Νέο Κύμα: 60 χρόνια από τις πρώτες ηχογραφήσεις

Tραγούδια του Γιάννη Σπανού, με την Νέλλη Μάνου και την Καίτη Χωματά, για την εταιρεία Lyra.

Φώντας Τρούσας 30.6.2024 | 08:24

Νέο Κύμα: 60 χρόνια από τις πρώτες ηχογραφήσεις — Η Καίτη Χωματά

30.6.2024 | 08:24

Το Νέο Κύμα είναι μια από τις πιο αναγνωρισμένες ταμπέλες του ελληνικού τραγουδιού, από τη δεκαετία του ’60 και μετά. Μπορεί να αποτελεί μεταφορά της γαλλικής φράσης Nouvelle Vague, που συνδέθηκε, βασικά, με την ανανέωση του γαλλικού κινηματογράφου (στο τέλος των 50s και σε όλα τα 60s), όμως στην Ελλάδα έχει καθαρά μουσικές σηματοδοτήσεις, που σχετίζονται με το πρωταρχικό «έντεχνο» ρεπερτόριο της εταιρείας Lyra.

Μπορεί το Νέο Κύμα στην πλειονότητά του να μην παρουσίαζε τη βαρύτητα του κλασικού «έντεχνου» (των Θεοδωράκη, Χατζιδάκι, Ξαρχάκου, Μαρκόπουλου κ.ά.), όμως κινήθηκε μέσα στον «έντεχνο» χώρο, αφού οι συνθέτες του (Σπανός, Κόκοτος, Μαυρουδής, Κοντογιώργος, Γλέζος κ.ά.) τυπικά και ουσιαστικά ανήκαν σ’ αυτόν. Ένα παρακλάδι του «έντεχνου» των σίξτις ήταν το Νέο Κύμα, με κάποια πιο ειδικά χαρακτηριστικά.

Υπάρχουν, όντως, τέτοια; Δεν είναι εύκολο να το πεις, αφού ως Νέο Κύμα πλασαρίστηκαν εντελώς διαφορετικοί τραγουδοποιοί και τραγουδιστές. Αρκεί να σκεφθούμε μόνο πως, σε πρώτο χρόνο, θεωρούνταν «νεοκυματικοί» ο Διονύσης Σαββόπουλος και ο Μιχάλης Βιολάρης – δύο, όπως και να το κάνουμε, διαφορετικά πρόσωπα, με τελείως διαφορετική πορεία στο ελληνικό τραγούδι.

Πότε να έγινε λόγος, για πρώτη φορά, περί «Νέου Κύματος»; Σίγουρα όταν κυκλοφόρησε ο πρώτος δίσκος της σειράς «Το Νέο Κύμα (στο ελληνικό τραγούδι)» [Lyra XLP 3206] στις 16 Μαρτίου 1965, αλλά μπορεί και νωρίτερα. Ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος μ’ αυτά..

Πάντως κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει μια κάποια συσχέτιση του Νέου Κύματος με το γαλλικό chanson, κυρίως γιατί πρωτεργάτης του ήταν ο Γιάννης Σπανός – ένας συνθέτης, που, από τις αρχές των σίξτις, είχε να επιδείξει μία τρανή καριέρα στο Παρίσι, αφού τραγούδια του είχαν πει οι Brigitte Bardot, Simone Bartel, Jacques Boyer, Marc Ogeret, Beatrice Arnac, Albert Santoni, Odile Ezdra, Maria Candido κ.ά.

Το 1964, 60 χρόνια πριν, συμβαίνουν δύο καταλυτικά γεγονότα, που πυροδότησαν το Νέο Κύμα. Κατ’ αρχάς ιδρύεται η εταιρεία Lyra. O Αλέξανδρος Πατσιφάς με τον Κυριάκο Μαραβέλια βάζουν μπροστά ένα ανεξάρτητο label, με στόχο να διευρύνουν το ρεπερτόριο της Fidelity (την οποία ο Πατσιφάς θα πουλούσε στην Ελλαδίσκ), μιας επιτυχημένης ανεξάρτητης εταιρείας, που είχε στον κατάλογό της ηχογραφήσεις του Μάνου Χατζιδάκι, την Νάνα Μούσχουρη στο ξεκίνημά της και βασικά την Αλίκη Βουγιουκλάκη.

