Το φίλτρο που τα έκανε όλα κόκκινα πριν από το Instagram

Πολύ πριν από τα φίλτρα του Instagram υπήρχε ένα φωτογραφικό φιλμ το οποίο μπορούσε να μετατρέψει το πράσινο σε κόκκινο. Φτιάχτηκε για τον αμερικανικό στρατό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά μετέπειτα χρησιμοποιήθηκε για δασική, γεωργική, ακόμα και αρχαιολογική έρευνα, και τελικά το αγάπησε η Ψυχεδέλεια. Αυτή είναι η ιστορία του πρωτοποριακού φιλμ Aerochrome 144

ΚΕΙΜΕΝΟ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΟΛΗΣ (SUB.URBAN IMAGES) 1.1.2021 | 10:50

1.1.2021 | 10:50

Όλα ξεκίνησαν από ένα πρόβλημα που είχε ο αμερικανικός στρατός κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και απευθύνθηκε στην Kodak αναζητώντας λύση. Τα βομβαρδιστικά πετούσαν αρκετά ψηλά, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να ξεχωρίσουν τις καμουφλαρισμένες θέσεις των στόχων τους.

Ήταν 1942, η έννοια της ψηφιακής επανάστασης, όπως αυτή ορίστηκε από το 1980 κι έπειτα, ήταν σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Η ανθρωπότητα ζούσε ακόμη σε έναν κόσμο αναλογικό. Όπως είναι γνωστό, μεγάλο μέρος της τεχνογνωσίας που αναπτύχθηκε και χρησιμοποιήθηκε κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο βρήκε εφαρμογή σε διάφορους τομείς της καθημερινής ζωής τα επόμενα χρόνια. Έτσι έγινε και στην περίπτωση του φωτογραφικού φιλμ Kodak Aerochrome 1443.

Τι είναι αυτό το καινοτόμο φιλμ και γιατί ήταν χρήσιμο;

Το Aerochrome ήταν ένα ευαίσθητο στο υπέρυθρο φάσμα φωτογραφικό φιλμ που θα έλυνε το πρόβλημα της αστοχίας των βομβαρδιστικών και θα βοηθούσε στον ευκολότερο εντοπισμό των καμουφλαρισμένων με κλαδιά, φύλλα και άλλα αντικείμενα στόχων. Πώς θα γινόταν αυτό; Στην εμφάνιση της φωτογραφίας (οι κάτω των 25 σε αυτό το σημείο ψάχνουν στο Google «εμφάνιση φωτογραφικού φιλμ») οι φυλλωσιές των δέντρων και οι φυσικές πρασινάδες είχαν ένα έντονο μοβ, ροζ ή κόκκινο χρώμα, ενώ το ψεύτικο πράσινο χρώμα ή πρασινάδες που δεν ήταν «ζωντανές» εμφανίζονταν με σκούρο καφέ ή και μπλε χρώμα.

Ο Μεγάλος Πόλεμος τελείωσε. Το φιλμ έμοιαζε πλέον άχρηστο, αλλά η Ιστορία απέδειξε πως δεν ήταν. Το Aerochrome βρήκε εφαρμογή αρχικά στις δασικές έρευνες. Όσο κι αν ακούγεται περίεργο, ένα φωτογραφικό φιλμ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μελέτη των δασών για δεκαετίες. Από τις αεροφωτογραφίες με το φιλμ που αποτύπωνε την υπέρυθρη ακτινοβολία ήταν δυνατό να διαπιστωθεί η υγεία των δασικών εκτάσεων. Ανάλογα με τις αποχρώσεις της υπέρυθρης αποτύπωσης εξάγονταν συμπεράσματα για την ηλικία, τη ζωντάνια, τα παράσιτα και την εξέλιξη του δάσους. Σχεδόν παράλληλα με τις δασικές έρευνες το φιλμ βρήκε εφαρμογή στις γεωργικές μελέτες, αφού με συγκεκριμένες τεχνικές και αναλύσεις μπορούσε να προβλεφθεί με επιτυχία η παραγωγικότητα μιας μεγάλης καλλιεργημένης έκτασης.

