Ιδιόρρυθμος διανοητής, παθιασμένος οραματιστής και εξέχον μέλος της αθηναϊκής ελίτ, ήταν γόνος μεγάλης οικογένειας που εξακολουθεί να υφίσταται. Διετέλεσε συγγραφέας, αρθρογράφος, πολιτικός και διπλωμάτης καριέρας, που ωστόσο συχνά προτιμούσε να ενεργεί αυτόνομα. Παραδοσιακός και ταυτόχρονα εκσυγχρονιστής, είχε μάλλον αριστοκρατικές πεποιθήσεις δίχως να είναι αντικοινοβουλευτικός. Ήταν επιπλέον ένθερμος δημοτικιστής, άθεος και αντικομφορμιστής, σκανδάλιζε με τα ελεύθερα ήθη του - η προσωπική του γοητεία και οι τρυκιμιώδεις έρωτές του με την Πηνελόπη Δέλτα και τη Μαρίκα Κοτοπούλη γράψανε ιστορία. «Ευρωσκεπτικιστής» (του αποδίδεται η πατρότητα του σκωπτικού όρου Φραγκολεβαντίνος), ιδεαλιστής, Ελληνολάτρης και διάπυρος κήρυκας αρχικά της Μεγάλης Ιδέας και ακολούθως μιας Ανατολικής Ομοσπονδίας, δεν χαρακτηρίζεται ωστόσο Οριενταλιστής ή «ορίτζιναλ» ρατσιστής. Εκλεπτυσμένος εστέτ και ταυτόχρονα πανούργος συνωμότης όντας για ένα διάστημα επικεφαλής τρομοκρατικών οργανώσεων, ο Ίων Δραγούμης (1878-1920), συγκαταλέγεται στις πιο αμφιλεγόμενες αλλά και παρεξηγημένες - από άγνοια ή σκοπιμότητα - μορφές της νεοελληνικής ιστορίας. Εξιδανικεύτηκε δε ακόμα περισσότερο χάρη στον τραγικό του θάνατο (ίσως μια «Νέμεση», δεδομένου ότι και ο ίδιος είχε σχεδιάσει δολοφονίες στην Πόλη και την τουρκοκρατούμενη Μακεδονία) στο αποκορύφωμα του Εθνικού Διχασμού: συνελήφθη και εκτελέστηκε από παρακρατικούς επί της σημερινής λεωφόρου Κηφισίας στο ύψος των Αμπελοκήπων, έξω από τη βίλα Θων, σε ηλικία μόλις 42 ετών. Ήταν λίγο μετά την απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στη Γαλλία, της οποίας θεωρήθηκε - αδίκως - οργανωτής. Σχεδόν ξεχασμένος μεταπολεμικά, καθώς αφενός οι ιδέες του – ένα ιδιότυπο αμάλγαμα εθνικισμού, φιλελευθερισμού, σοσιαλισμού και κυρίως του λεγόμενου πρωτοφασισμού - παρέμεναν δυσνόητες στους πολλούς και αφετέρου δεν συνέστησε ποτέ κάποιο μαζικό κίνημα ή κόμμα όπως ο μεγάλος πολιτικός του αντίπαλος, ο Βενιζέλος, «είδε» το ενδιαφέρον γι΄αυτόν να αναζωπυρώνεται τα τελευταία χρόνια, κυρίως εξαιτίας της δράσης του στα διεκδικούμενα μακεδονικά εδάφη αρχές του 20ού αιώνα και τη σύνδεση αυτής με το σύγχρονο «Μακεδονικό». Γράφτηκαν άρθρα, βιβλία, ακόμα και μια φιλόδοξη τηλεοπτική σειρά με τον Κώστα Αρζόγλου στον ομώνυμο ρόλο γυρίστηκε για τη ζωή του (ΑΝΤ1), ενώ η εγχώρια ακροδεξιά έσπευσε να τον οικειοποιηθεί στη σπουδή της αποκτήσει τους δικούς της «ήρωες» και «μάρτυρες» - στην ιστοσελίδα της ΧΑ π.