Η Lyra μπαίνει στην αγορά με «έντεχνο» βηματισμό, με τον Γιώργο Κατσαρό και τον Νίκο Μαμαγκάκη να συνθέτουν και να ενορχηστρώνουν, μα και με παραδοσιακά τραγούδια (υπό την επίβλεψη του Σίμωνος Καρά). Γρήγορα, όμως, θα προέκυπταν νέα δεδομένα.

Είμαστε πάντα στο 1964, 60 χρόνια πριν, όταν ο Γιάννης Σπανός, που κινείται μεταξύ Παρισιού και Αθήνας, έχει γνωρίσει τον Αλέξανδρο Πατσιφά, μέσω του Γιώργου Παπαστεφάνου (Γ. Στεφάνου), ετοιμάζοντας τις πρώτες ηχογραφήσεις του για την εταιρεία.

Η πρώτη τραγουδίστρια με την οποία θα συνεργαστεί ο Σπανός (στην Lyra) ήταν η Νέλλη Μάνου, με την οποία θα ετοιμάσει δύο δισκάκια. Το ένα με τα τραγούδια «Εφτά βδομάδες (Γ. Σπανός-Ρ. Ζαλοκώστα) / Ανάμεσα τρεις θάλασσες (Γ. Σπανός-Ρ. Ζαλοκώστα)» [Lyra LS 1005], που ήταν να κυκλοφορήσει στις 30 Ιουνίου 1964, αλλά αυτό δεν θα συνέβαινε τελικά (τα τραγούδια θα κυκλοφορούσαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, πιο μετά, και μάλιστα το δεύτερο με άλλη ερμηνεύτρια) και το «Ποιος να σφυρίζη (Γ. Σπανός-Α. Αλεξόπουλος) / Σύννεφα πλατειά (Γ. Σπανός-Κ. Κινδύνης)» [Lyra LS 1006], που θα κυκλοφορούσε, κανονικά αυτή τη φορά, την επόμενη μέρα, την 1η Ιουλίου 1964. Αυτό το δισκάκι θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η αρχή του Νέου Κύματος.

Βασικά με ελαφρά τραγούδια έχουμε να κάνουμε, μιας κάποιας γαλλικής φινέτσας, που μιλάνε για καλοκαίρια, χωρισμούς, σύννεφα που φέρνουν βροχή, χλωμές σκιές, σκοτάδια κ.λπ.. Παρατάσσονται, με άλλα λόγια, πολλά από τα μοτίβα του Νέου Κύματος, τα οποία θα ερμηνεύονταν υποδειγματικά από μια σπουδαία τραγουδίστρια της εποχής, την Νέλλη Μάνου. Ειδικά το πρώτο τραγούδι, το «Ποιος να σφυρίζη» σε στίχους του Αλέξη Αλεξόπουλου, και με την ενορχήστρωση του Κώστα Κλάββα, ήταν αληθινό αριστούργημα, που θα έκανε πορεία και στη Γαλλία, αφού ως “Le ciel est une plage” θα το έλεγαν την ίδια χρονιά ο Marcel Rothel και η Γιοβάννα (επίσης στα γαλλικά), αμφότεροι με τους στίχους του Jean Naty.

Ποιος να σφυρίζει κάθε βράδυ - Νέλλη Μάνου

Λίγες μέρες αργότερα, στις 7 Ιουλίου 1964, η Lyra θα τύπωνε ένα ακόμη δισκάκι του Γιάννη Σπανού, σε στίχους Γιώργου Παπαστεφάνου, με τα τραγούδια «Μικρό ταξίδι στο γιαλό / Μια αγάπη για το καλοκαίρι» [Lyra LS 1007] και με τραγουδίστρια μια 17χρονη μαθήτρια του Γυμνασίου, την Καίτη Χωματά. Και τα δύο αυτά τραγούδια, με τις ενορχηστρώσεις του Γιώργου Κατσαρού, θα γνώριζαν αμέσως επιτυχία και θα συνδέονταν με το Νέο Κύμα, περισσότερο και από τα τραγούδια της Νέλλης Μάνου – αποτελούν δε και τα δύο, και ιδίως το «Μια αγάπη για το καλοκαίρι», τον ορισμό του. Άμα θες να πεις σε κάποιον, δηλαδή, τι σημαίνει Νέο Κύμα του λες ν’ ακούσει το «Μια αγάπη για το καλοκαίρι». Τόσο απλά. Σ’ ένα EP (της Lyra πάντα), με τέσσερα τραγούδια της Χωματά, που θα εμφανιζόταν στις 30 Σεπτεμβρίου 1964, έχοντας κανονικό εξώφυλλο, με φωτογραφία μπροστά και σημειώσεις πίσω, διάβαζες στο back cover:

«Η Καίτη Χωματά είναι δέκα επτά χρονών. Τα δύο τραγούδια του Γιάννη Σπανού που τραγουδά σ’ αυτό το δίσκο, τα “Μια αγάπη για το καλοκαίρι” και “Μικρό ταξίδι στο γιαλό” ήταν και τα πρώτα τραγούδια που ηχογράφησε (σ.σ. αυτό ελέγχεται). Τραγούδησε για τον δίσκο το ίδιο απλά, όπως τραγουδά για τον εαυτό της, στο σπίτι της. Γιατί η Καίτη δεν έχει ακόμα τραγουδήσει μπρος σε κοινό. Προς το παρόν έχει μια πολύ σοβαρή ασχολία: να τελειώση το Γυμνάσιο –πηγαίνει στην τελευταία τάξη– και μάλιστα να τελειώση με καλό βαθμό. Πρέπει λοιπόν να μελετήση και πρέπει και να δουλεύη το τραγούδι της, για να γίνη μια επαγγελματίας τραγουδίστρια».

Καίτη Χωματά - Μια αγάπη για το καλοκαίρι

Πότε να έγινε λόγος, για πρώτη φορά, περί «Νέου Κύματος»; Σίγουρα όταν κυκλοφόρησε ο πρώτος δίσκος της σειράς «Το Νέο Κύμα (στο ελληνικό τραγούδι)» [Lyra XLP 3206] στις 16 Μαρτίου 1965, αλλά μπορεί και νωρίτερα. Ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος μ’ αυτά... Ήταν μια ιστορική συλλογή, που θα κατέγραφε τραγούδια με τους Καίτη Χωματά, Γιώργο Ζωγράφο, Διονύση Σαββόπουλο και Αλέξη Γεωργίου, οι οποίοι θα αποτελούσαν την πρώτη φουρνιά αυτού του καινούριου στυλ.

Θα ακολουθούσαν, δε, τα άλμπουμ «Το Νέο Κύμα (στο ελληνικό τραγούδι) Νο 2» [Lyra XLP 3212] τον Οκτώβριο του 1965, «Το Νέο Κύμα (στο ελληνικό τραγούδι) 3» [Lyra XLP 3221] τον Οκτώβριο του 1966 και «Το Νέο Κύμα (στο ελληνικό τραγούδι) No 4» [Lyra XLP 3235] στις 10 Ιανουαρίου 1968. Σ’ αυτά τα άλμπουμ θα καταγράφονταν τραγούδια και με τους Σούλα Μπιρμπίλη, Γιάννη Πουλόπουλο, Πόπη Αστεριάδη, Πέτρο Πανδή, Αρλέτα, Μιχάλη Βιολάρη, Γιώργο Ρωμανό και Νίκο Χουλιαρά, και κάπως έτσι θα συμπληρωνόταν ένας κύκλος. Βεβαίως η «Μαρίνα» του Ρωμανού δεν είχε κάποια σχέση με το Νέο Κύμα, αλλά αυτό εκείνη την εποχή ήταν άνευ σημασίας.

Στους συνθέτες του Νέου Κύματος περιλαμβάνονταν οι Γιάννης Σπανός, Νότης Μαυρουδής, Λίνος Κόκοτος, Σταύρος Κουγιουμτζής, Γιώργος Κοντογιώργος, Πάνος Σαββόπουλος, Ηλέκτρα Παπακώστα κ.ά., ενώ στους στιχουργούς ανήκαν οι Γιώργος Παπαστεφάνου, Γιάννης Κακουλίδης, Κώστας Γεωργουσόπουλος, Αλέξης Αλεξόπουλος, Άκος Δασκαλόπουλος κ.ά.