Το ρεύμα της Ψυχεδέλειας, που έκανε την εμφάνισή του τη δεκαετία του '60 και συνεχίστηκε έντονα στα '70s, αγάπησε ιδιαίτερα αυτό το φιλμ και βοήθησε στη διάδοση και διάσωσή του τα πρώτα χρόνια της ψηφιακής φωτογραφίας.

Εκτός όμως από τη μελέτη των δασών και των γεωργικών εκτάσεων, το Aerochrome βοήθησε πολύ σε περιβαλλοντικές και υδρολογικές μελέτες, στον εντοπισμό διαρροής πετρελαίου... ακόμα και σε αναζητήσεις λατομικών ορυκτών, αφού ανάλογα με τη χρωματική αποτύπωση του εδάφους στο φιλμ μπορούσε σε πολλές περιπτώσεις να εκτιμηθεί το είδος του πετρώματος που βρισκόταν στην εκάστοτε περιοχή. Σήμερα η έγχρωμη υπέρυθρη αεροφωτογραφία χρησιμοποιείται κυρίως για αρχαιολογικές έρευνες. Μια χρωματική αλλαγή στη βλάστηση, όπως αυτή φαίνεται από ψηλά, μπορεί να «μαρτυρήσει» ένα συγκεκριμένο σχήμα από πέτρινη επιφάνεια που βρίσκεται κάτω από αυτήν.

Το ευαίσθητο στην υπέρυθρη ακτινοβολία φωτογραφικό φιλμ αποδείχθηκε τελικά πολύ χρήσιμο σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους. Φυσικά στην πορεία προέκυψαν κι άλλα αντίστοιχα φιλμ για επιστημονική χρήση, έγχρωμα ή και ασπρόμαυρα.

Μετά την επιστήμη σειρά είχε η Ψυχεδέλεια

Είχαν περάσει ήδη 20 χρόνια από την εφεύρεσή του και η ψηφιακή φωτογραφική μηχανή ήταν άγνωστη λέξη. Παρ' όλα αυτά, και παρότι το φιλμ ήταν πιο ακριβό, πιο ευαίσθητο σε λάθη έκθεσης και πιο απαιτητικό από τα κοινά φωτογραφικά φιλμ, άρχισε σιγά σιγά να περνάει στους κόλπους επαγγελματιών και ερασιτεχνών φωτογράφων που τους άρεσαν οι πειραματισμοί. Στα τέλη της δεκαετίας του '60 οι υπεύθυνοι αποφάσισαν ότι θα ήταν καλή ιδέα να το λανσάρουν στην αγορά ως ένα φιλμ για ψαγμένους επαγγελματίες, που θα τους έδινε τη δυνατότητα να δημιουργήσουν ένα μοναδικό εφέ στις φωτογραφίες τους. Τότε το Aerochrome απέκτησε και μια άλλη διάσταση: εκτός από τις «πρακτικές» λειτουργίες του, έγινε εργαλείο καλλιτεχνικής έκφρασης.

Το ρεύμα της Ψυχεδέλειας, που έκανε την εμφάνισή του τη δεκαετία του '60 και συνεχίστηκε έντονα στα '70s, αγάπησε ιδιαίτερα αυτό το φιλμ και βοήθησε στη διάδοση και διάσωσή του τα πρώτα χρόνια της ψηφιακής φωτογραφίας. Φωτογραφίσεις βασικών εκφραστών της Ψυχεδέλειας, εξώφυλλα δίσκων, αλλά και αφίσες για συναυλίες και φεστιβάλ δημιουργήθηκαν χρησιμοποιώντας τη δυνατότητα για ένα ταιριαστό αισθητικά εφέ. Αργότερα το χρησιμοποίησαν και κάποια συγκροτήματα της μέταλ.