χ. βρίσκεις διθύραμβους για τον Δραγούμη (ήταν άλλωστε ένας από τους λόγους που ενδιαφέρθηκα για το άτομό του), μολονότι οι περισσότεροι από όσους τον επικαλούνται «ελάχιστα τον έχουν καταλάβει και βασικά τον έχουν παρερμηνεύσει», όπως εκτιμά ο Γιάννης Α. Μάζης. Συζητήσαμε εκτενώς για την προσωπικότητα, τις απόψεις και το έργο του ανδρός, μεγαλύτερες συνεισφορές του οποίου θεωρεί τη στήριξή του στη δημοτική γλώσσα και την απόπειρα διατύπωσης ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος προσαρμοσμένου στην εγχώρια πραγματικότητα, για το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο έδρασε, τους παράγοντες που προκάλεσαν τον βίαιο θάνατό του και τον «εναγκαλισμό» του από την ακροδεξιά στις μέρες μας, ενώ με αφορμή το διδακτικό του αντικείμενο ζήτησα επιπλέον τη γνώμη του τόσο για τις εξελίξεις στην ΕΕ όσο και για την εκλογή Τραμπ στις ΗΠΑ, όπου ο συνομιλητής μου διαμένει μόνιμα από το 1981. Καιρός όμως να του δώσω τον λόγο:
— Τι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τον Ίωνα Δραγούμη και να γράψετε γι΄αυτόν; Τι σας έλκυσε περισσότερο στον χαρακτήρα και το έργο του;
Το βιβλίο αυτό ξεκίνησε σχεδόν τυχαία. Όταν ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, έψαχνα ένα θέμα για τη διατριβή του Μάστερ μου. Ο καθηγητής-επόπτης μου Θεοφάνης Γ. Σταύρου πρότεινε Δραγούμη. Ήξερα τον Ίωνα Δραγούμη ως υπέρμαχο της Μεγάλης Ιδέας, αλλά όπως άρχισα να ψάχνω στο έργο του κατάλαβα ότι διέθετε μια πιο σύνθετη προσωπικότητα και τρόπο σκέψης από ό, τι ανέμενα. Ήθελα να δουλέψω περισσότερο το αντικείμενο, όμως άλλες δεσμεύσεις με ανάγκασαν να περιμένω περίπου 10 χρόνια προτού επιστρέψω σε αυτό.
"Αυτό μου έκανε εντύπωση περισσότερο από οτιδήποτε άλλο σχετικά με τον Δραγούμη: Υπήρξε ένας καλλιεργημένος, εκλεπτυσμένος, ευαίσθητος άνθρωπος των ιδεών και των γραμμάτων που ανά πάσα στιγμή θα μπορούσε, και το έκανε, να παραγγείλει δολοφονίες εντελώς ψυχρά".
— Γιατί υπήρξε – και παραμένει - τόσο αμφιλεγόμενο πρόσωπο; Ισχύει ότι «αδικήθηκε» ιστορικά; Ποια είναι, πιστεύετε, η μεγαλύτερη συνεισφορά του στη νεοελληνική διανόηση;
Ήταν ένας άνθρωπος των ιδεών που του άρεσε η δράση, ένας πολιτικός ο οποίος μισούσε την πολιτική, μια προσωπικότητα αναθρεμμένη σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα που ωστόσο αντιτασσόταν στη Δύση. Στους περισσότερους από εμάς αρέσει να κατατάσσουμε τους ανθρώπους σε «κουτάκια»: "κομμουνιστής", "συντηρητικός" κ.λπ. Ο Δραγούμης είναι πράγματι αμφιλεγόμενος γιατί δεν είναι εύκολο να ταξινομηθεί. Νομίζω ότι οι συνεισφορές του στην νεοελληνική κουλτούρα είναι δύο κυρίως: α) Υπερασπίστηκε σθεναρά τη δημοτική γλώσσα και β) ήταν ο πρώτος Έλληνας από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, που οραματίστηκε και διατύπωσε ένα νέο πολιτικοκοινωνικό σύστημα προσαρμοσμένο στην εγχώρια πραγματικότητα. Για να είμαστε βέβαια ειλικρινείς, ενώ πολλοί γνωρίζουν για την πρώτη συνεισφορά του, σχεδόν αγνοούν τη δεύτερη.
