Δέκα από τα πιο αγαπημένα μου βιβλία: Νικόλας Σεβαστάκης

Πώς να μιλήσεις για τα πέντε ή δέκα βιβλία που άφησαν ένα ίχνος πάνω σου; Είναι προφανώς περισσότερα αυτά που καθώς πλησίαζες στο τέλος τους χαμήλωνες ταχύτητες για να κρατήσουν λίγο περισσότερο. Διαβάσματα μεικτά και εναλλασσόμενα, από τη λογοτεχνία, την Ιστορία ή τον θεωρητικό στοχασμό.
Τα περισσότερα τα συνάντησα στην εφηβεία και στη δεκαετία των είκοσι με τριάντα. Εκ των υστέρων μπορώ να πω πως αποτέλεσαν μικρές «σημαδούρες» μιας ενηλικίωσης, μιας διανοητικής και συναισθηματικής ωρίμανσης.
Η παρακάτω λίστα δεν περιλαμβάνει, λοιπόν, τα καλύτερα βιβλία που έχω διαβάσει ή όσα πιστεύω πως διαθέτουν τη μεγαλύτερη λογοτεχνική και πνευματική «βαρύτητα». Είναι μάλλον μια αναφορά περιπτώσεων με όρους αγάπης και μνήμης και τίποτα παραπάνω.

1.

Γκυστάβ Φλωμπέρ, Αισθηματική Αγωγή, μτφρ.: Παναγιώτης Μουλλάς, Γαλαξίας

Πρέπει να ήμουν στο Λύκειο όταν την ανακάλυψα στη βιβλιοθήκη του σπιτιού μας, με το χαρακτηριστικό κόκκινο εξώφυλλο της έκδοσης του Γαλαξία. Υπότιτλος: «Ιστορία ενός νέου». Θυμάμαι ότι από τότε με εντυπωσίαζε ο δέκατος ένατος αιώνας, εποχή όπου ο ρομαντισμός θα προσγειωθεί ανώμαλα στην πραγματικότητα της μεγάλης πόλης και στα δικά της μυστήρια. Συνάντησα, λοιπόν, τον κεντρικό ήρωα του βιβλίου Φρεντερίκ Μορώ και την Μαντάμ Αρνού, την ανέφικτη κι από αναβολή σε αναβολή ευτυχία του. Γύρω τους αποκαλύπτονται μια Γαλλία σε πλήρη μεταμόρφωση, οι θόρυβοι της Επανάστασης του '48 και όλη η τέχνη του Φλωμπέρ να εκθέτει τις αυταπάτες των καιρών του.
Η Αισθηματική Αγωγή ήταν ο πρώτος σταθμός στη γνωριμία μου με τον Φλωμπέρ. Ακολούθησε ο Μπουβάρ και Πεκυσέ και, έπειτα, σε μεγαλύτερη ηλικία, η Μαντάμ Μποβαρύ. Αν επιλέγω το πρώτο, είναι γιατί με συγκίνησε περισσότερο ως μύθος και γραφή. Συχνά, άλλωστε, επιστρέφω σε σκηνές και επεισόδια αυτού του βιβλίου, όπως κάποιος ανατρέχει σε μια προσωπική του περιπέτεια.

2.

Μίλτος Σαχτούρης, Ποιήματα, Κέδρος

Από παλιά έτυχε να διαβάσω ποίηση επειδή, εκτός των άλλων, προσπαθούσα να γράψω ποιήματα. Ο Ρίτσος των συλλογών με τα «μικρόσωμα» ποιήματα, ο Λειβαδίτης της δεύτερης περιόδου, ο Σεφέρης, επηρέασαν τις πρώτες ποιητικές μου απόπειρες. Ο Σαχτούρης εμφανίστηκε κάπως αργότερα. Θυμάμαι, όμως, πως παρασύρθηκα αμέσως από την πανικόβλητη, κωμικά διαβρωτική τροπή που παίρνουν οι στίχοι του. Για μένα, ο Σαχτούρης είναι ξένος προς τη συντηρητική «ελληνικότητα»: είναι η ανακάλυψη της δυσαρμονίας και της παραμόρφωσης των πραγμάτων, η διαπίστωση της παρέκκλισής τους στο χάος. Δεν με άγγιξε ως τεχνίτης του ποιητικού λόγου αλλά επειδή εικονογραφεί, με ευφάνταστο τρόπο, το απότομο πέρασμα από το φως στο σκοτάδι. Σπάνια το αντίστροφο. Στον κόσμο του Σαχτούρη δεν πας για να βρεις σωτηρία.

