιρολόι με τη φωνή της Δ. Γαλάνη, ενορχηστρωμένο με κλαρίνο και σαντούρι.
Κοινός παρονομαστής στις μουσικές του Γιάννη Σπανού είναι μια γλυκιά μελαγχολία επενδυμένη με πλούσιες μελωδικές και αρμονικές γραμμές έντονου λυρισμού και, όταν πρόκειται για τραγούδι, με στίχους βασανισμένους, καίριους, όπου συμπυκνώνεται το νόημα της σκηνής, ακόμα και της ζωής. Από τις ελάχιστες ίσως εξαιρέσεις, το τραγούδι «Άσπρα Καράβια» (με τον Μιχάλη Βιολάρη και την Καίτη Χωματά) που βγάζει κάτι πολύ χαρούμενο.
Άσπρα Καράβια-Καίτη Χωματά & Μιχάλης Βιολάρης
Τα δύο βραβεία από τη Γαλλική Ακαδημία Δίσκου που έλαβε ο Γιάννης Σπανός και η συμπερίληψή του στο λεξικό Larousse του Γαλλικού Τραγουδιού ήταν το ελάχιστο των διακρίσεων που θα μπορούσε να πάρει για το μέγεθος της προσφοράς του. Η αγάπη του κόσμου θα τον συντροφεύει πάντα όχι μόνο χάρη στις μουσικές του αλλά και λόγω του χαρακτήρα του: ήταν χαμογελαστός, προσηνής, ευγενικός, χιουμορίστας.
Ας είναι μελωδικός ο τόπος για τον οποίο ταξιδεύεις, μαέστρο μου...
________________
(1) Τα δύο ντοκιμαντέρ «Η ιστορία της ελληνικής μουσικής από την αρχαιότητα ως σήμερα: Αφιέρωμα στο Νέο Κύμα και τον Γιάννη Σπανό», ΣΚΑΪ 100,3, αποτελούν το τελευταίο αφιέρωμα στον συνθέτη με δημόσια συνέντευξή του. Διαθέσιμα εδώ και εδώ.
Ρενάτα Δαλιανούδη
Μουσικολόγος, PhD Εθνομουσικολογίας, Παν/μιο Αθηνών
Τμ. Ιστορίας & Αρχαιολογίας / Τομέας Λαογραφίας, Παν/μιο Ιωαννίνων
Καθηγήτρια-Σύμβουλος, Ελληνικό Ανοιχτό Παν/μιο