— Πώς θα σκιαγραφούσατε την πολιτική του φιλοσοφία; Ποιες υπήρξαν οι κύριες επιρροές και αναφορές του; Υπήρξαν ιδεολογικοί κληρονόμοι του; Τι θα ξεχωρίζατε από το συγγραφικό του έργο;
Θα λέγαμε ότι ανήκει σε εκείνο το πολιτικό-φιλοσοφικό κίνημα του τέλους του 19ου-αρχές του 20ου αιώνα που χαρακτηρίζεται ως «πρωτο-φασιστικό», μια ιδεολογία παρόμοια με τον φασισμό η οποία προϋπήρξε της ίδρυσης του Ιταλικού Φασιστικού Κόμματος το 1919. Ο Δραγούμης είχε επηρεαστεί από ορισμένους πρωτο-φασίστες διανοούμενους αλλά κυρίως από τον Μορίς Μπαρές (με τον οποίο μάλιστα γνωρίζονταν και ήταν φίλοι) και τον Φρίντριχ Νίτσε. Όχι, δεν πιστεύω ότι είχε ή έχει «ιδεολογικούς κληρονόμους», αν και αρκετοί ισχυρίζονται ότι είναι. Από το συγγραφικό του έργο ξεχωρίζω τα βιβλία ή τα δοκίμια στα οποία ο ίδιος προσπάθησε να εξηγήσει το ιδανικό ελληνικό κράτος του όπως τα «Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες», «Ελληνικός Πολιτισμός», «Κοινότης, Έθνος και Κράτος». Οφείλω όμως να ομολογήσω ότι προσωπικά μου αρέσουν περισσότερο τα άρθρα που δημοσίευε σε εφημερίδες ή στο λογοτεχνικό περιοδικό Νουμάς.
— Ποια ήταν η άποψή του για την κοινοβουλευτική δημοκρατία; Πόσο «φασίστας», «σοσιαλιστής» ή «φιλελεύθερος» ήταν, όπως έχει κατά καιρούς χαρακτηριστεί;
Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι ήταν ένας πρωτο-φασίστας. Εδώ θέλω να ξεκαθαρίσω κάτι: Σήμερα κρίνουμε τον φασισμό όπως εξελίχθηκε στην Ιταλία (και τον ναζισμό στη Γερμανία). Λαμβάνοντας υπόψη τις θηριωδίες που διέπραξαν αυτά τα καθεστώτα, έχουμε φυσικά κάθε δικαίωμα αλλά και υποχρέωση να τα καταδικάσουμε. Εντούτοις ο πρωτο-φασισμός ως ιδεολογία θα πρέπει να κριθεί ξέχωρα από τις «αμαρτίες» των Μουσολίνι, Χίτλερ κ.λπ. Ο Δραγούμης, όπως όλοι οι πρωτο-φασίστες σε γενικές γραμμές, ήταν αντισυντηρητικοί, αντιφιλελεύθεροι και αντικομμουνιστές. Δεν ένιωθε παρά περιφρόνηση για την κοινοβουλευτική δημοκρατία διότι πίστευε ότι εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα και όχι τον λαό συνολικά. Ο πρωτο-φασισμός εν γένει συνδύαζε συντηρητικά και σοσιαλιστικά στοιχεία. Για παράδειγμα, ο Δραγούμης πίστευε ότι όση γη δεν καλλιεργείται από τους γαιοκτήμονες πρέπει να κατασχεθεί από το κράτος και θα δοθεί σε φτωχούς αγρότες, μια σαφώς σοσιαλιστική ιδέα, δίχως ωστόσο να απαιτεί τη δήμευση όλης της περιουσίας των πλουσίων.