Κλασικά LP του Νέου Κύματος, με τις όποιες ενδεχόμενες ενστάσεις και βεβαίως διαφοροποιήσεις, θεωρούνται, πέραν των τεσσάρων συλλογών «Νέο Κύμα», που προαναφέρθηκαν, οι «Αποδημίες» και «Τα τραγούδια της Καίτης Χωματά» της Καίτης Χωματά, το «Φορτηγό» του Διονύση Σαββόπουλου, τα «1» και «2» του Γιάννη Πουλόπουλου, τα «Αρλέτα», «2» και «Στο Ρυθμό του Αγέρα» της Αρλέτας, το «Η Σούλα Μπιρμπίλη σε Τραγούδια Γιάννη Σπανού και Νότη Μαυρουδή», τα «Τραγουδά ο Γιώργος Ζωγράφος» και «2» του Γιώργου Ζωγράφου, το «Μιχάλης Βιολάρης», το «Πόπη Αστεριάδη», το «Η Ελένη του Μάη και Άλλα Τραγούδια του Γιάννη Γλέζου», τα «Ανθολογία» και «Ανθολογία Β» του Γιάννη Σπανού, τα «Νίκος Χουλιαράς» και «Τα Τραγούδια του Νίκου Χουλιαρά με τον Νίκο Χουλιαρά και την Μαρίζα Κωχ», η συλλογή «Χατζιδάκις / Νέο Κύμα» και ακόμη το «Πάει Κι Αυτή η Κυριακή» του Λάκη Παππά και της Πόπης Αστεριάδη. Σημειωτέον πως όλα αυτά τα LP ήταν κυκλοφορίες της Lyra (ή του παραρτήματος Zodiac).

Νέο Κύμα σε άλλες εταιρείες δεν ηχογραφήθηκε; Αν και το Νέο Κύμα συνδέθηκε αυθωρεί με την εταιρεία Lyra υπήρξαν και κάποιες άλλες, λίγες, κυκλοφορίες σε άλλα labels, που θα μπορούσε να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία. Φερ’ ειπείν τα LP «Το Δωμάτιο» του Πάνου Σαββόπουλου και «Απανεμιά» της Μαίρης Δαλάκου στην Polydor, το LP του Δημήτρη Λάβδα στην Olympic, οι δίσκοι του Γιάννη Αργύρη και Βαγγέλη Ντίκου από τα σέβεντις, στα labels του Κώστα Γιαννίκου, την Seagull και την Charter, και κάποια ακόμη.

Σημαντική ώθηση στην εμπορική καταξίωση του Νέου Κύματος θα έδινε το Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού της Θεσσαλονίκης του 1965 (16 Σεπτεμβρίου). Στο φεστιβάλ θα σημειωνόταν μια προοδευτική στροφή, η μοναδική ίσως σε τέτοια έκταση στην ιστορία του θεσμού (που δεν ήταν άμοιρη της Ενώσεως Κέντρου, που κυβερνούσε τη χώρα έως την Αποστασία), καθώς θα «μετακόμιζαν» στη Θεσσαλονίκη πάμπολλοι δημιουργοί του Νέου Κύματος – που υπό μία και μόνον έννοια θα μπορούσε να θεωρηθούν «ελαφροί», αφού δεν ήταν «λαϊκοί». «Ελαφροί», όμως, του τύπου... Άντζελα Ζήλια, Σώτος Παναγόπουλος, Κλειώ Δενάρδου... δεν ήταν με τίποτα.

Μάλιστα οι «νεοκυματικοί» θα κατακτούσαν και το Α Βραβείο με το τραγούδι «Ήταν μεγάλη η νύχτα» σε μουσική Νότη Μαυρουδή, στίχους Γιάννη Κακουλίδη και ερμηνεία από την Σούλα Μπιρμπίλη, ενώ στον διαγωνισμό θα συμμετείχαν επίσης οι Γιώργος Ζωγράφος, Γιώργος Κοντογιώργος, Σταύρος Κουγιουμτζής, Αλέξης Γεωργίου, Νέλλη Μάνου, Γιώργος Παπαστεφάνου, Λάκης Παππάς, Γιάννης Αργύρης, Γιώργος Ρωμανός, Γιάννης Σπανός, Κώστας Γεωργουσόπουλος και Καίτη Χωματά!

Περαιτέρω, τα περισσότερα «νεοκυματικά» τραγούδια της διοργάνωσης θα κυκλοφορούσαν τότε σ’ ένα 10ινστο LP από την Lyra, υπό τον τίτλο «1965 Θεσσαλονίκη / Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού». Μάλιστα, το ωραίο είναι πως στο εξώφυλλο του δίσκου η λέξη «Ελαφρού» ήταν γραμμένη με πολύ μικρά γράμματα και σχεδόν δεν φαινόταν... κάπως σαν να ήταν υπό κατάργηση. Ήταν μια άλλου τύπου αναλαμπή για το φεστιβάλ, εκείνο που συνέβη το ’65, καθώς από την επόμενη χρονιά θα εύρισκε ξανά τον πιο τυπικό βηματισμό του.

