Κλεινόταν με τις ώρες στο σπίτι του, στο Κοντάρι της Χίου, κι έγραφε μουσική, συχνά από τα ξημερώματα έως τις μικρές ώρες της νύχτας. Βρισκότανσε απόλυτη μόνωση, και όταν δεν συνέθετε, διάβαζε. Οι πρωτόγονοι, τα σκοτεινά, αρχέγονα σύνδρομα του ανθρώπου, η έννοια του υπερβατικού και του μυστηρίου, ο θάνατος πάνω απ’ όλα, ήταν ζητήματα που μέσα του αναζητούσαν βασανιστικά έκφραση. Ο συνθέτης Γιάννης Χρήστου ήταν, αν μη τι άλλο, μια μάλλον περίεργη υπόθεση.
Αργότερα, αφού εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα, ο Χρήστου θα συνεχίσει να μάχεται ήχους και ιδέες, αλλά αυτή την αμείωτη δημιουργική ορμή θα ανακόψει βίαια ο θάνατος: στις 8 Ιανουαρίου του 1970, ανήμερα των γενεθλίων του, ένα αυτοκινητικό δυστύχημα θα βυθίσει στη σιωπή τον δημιουργό της αριστουργηματικής «Εναντιοδρομίας», αυτής της ιλιγγιώδους μουσικής σπουδής πάνω στον Ηράκλειτο και στη φιλοσοφία του περί αρμονίας των αντιθέτων. Ήταν μόλις σαράντα τεσσάρων χρόνων.
Αυτή την αινιγματική προσωπικότητα με το παράλογο τέλος καταγράφει σε ένα μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ ένας επίσης πολύ ανήσυχος μουσικός, ο Κωστής Ζουλιάτης. «Αναπαράστασις» ο τίτλος του, αντλημένος από ένα εκ των κορυφαίων έργων του Χρήστου.
Το πρόσωπο
Γεννημένος στην Ηλιούπολη, βορειοανατολικά του Καΐρου, το 1926, ο Χρήστου σπούδασε μουσική και φιλοσοφία στο Καίμπριτζ, και μάλιστα κοντά σε ονόματα όπως ο Μπέρτραντ Ράσελ και ο Βίτγκενσταϊν. Για ένα διάστημα παρακολούθησε, επίσης, μαθήματα ψυχολογίας με τον Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ. Στον Γιουνγκ τον έσπρωξε ο αδελφός του, Ευάγγελος, ο αναπάντεχος θάνατος του οποίου (επίσης σε αυτοκινητικό δυστύχημα!) επηρέασε βαθιά τον Χρήστου, ο οποίος έσκυψε ακόμα περισσότερο πάνω από το αίνιγμα της ύπαρξης και του θανάτου. Ίσως σε αυτό να συνετέλεσαν και τα παιδικά χρόνια στην Αίγυπτο, όπου ήταν ακόμα νωπά τα ίχνη ενός αρχαίου πολιτισμού με έντονο το χρώμα του θανάτου.