— Ποιες υπήρξαν οι πιο ενδιαφέρουσες ιδέες και δράσεις του; Πώς θα τον κρίνατε ως διπλωμάτη, δεδομένου ότι μεγαλύτερη σημασία έδινε στο δικό του ιδεολόγημα Ελληνισμού κάνοντας συχνά «του κεφαλιού του» παρά στη σύνεση και τον ρεαλισμό που θα πρέπει να διακρίνει μια εξωτερική πολιτική;
Πιστεύω ότι οι ιδέες του Δραγούμη σχετικά με την τοπική αυτοδιοίκηση στην Ελλάδα ήταν από τις πλέον ενδιαφέρουσες που εξέφρασε. Υποστήριζε την αποκέντρωση, την απόδοση περισσότερων εξουσιών σε δήμους και κοινότητες, είχε επίσης μερικές προοδευτικές ιδέες σχετικά με την εκπαίδευση των δημοσίων υπαλλήλων. Όσο για τη δράση του, νομίζω ότι η προσπάθειά του στην Κωνσταντινούπολη να συνενώσει τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθιστώντας τους μια μεγάλη δύναμη στο εσωτερικό της μελλοντικά ήταν σημαντική και μόνο τα αποτελέσματα του Α 'Παγκοσμίου 
Πολέμου έκαναν τα σχέδιά του παρωχημένα. Ο Ίων Δραγούμης ήταν μεν υπάλληλος του υπουργείου Εξωτερικών αλλά όχι ακριβώς διπλωμάτης. Ήταν τόσο προσηλωμένος στον Ελληνισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ώστε δεν είχε χρόνο να ασχοληθεί με την ευρύτερη εξωτερική πολιτική. Δικαίως λοιπόν αμφιβάλλετε για την αποτελεσματικότητά του ως διπλωμάτη. Ανταποκρίθηκε ωστόσο σωστά σε δύο καίρια ζητήματα: 1) Συνειδητοποίησε ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις του καιρού του δεν θα επέτρεπαν ποτέ στην Ελλάδα ή οποιαδήποτε άλλη μικρή βαλκανική χώρα να ελέγχουν την Κωνσταντινούπολη και τα Δαρδανέλια, γι΄αυτό και στράφηκε σε μια «Ανατολική Ομοσπονδία» ως εναλλακτική λύση για τη Μεγάλη Ιδέα. 2) Ως πρέσβης στην Αυτοκρατορική Ρωσία (1914-1915) εργάστηκε για τη συνεργασία της Ελλάδας με την Τριπλή Αντάντ.
— Στη διαμάχη μεταξύ «Ανατολικόφρονων» και «Δυτικόφρονων» πού θα τον κατατάσσατε; Η δική σας άποψη για αυτή;
Ήταν σαφώς «Ευρωσκεπτικιστής», για να χρησιμοποιήσουμε έναν σύγχρονο όρο. Δεν απέρριπτε βέβαια οτιδήποτε Δυτικό, ούτε ενστερνιζόταν οτιδήποτε Ανατολικό. Καλούσε τους Έλληνες να «εισάγουν» από τη Δύση μόνο τα στοιχεία εκείνα που θα ωφελούσαν το έθνος (και μάλιστα μόνο όσα μπορούσαν να προσαρμοστούν στην ελληνική πραγματικότητα), στρεφόμενοι ταυτόχρονα προς την Ανατολή και δίνοντας μεγαλύτερη προσοχή εκεί. Προσωπικά συμφωνώ μαζί του όσο αφορά τη θέση του για τις «Δυτικές ιδέες»: Το ότι μια ιδέα ή ένα σύστημα λειτουργεί καλά στις ΗΠΑ ή τη Γερμανία δεν σημαίνει ότι θα λειτουργήσει εξίσου καλά ως έχει και στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, η Δυτική κουλτούρα έχει πολλά να προσφέρει και αλίμονο αν την απορρίπτουμε άκριτα. Βρίσκω άλλωστε μάλλον ανειλικρινή τη σημασία που δίνει ο Δραγούμης στην Ανατολή. Δεν τη θαύμαζε απαραίτητα, περισσότερο τον ενδιέφερε η ελληνική κυριαρχία σε αυτή τη γεωπολιτική σφαίρα. Με λίγα λόγια, ήθελε την Ελλάδα να ενεργήσει στην Ανατολή κατά τον ίδιο τρόπο που η Δύση είχε ενεργήσει στην Ελλάδα, μια τακτική που ο ίδιος ωστόσο κατέκρινε.
— Ποιοι οι λόγοι που, ενώ και όραμα είχε και ανάστημα και ικανότητες, ο ίδιος δεν συνέστησε ποτέ κάποιο κίνημα ή κόμμα όπως ο μεγάλος του πολιτικός και ιδεολογικός αντίπαλος, ο Βενιζέλος;
Ο Ίων Δραγούμης δεν ήταν πολιτικός. Δεν του άρεσε η ψηφοθηρία, ούτε το «δούναι και λαβείν» (αλισβερίσι) στο οποίο οι πολιτικοί πρέπει να ανακατεύονται. Δεν ήταν έπειτα όπως είπαμε καθόλου ρεαλιστής, ένα «must» για τους πολιτικούς. Ναι, υπήρξε πράγματι ένας πολύ καλός ομιλητής και συζητητής αλλά για τα δεδομένα μιας προσωπικής συζήτησης ή ενός μικρού κύκλου ακροατών. Δεν μπορώ όμως να τον σκεφτώ να αγορεύει μπροστά σε 100.000 κόσμο. Δεν ήταν καν το στιλ του, ήταν βλέπετε πολύ υπερήφανος για να ζητιανέψει τις ψήφους των «Πολλών», της μάζας!