Οι χώροι που αναπτύχθηκε το Νέο Κύμα ήταν οι μπουάτ. Μπουάτ υπήρχαν φυσικά και πριν από το Νέο Κύμα, ασχέτως αν δεν λέγονταν έτσι επισήμως, όπως ο Τιπούκειτος (Φιλολογικό Καφενείο) ή το Συμπόσιον (Κέντρον Ευγενών), αμφότερες του Γιώργου Μπουκουβάλα, ενώ μπουάτ υπήρχαν όχι μόνον εκτός Πλάκας, μα και έξω από την Αθήνα, όπως ήταν το Θαλάμι, στην Μύκονο. Επίσης υπήρχαν μπουάτ, που δεν είχαν σχέση με το Νέο Κύμα, όπως ήταν η μπουάτ της Γιώτας Γιάννα που είχε μπουζούκια, της Καίτης Επισκόπου (τραγουδίστρια του ελαφρού), η μπουάτ του Κώστα Χατζή, η Σνομπ της Νινής Ζαχά στο Κολωνάκι και άλλες.

Στο τέλος της δεκαετίας του ’60 (στο τέλος του 1969) λειτουργούσαν στην Αθήνα οι εξής μπουάτ: Η Athens Folk Club με τον Θάνο Αδριανό και ξένους τραγουδοποιούς, η Απανεμιά με τον Νίκο Χουλιαρά, η Αυλαία με Χωματά, Βιολάρη, Θέμη Ανδρεάδη και Μινγκρέλια, το Δώμα με τους αδελφούς Τζαβάρα, οι Εσπερίδες με Γιάννη Αργύρη και Δημήτρη Λάβδα, το Zoom με Πόπη Αστεριάδη, η Κιβωτός με Δώρα Μόραλη, η Μεταξύ μας με Μαίρη Δαλάκου, η μπουάτ του Νίκου Δημητράτου, η Παράγκα, στην οποία ακούγονταν και κρητικά τραγούδια, ο Ρήγας με Γιώργο Μαρίνο και Μαρία Αντώνοβα, ο Σκορπιός με Κώστα Χατζή, η Σοφίτα με Γιώργο Ζωγράφο, οι Χάντρες με Σταύρο Ζώρα και ο Χρυσός Κόκκορας με Αρλέτα, Τάσο Καρακατσάνη και Πετρή Σαλπέα. Πώς ήταν μια μπουάτ; Το βλέπουμε στο βίντεο που ακολουθεί, από την ταινία «Σκιές στην Άμμο», με τον Αλέξη Γεωργίου να τραγουδά στην Αυλαία...

Πήρε λάθος μονοπάτι - Αλέξης Γεωργίου

Από το 1970 και μετά τα πράγματα θα διαφοροποιηθούν. Φυσικά οι μπουάτ θα είναι πάντα εκεί, στην Πλάκα ή αλλού, όμως μερικές θα... εξηλεκτριστούν και θα μετατραπούν σε ροκ κλαμπ, ενώ και διάφοροι τραγουδοποιοί που είχαν ξεκινήσει ως «νεοκυματικοί» θα μετατρέπονταν κι εκείνοι σε ρόκερ ή σε λαϊκούς-ελαφρολαϊκούς κ.λπ. Γενικώς αυτό που ξέρουμε ως Νέο Κύμα είχε πλέον παύσει να υπάρχει, μετά από μια πενταετία.

Κινηματογραφικά το Νέο Κύμα θα το... βλέπαμε-ακούγαμε σε διάφορες ταινίες, με βασικότερη όλων την «Σκιές στην Άμμο» (1969) του Βασίλη Μαυρομάτη. Ο Μαυρομάτης είχε ανοίξει τις μπουάτ Παράγκα και Αυλαία, όταν στην ταινία του εμφανίζονταν οι τραγουδιστές του Νέου Κύματος Καίτη Χωματά, Μιχάλης Βιολάρης και Αλέξης Γεωργίου, με τον Γιάννη Σπανό να γράφει την ξεχωριστή μουσική και τα τραγούδια...