3.

Ν. Γκόγκολ, Το Παλτό, μτφρ.: Γιώργος Τσακνιάς, Πατάκης

Πέρασα κάποτε δυο-τρεις χειμώνες αποκλειστικά με βρώση ρωσικής πεζογραφίας, κυρίως με τα διηγήματα του Τσέχοφ και τον Τουργκένιεφ. Ξεκινώντας, λοιπόν, από κει, πήγα προς τα πίσω στον χρόνο κι έτσι έπεσα στον Γκόγκολ και στο ταπεινό όνειρο του Ακάκι Ακακίεβιτς: ένα ζεστό παλτό για τις παγωμένες νύχτες της Αγίας Πετρούπολης. Από αυτή την ισχνή αφετηρία, που θα μπορούσε να γεννήσει ένα ανούσιο ηθικολογικό σκίτσο, ο Γκόγκολ έφτιαξε μια ιστορία βαθιάς, ανθρώπινης κλίμακας. Ο Ακάκι Ακακίεβιτς, ο ήρωας στο διήγημα Το Παλτό, ήταν για μένα ο άκακος άνθρωπος: άκακος όχι επειδή αγνοεί το κακό αλλά γιατί δεν θέλει να αποδεχτεί το παιχνίδι της κοινωνικής σκληρότητα και τον παραλογισμό των δεσποτικών θεσμών. Παρά τις δεκαετίες που έχουν περάσει από αυτήν τη συνάντηση, δεν τον έχω ξεχάσει αυτό τον ανθρωπάκο.

4.

Στρατής Τσίρκας, Ακυβέρνητες Πολιτείες. Η Λέσχη, Κέδρος

Διαλέγω τον πρώτο τόμο της τριλογίας για έναν κάπως ιδιαίτερο λόγο. Τον διάβασα όταν ήταν ακόμα φρέσκες οι αφηγήσεις του πατέρα μου για το ταξίδι που τον οδήγησε, μαζί με άλλους, από τα βουνά της Σάμου στη Μέση Ανατολή και στην έρημο του Σουδάν. Ο ήρωας της τριλογίας, ο ανθυπολοχαγός Μάνος Σιμωνίδης, ζει στα Ιεροσόλυμα, κρυμμένος σε μια σοφίτα. Στην ίδια πόλη, λοιπόν, τα ίδια χρόνια περίπου, ο δεκαοκτάχρονος πατέρας μου είδε με τρόμο τη μεταμόρφωση ενός συντρόφου του από αντάρτη σε παραληρηματικό ιεροκήρυκα. Διαβάζοντας, λοιπόν, τη Λέσχη είχα μια παράξενη αίσθηση οικειότητας, τουλάχιστον ως προς την πολιτική διάσταση του κειμένου που αφορά τα διλήμματα των αριστερών της Αντίστασης. Αυτό, όμως, που με κάρφωσε για τα καλά στη ροή της αφήγησης ήταν ο πολυφωνικός κοσμοπολιτισμός του Τσίρκα. Η τέχνη του να εναλλάσσει την ιστορία μιας πόλης με τις ίντριγκες ξένων υπηρεσιών και τα πάθη σαγηνευτικών γυναικών με εξωτικά ονόματα. Με δυο λόγια, ο ερωτικός-πολιτικός διπολισμός στις Ακυβέρνητες Πολιτείες είχε για μένα περισσότερο ενδιαφέρον από την πολυσυζητημένη κριτική του συγγραφέα στις παθολογίες του κομμουνιστικού κομματικού μηχανισμού.

5.