Ένα από τα σημαντικότερα έργα του Χρήστου, εξάλλου, το «Μυστήριον», είναι βασισμένο σε αρχαίους αιγυπτιακούς επικήδειους. Η φιλοσοφία του Ηράκλειτου έπαιξε επίσης καταλυτικό ρόλο στη σκέψη του συνθέτη και πέρασε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στη μουσική του. Στις σημειώσεις του για την «Εναντιοδρομία» συναντούμε το πασίγνωστο ρητό «Οδός άνω κάτω μία και ωυτή». Ήδη από τα πρώτα έργα του ο συνθέτης προαναγγέλλει αυτή την ηρακλείτεια σύζευξη των αντιθέτων, όπως στην έξοχη «Μουσική του Φοίνικα», γραμμένη το 1948-49, στην οποία αναπτύσσει ένα θεματικό μοτίβο που επαναλαμβάνεται σε διάφορους σχηματισμούς και αντανακλά τη μυθική νεκρανάσταση του Φοίνικα, όπου μέσα από το τέλος γεννιέται η αρχή και αυτό συνεχίζεται αέναα. Επίσης, ίσως να μην ήταν σφάλμα αν ισχυριζόταν κάποιος ότι μέσα από άλλα έργα, όπως ο «Επίκυκλος» ή η «Αναπαράστασις ΙΙΙ», ο Χρήστου αναπτύσσει, τόσο από τη σκοπιά της δομής όσο και του περιεχομένου, σχήματα που δεν απέχουν από τη θεωρία του χάους. Όπως και ένας άλλος σύγχρονος σπουδαίος συνθέτης, ο Γκιόργκι Λίγκετι, με το ανατριχιαστικό του «Ρέκβιεμ» και τις άκρως υποβλητικές «Ατμόσφαιρες» (τα αξιοποίησε ο Κιούμπρικ στο 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος), ο Χρήστου είναι ένας γνήσιος δημιουργός της εποχής της κβαντοφυσικής και των νέων, εξωφρενικών θεωριών της κοσμολογίας, όπου η επιστήμη μοιάζει να εναρμονίζεται ξαφνικά με την πιο οργιαστική φαντασία.
Η ταινία
Η πρώτη φορά που πληροφορήθηκα την ύπαρξη του ντοκιμαντέρ για τον Χρήστου ήταν τον Μάρτιο του 2007, όταν στο 1ο Φεστιβάλ Performance Art στο Bios, μεταξύ των λοιπών δράσεων, περιλαμβανόταν και η ομιλία του Ζουλιάτη με θέμα τη σκηνική μουσική του Χρήστου, καθώς και η προβολή αποσπασμάτων από ντοκιμαντέρ που, όπως ανακοινώθηκε τότε, ο Ζουλιάτης ετοίμαζε πάνω στον μεγάλο Έλληνα συνθέτη.
Πέρασαν από τότε πέντε χρόνια. Στο διάστημα αυτό, με ελάχιστα οικονομικά μέσα, ο Ζουλιάτης συγκέντρωνε υλικό, ερευνούσε αρχεία και «ανέκρινε» ανθρώπους που γνώρισαν τον πρόωρα χαμένο συνθέτη, ανακάλυψε ερασιτεχνικές κινηματογραφικές λήψεις, ξέθαψε τηλεοπτικά αρχεία κ.ο.κ. Το ντοκιμαντέρ περιλαμβάνει ολόκληρο το ιστορικό μικρό φιλμ του Μίμη Κουγιουμτζή, με τον οποίο είχε συνεργαστεί ο Χρήστου, από τις πρόβες του Θεάτρου Τέχνης (1965-68), το μοναδικό έγχρωμο φιλμικό ντοκουμέντο - ένα δεκάλεπτο φιλμάκι από super 8 mm, με οικογενειακές στιγμές στην Αλεξάνδρεια, το οποίο δεν έχει προβληθεί ποτέ πριν, κ.ά. Ο Ζουλιάτης έστησε και website (http://anaparastasis.info) μέσα από το οποίο μπορεί κανείς να παρακολουθήσει όλη την πορεία της δημιουργίας του φιλμ.
Πώς, όμως, μπήκε ο Κωστής Ζουλιάτης σε όλη αυτή την περιπέτεια, που κράτησε μία δεκαετία; Η εξομολόγησή του είναι αυτή: «Ξεκινώ με τα λόγια της αφήγησης που αρχίζει και η ταινία: Κέρκυρα, Οκτώβρης του 1998. Έξω από το Τμήμα Μουσικών Σπουδών. Πρώτες μέρες των σπουδών μου, πρώτες εμπειρίες. Μάθημα χορωδίας, πρώτη γενική πρόβα. Στα χέρια μου μια παρτιτούρα. Πάνω δεξιά, το όνομα του συνθέτη γραμμένο στα αγγλικά. Ένα άγνωστο όνομα που ξαφνικά με ταράζει, με στοιχειώνει, θα μπορούσα να πω. Μυστηριώδες, εξωτικό, υποβλητικό. Δεν ξέρω, σίγουρα όμως έτσι ένιωσα όταν το αντίκρισα.