Η σουρεαλιστική εικόνα του υπέρυθρου φιλμ σήμερα

Βέβαια, το χρησιμοποίησαν και πολλοί άλλοι επαγγελματίες και ερασιτέχνες φωτογράφοι για να καταγράψουν εικόνες που ήθελαν με την τεχνική της αποτύπωσης στο υπέρυθρο φάσμα. Η εντυπωσιακή εικόνα που εμφανιζόταν σε ένα Aerochrome 1443 συνεχίζει να κεντρίζει το ενδιαφέρον μέχρι και σήμερα. Εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς πως πλέον δεν χρειάζεται κάποιο συγκεκριμένο φιλμ για να αποτυπωθεί η εικόνα που θα είχαμε χρησιμοποιώντας το. Όπως όλα τα παραδοσιακά φιλμ τείνουν να γίνουν είδος φωτογραφικής αρχαιολογίας, έτσι κι αυτό. Σήμερα υπάρχουν τα σχετικά φίλτρα, αλλά και δεκάδες βίντεο που εξηγούν πώς να φτιάξεις το εφέ «Aerochrome» σε μερικά πολύ απλά βήματα στο photoshop.

Τα χρόνια πέρασαν, η ψηφιακή φωτογραφία μπήκε για τα καλά στη ζωή μας, με όλα της τα φίλτρα, αλλά και η τεχνολογία που επέτρεπε πλέον όλες τις τεχνικές καταγραφές που πρώτο το Kodak Aerochrome 1443 αποτύπωνε.

Δύο σύγχρονες κινηματογραφικές ταινίες που χρησιμοποίησαν το υπέρυθρο φιλμ σε ορισμένες σεκάνς είναι ο «Αλέξανδρος» του Όλιβερ Στόουν το 2004 και ο «Ο χρησμός της πεταλούδας» του Μαρκ Πέλινγκτον το 2002.

Υπέρυθρα πλάνα από την ταινία «Αλέξανδρος» του Όλιβερ Στόουν.

Τελευταία μεγάλη και γνωστή αποτύπωση με το συγκεκριμένο φιλμ ήταν το οδοιπορικό-ντοκιμαντέρ του σπουδαίου Ιρλανδού φωτογράφου Ρίτσαρντ Μος, ο οποίος σε νεαρή ηλικία κατέγραψε τον εμφύλιο στις επαρχίες του Ιτούρι, του Βόρειου και Νότιου Κίβου, στο ανατολικό τμήμα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, με αποτέλεσμα οι φωτογραφικές εκθέσεις που έκανε αργότερα να γίνουν παγκόσμιο θέμα και πέρα από τους στενούς φιλοφωτογραφικούς κύκλους, ενώ το λεύκωμά του με τίτλο «Infra» δίχασε κοινό και κριτικούς λόγω της «αντισυμβατικής» ψυχεδελικής απεικόνισης ενός θέματος όπως ο πόλεμος.

Η παραγωγή του υπέρυθρου Kodak Aerochrome 1443 κράτησε περίπου 70 χρόνια και σταμάτησε οριστικά από την εταιρεία τον Οκτώβριο του 2009.

Ο φωτογράφος Χρήστος Τόλης μάς δίνει εξειδικευμένα στοιχεία για το φιλμ

Ήταν ένα έγχρωμο slide ή αλλιώς color reversal film. Αυτό σημαίνει πως μετά την εμφάνισή του το φιλμ δεν δημιουργούσε αρνητική (ανεστραμμένη) εικόνα, το γνωστό μας αρνητικό, αλλά κανονική εικόνα διαφάνειας που μπορούσε να προβληθεί κατόπιν σε έναν προβολέα ή να τυπωθεί. Η διαδικασία εμφάνισης που σύστηνε η εταιρεία ήταν η AR-5 (ακριβή και εξειδικευμένη) με εναλλακτική την EA-5 ή, σε περίπτωση ανάγκης, την υποδεέστερη αλλά δημοφιλή C-41, που χρησιμοποιείται ακόμη για όλα σχεδόν τα έγχρωμα φιλμ.