Henry Troyat, Οικογένεια Ηγκλετιέρ, μτφρ.: Ειρήνη Μπουτζάλη, Γαλαξίας

Οι Ηγκλετιέρ είναι αυτό που λέμε μια οικογενειακή σάγκα, μια ιστορία που ίσως να ερέθιζε την προσοχή του Κλοντ Σαμπρόλ. Θυμάμαι ότι το ξεκίνησα σχεδόν απρόθυμα, πιστεύοντας ότι ο Τρουαγιά είναι απλώς ένας συγγραφέας βιογραφιών της «παλιάς σχολής». Τελικά, όμως, έπρεπε να παραδεχτώ ότι στη λογοτεχνία δεν αναζητούσα την ευρηματική φόρμα ούτε σώνει και καλά ανατρεπτικές τεχνικές αφήγησης. Ο Τρουαγιά είναι ένας κλασικός μοντέρνος και οι Ηγκλετιέρ ένα βλέμμα στην ήπια «αστική παρακμή». Αυτό αρκούσε. Η προκατάληψη που είχα διαλύθηκε και τη θέση της πήρε η ανεπιφύλακτη εκτίμηση για τον συγγραφέα και τον κόσμο του.

6.

Φραντς Κάφκα, Η Δίκη, μτφρ.: Γιώργος Βαμβαλής, Μπουκουμάνης

Η άλλη όψη της αποπλανητικής ευφορίας των σύγχρονων καιρών: ο ερεβώδης διάκοσμος που περιβάλλει τον Γιόζεφ Κ., αρχετυπική φιγούρα του διωκόμενου ατόμου από την ανώνυμη γραφειοκρατική εξουσία. Στη Δίκη έφτασα αρκετά νωρίς και θυμάμαι μάλιστα την περίσταση: ήταν η περίοδος των πανελλήνιων εξετάσεων κι εγώ βιαζόμουν να ξεμπερδεύω με το «θεσμικό» και καταναγκαστικό διάβασμα για να περάσω στην άλλη πλευρά. Την ίδια εποχή κατάλαβα πως υπήρχε και μια άλλη λογοτεχνία που δεν υπηρετούσε την απόλαυση της ανάγνωσης αλλά έθετε με τον δικό της τρόπο ηθικά ερωτήματα και κυρίως το ερώτημα για το κακό. Η Δίκη ήταν μια πόρτα προς αυτήν τη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα που ανανεώνει ουσιαστικά το τραγικό. Δίχως κάθαρση, όμως.

7.

Adolfo Bioy Casares, Η εφεύρεση του Μορέλ, μτφρ.: Παναγιώτης Ευαγγελίδης, Άγρα

Κάτι σαν «επιστημονική φαντασία» είναι η εξωτερική πρόφαση αυτού του κειμένου. Εγώ το διάβασα σαν μια ιστορία υποβολής και παραισθητικής μεταμόρφωσης, μια απροσδόκητη συνάντηση του Ζεράρ ντε Νερβάλ με τον H.G. Wells και τον Κόνραντ. Παρά την πνευματική συγγένεια του συγγραφέα με τον Μπόρχες, δεν αισθάνθηκα τον Μορέλ ως ένα διανοητικό παιχνίδι ή έναν φιλοσοφικό γρίφο με μορφή πεζογραφήματος. Στον Μπόρχες, ας πούμε, δεν βρήκα ποτέ συγκίνηση, παρά μόνο πληθωρικό «πνεύμα» και ευφυΐα. Με τον Κασάρες, αντίθετα, είχα εξαρχής την αίσθηση ότι η ανθρώπινη επιθυμία είναι ίσως πιο σημαντικό πράγμα από τη σφαίρα της γνώσης και των ιδεών.

8.

 Charles Dickens, Μεγάλες Προσδοκίες, μτφρ.: Άρτεμις Σταμπουλοπούλου, Πόλις

Όλοι είμαστε (ήμασταν) παιδιά του Ντίκενς. Εννοώ παιδιά που πέρασαν κάποτε από τον κήπο του μεγάλου σπιτιού της μις Χάβισαμ, ψάχνοντας, με κάποια αγωνία, την Εστέλα, το πρότυπο της απόμακρης και σνομπ ομορφιάς.
Δεν χρειάζονται έτσι περισσότερα λόγια και γι' αυτό το έργο του Ντίκενς που μας χαρίστηκε σε όλες τις μορφές, από κλασικό εικονογραφημένο ως τηλεταινία «για όλη την οικογένεια» και φυσικά σε πολλές και άνισες κινηματογραφικές μεταφορές. Διαβάζοντας, όμως, σχετικά πρόσφατα το πλήρες κείμενο, μπόρεσα να επανεκτιμήσω τη λογοτεχνική του σημασία, κάτι δηλαδή για το οποίο αδιαφορούσα παντελώς στα διαβάσματα της παιδικής ηλικίας. Εκεί καταπλακωνόσουν από τα συναισθήματα και τις φαντασιοκοπίες της ανάγνωσης: δεν είχες ανάγκη, ακόμα, τη λογοτεχνία, αρκούσε το παραμύθι.