Συνέχισε να με στοιχειώνει από τότε. Αθήνα, Ιούλιος του 2002. Ηρώδειο. Με τη χορωδία της σχολής και την Ορχήστρα των Χρωμάτων, έτοιμοι να βγούμε στη σκηνή για να ερμηνεύσουμε το ορατόριο του Γιάννη Χρήστου “Πύρινες Γλώσσες”. Μοναδική και συγκλονιστική εμπειρία. Ψάχνοντας να ανακαλύψω το γιατί, ήρθαν τα λόγια μιας φίλης: “Aυτή η μουσική απαιτεί από τον καθένα και τελικά ανακαλεί στον καθένα δυνάμεις που πιθανώς δεν γνωρίζει ότι κρύβει”. Κι αυτά τα λόγια με στοίχειωσαν για καιρό».
Η περιπέτεια της έρευνας στο σύμπαν του Γιάννη Χρήστου ξεκίνησε δέκα χρόνια πριν, καθώς αναζητούσα το θέμα της πτυχιακής εργασίας μου. Πλήθος χειρόγραφα, απόκοσμες φωτογραφίες, σημειώματα από έναν άλλο κόσμο, ένας μυθολογικός βίος - ανολοκλήρωτος βίος. Όλα ασύνδετα μέχρι τότε, κρυμμένα από το φως και προσβάσιμα μόνο στους μύστες. Και μετά -και πάνω απ’ όλαη μουσική. Αυτή η δαιμονισμένη έμπνευση, η μετουσίωση σε ήχους, η εξερεύνηση των πλέον συναρπαστικών περιοχών της βιωμένης μουσικής πράξης.
Τι μουσική έφτιαχνε ο Χρήστου, ρωτούν συχνά οι αμύητοι φίλοι. Την πιο ειλικρινή και άμεση μουσική που έχω βιώσει ποτέ, είτε ως ακροατής είτε ως μουσικός. Μια μουσική που, όσο κλειδωμένος ή απροετοίμαστος κι αν είσαι, πάντα θα σε βρίσκει κλειδωμένο και απροετοίμαστο. Και πάντα κάτι θα σου ξεκλειδώνει και θα σε ξαφνιάζει. Μα, εσύ δεν ακούς «τέτοια πράγματα». Ακριβώς για σένα είναι φτιαγμένη αυτή η μουσική - εσένα ήθελε για συνένοχο ο Χρήστου. «Μουσική είναι τα βήματα του απλού ανθρώπου», έλεγε. «Η μουσική μπορεί να είναι σιωπηλή», έγραφε, λίγο πριν τον βρει το τραγικό κάλεσμα.
Μακριά από στείρους ακαδημαϊσμούς και τη σοβαροφάνεια των μεγάλων αναλύσεων, η υπόθεση Χρήστου μας ζητάει σήμερα να έρθει στο φως πρώταρώτα με τους ήχους της, με τις εικόνες της, τις αλλόκοτες κινήσεις, τα παράδοξα, τα λόγια των ανθρώπων που έζησαν κοντά του ή βρήκαν δύναμη στο ηχητικό σύμπαν του, το δυνατό φως που άφησε πίσω του ο δημιουργός, την αίσθηση της συνολικής εμπειρίας που ξεπερνά τη μουσική, ξεπερνά την κατάτμηση της τέχνης, ξεπερνά ακόμα και την ίδια την τέχνη. «Ό,τι δεν αγαπάει τον θάνατο, ο κινηματογράφος», έγραφε ο Σαχτούρης.
σχόλια