Ήταν ευαίσθητο στο υπέρυθρο κομμάτι του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, μπορούσε δηλαδή να «βλέπει» φως σε μήκη κύματος μεγαλύτερα του ερυθρού φωτός και συγκεκριμένα μέχρι περίπου τα 900 νανόμετρα. Το ανθρώπινο μάτι δεν είναι ευαίσθητο σε αυτά τα μήκη κύματος, άρα το Aerochrome μπορούσε να διακρίνει αντικείμενα που δεν ήταν κανονικά ορατά σ' εμάς ή μάλλον μπορούσε να διακρίνει μια «έξτρα» αντανάκλασή τους που εμείς δεν βλέπουμε.

Ήταν φτιαγμένο ως φιλμ «ψευδούς χρωματικής απόδοσης» (false color). Άρα, σε αντίθεση με τα κανονικά φιλμ, η σύστασή του δεν αποσκοπούσε στο να αποδοθούν τα χρώματα του περιβάλλοντος με πιστότητα αλλά, αντίθετα, στο να δημιουργηθεί μια ψευδής παλέτα που αντιστοιχούσε τα βασικά χρώματα (με επιπλέον το υπέρυθρο φάσμα) ως εξής:

Υπέρυθρο (θυμηθείτε, αυτό κανονικά δεν το βλέπουμε) > Κόκκινο

Πράσινο > Μπλε

Κόκκινο > Πράσινο

Μια επιπλέον ιδιοτροπία στη χρωματική απόδοση προέκυπτε καθώς ο κατασκευαστής σύστηνε να εκτίθεται το φιλμ με ένα βαθύ πορτοκαλί φίλτρο μπροστά στον φακό (αποκλείοντας έτσι το μπλε χρώμα), συνεπώς: Μπλε > Μαύρο.

Έτσι εξηγείται και η χαρακτηριστική απόδοση των φυτών με το κόκκινο χρώμα, καθώς η χλωροφύλλη στα φύλλα τους ανακλά έντονα το υπέρυθρο φως, ακόμη περισσότερο από το πράσινο μέρος του φάσματος.

Το φιλμ αρχικά ήταν διαθέσιμο μόνο σε μεγάλο μέγεθος (καρούλια των 70 mm). Στην ευρεία κατανάλωση δόθηκε ελαφρώς παραλλαγμένο, ως Kodachrome EIR color reversal film, σε διάφορα δημοφιλή μεγέθη, όπως 35 mm, μεσαίο φορμά κ.ά.

Αξίζει να σημειωθεί πως στο πέρασμα του χρόνου αναπτύχθηκαν επίσης πολλά ασπρόμαυρα φιλμ με ευαισθησία στο υπέρυθρο. Κάποια από αυτά είναι διαθέσιμα και στις μέρες μας, καθώς είναι αρκετά πιο εύκολα στον χειρισμό και στην εμφάνισή τους, ακόμη κι από ερασιτέχνες. H δική τους χαρακτηριστική «υπογραφή» κατ' αντιστοιχία με το Aerochrome είναι η απόδοση όλων των πράσινων φυτών με εκτυφλωτικούς λευκούς τόνους.

Τέλος, να προσθέσουμε πως οι αισθητήρες στις ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές ή βιντεοκάμερές μας είναι αρκετά ευαίσθητοι στο υπέρυθρο φάσμα και θα μπορούσαν υπό προϋποθέσεις να καταγράψουν εικόνες όπως αυτές του Aerochrome, όμως οι κατασκευαστές –για να πετύχουν μεγαλύτερη χρωματική πιστότητα– φροντίζουν σχεδόν πάντα να τους προστατεύουν με ειδικές επιστρώσεις που δεν αφήνουν αυτά τα μήκη κύματος να καταγραφούν.