9.

Μαξ Χορκχάιμερ, Φιλοσοφικό Σημειωματάριο, μτφρ.: Ζήσης Σαρίκας, Ύψιλον

Εδώ έχουμε μια φιλοσοφική γραφή που μπορούσε να συντονιστεί μια χαρά με τις dark διαθέσεις κάποιων νέων γύρω στα μέσα της δεκαετίας του '80. Μια σκέψη ακραία, συχνά ανελέητη στις κρίσεις της για τον σύγχρονο κόσμο και τα επιτεύγματά του. Κληρονομεί τον τρόπο του Νίτσε και των Γερμανών Ρομαντικών αλλά με ένα πνεύμα ριζικά διαφορετικό. Μιλά βεβαίως για τα πιο διαφορετικά πράγματα, από τον έρωτα ως τον γκανγκστερισμό του Ιωσήφ Στάλιν, και από τη Βίβλο μέχρι το ωράριο των καταστημάτων. Πίσω, όμως, από μια ανήσυχη περιήγηση στα φαινόμενα, βρίσκουμε εδώ το σκάνδαλο του κακού και την αγωνία για το καλό σ' έναν οριακό κόσμο.
Γράφοντας, λόγου χάρη, για τα μαστίγια των ναζί και τα δολοφονικά χτυπήματα στα κάτισχνα εβραϊκά σώματα, ο Χορκχάιμερ σημειώνει: «Σε κάθε χτύπημα του μαστιγίου κρύβεται η ανικανότητα να αγαπήσεις το αδύναμο καλό. Η απόγνωση μπροστά στη δύναμη του καλού. Ο διάβολος».
Δεν ήταν η φιλοσοφική βαθύτητα αλλά η ηθική λάμψη και ο εσωτερικός σπαραγμός αυτής της σκέψης που με πήραν με το μέρος της.

10.

Mάρτιν Χάιντεγκερ, Επιστολή για τον Ανθρωπισμό, μτφρ.: Γιώργος Ξηροπαΐδης, Ροές

Το 1988 βρέθηκα στη Λυών για ένα μεταπτυχιακό χωρίς να ξέρω καλά καλά τι μου προκαλεί πραγματικό –και όχι επιφανειακό– ενδιαφέρον. Η τύχη όμως το έφερε κι έπεσα πάνω σε μια φορτισμένη δημόσια συζήτηση που δεν αφορούσε κάποιο θέμα της γαλλικής επικαιρότητας αλλά τη σχέση του Χάιντεγκερ με τον ναζισμό. Μπήκα, γρήγορα, στο πνεύμα, αλλά βοήθησε και η συγκυρία: λίγους μήνες πριν είχε κυκλοφορήσει στα ελληνικά η Επιστολή για τον Ανθρωπισμό, με σχόλια και χρήσιμες σημειώσεις του Γιώργου Ξηροπαΐδη.
Ήταν αιφνιδιασμός αυτή η ανάγνωση. Η αλλόκοτη γλώσσα, το αφοριστικό, παρατακτικό ύφος, οι βίαιες επιθέσεις πίσω από μια αξιοσέβαστη μεταφυσική φρασεολογία, όλα αυτά είχαν τον χαρακτήρα της έκπληξης. Είπα: «α, εδώ υπάρχει κάτι πιο κοντά στον Μπέκετ παρά στην άχρωμη φιλοσοφική ανάλυση». Παρά τις χίλιες δυο αρνήσεις μου (πολιτικές ιδίως) λοιπόν, αποφάσισα ότι θα κατασκήνωνα για καιρό σε αυτό το ύψωμα της σκέψης του εικοστού αιώνα.

Ο Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγήτης στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. Βιβλία του έχουν κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Πόλις, Ίνδικτο, Νεφέλη κ.α. Διατηρεί την εβδομαδιαία στήλη «Δεύτερες Σκέψεις» στην έντυπη LIFO και στο LIFO.gr.