— Υπάρχουν κάποιες πολιτειακές «παθογένειες» από εκείνες που περιέγραφε οι οποίες εξακολουθούν να ισχύουν; Πόσο στέκει η άποψή του ότι ήταν η βαυαρική γραφειοκρατία και όχι η οθωμανική η «πηγή» πολλών κακών;
Μετά λύπης μου θα συμφωνήσω ότι πολλά από τα προβλήματα που ο Δραγούμης εντόπιζε στη δεκαετία του 1910 εξακολουθούν να ταλανίζουν τη σύγχρονη Ελλάδα. Ανάμεσά τους το κατακερματισμένο πολιτικό σύστημα, η περιχαρακωμένη, υπερτροφική και αναποτελεσματική γραφειοκρατία, η επιδίωξη των ατομικών συμφερόντων σε βάρος του κοινού καλού, όλες αυτές οι καταστάσεις που τον ενοχλούσαν εξακολουθούν να υφίστανται. Συμφωνώ οπότε με εκείνον στην πρώτη, όχι όμως και στη δεύτερη διαπίστωση. Ναι, η βαυαρική γραφειοκρατία έγινε ένα πρόβλημα, αλλά αυτό συνέβη περισσότερο επειδή οι Έλληνες δεν μπήκαμε καν στον κόπο να υιοθετήσουμε ένα καταρχήν καλό για τα δεδομένα της εποχής σύστημα και στην πορεία να το βελτιώσουμε. Ταυτόχρονα, ο Δραγούμης είχε μια υπεραπλουστευμένη, εξιδανικευμένη άποψη για το Οθωμανικό διοικητικό σύστημα. Για παράδειγμα, σε πολλές περιπτώσεις κατά την Τουρκοκρατία οι τοπικές ελληνικές αρχές εκμεταλλεύονταν τη θέση τους σε βάρος του απλού λαού. Νομίζω ότι εδώ επέτρεπε στα αντιδυτικά του συναισθήματα να «χρωματίσουν» την κρίση του.
— Πόσο ρεαλιστική βρίσκετε την πρόταση ίδρυσης μιας Ελληνοτουρκικής Ανατολικής Ομοσπονδίας ή Ένωσης όπως τη συνελάμβανε ο Δραγούμης αλλά και άλλοι στοχαστές;
Εντελώς μη ρεαλιστική! Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι λαοί των Βαλκανίων δεν έβλεπαν τους Τούρκους σαν μελλοντικούς εταίρους αλλά σαν διαχρονικούς δυνάστες. Ταυτόχρονα, οι Τούρκοι αντιμετώπιζαν τους χριστιανούς των Βαλκανίων ως απειλή για την ακεραιότητα της χώρας τους, όχι ως συμπολίτες. Επίσης, χριστιανοί και μουσουλμάνοι μοιράζονταν ελάχιστες από εκείνες τις πολιτισμικές αξίες που θα διευκόλυναν μια τέτοια συνεργασία. Τέλος, ο 19ος αιώνας και οι απαρχές του 20ού ήταν η εποχή των εθνικισμών που σήμανε, όπως απέδειξε και το αποτέλεσμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, τον διαμελισμό των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών σε μικρότερα, εθνολογικά πιο συνεκτικά κράτη.
— Για τον «ρατσιστή», «αντισημίτη», «σλαβόφοβο» και «βουλγαροφάγο» Δραγούμη (όπως έχει κατηγορηθεί), τι γνώμη έχετε; Αληθεύει ότι είχε αναπτύξει τρομοκρατική δράση στα διεκδικούμενα από τα νέα βαλκανικά κράτη εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μη διστάζοντας να «παραγγέλνει» ακόμα και δολοφονίες;
Είπαμε, ο άνθρωπος ήταν αταξινόμητος. Υποψιάζομαι καταρχήν ότι οι περισσότεροι αγνοούν ότι ο Ίων Δραγούμης ήταν κατά το ¼ Ρώσος (δηλαδή Σλάβος) και μάλλον υπερήφανος γι' αυτό! Δεν πίστευε καν στη βιολογική ανωτερότητα ενός λαού έναντι κάποιου άλλου κι αυτό ίσχυε και για τους Έλληνες. Θεωρούσε εντούτοις ότι ο πολιτισμός ενός έθνους που είχε αναπτυχθεί οργανικά επί χιλιετίες ήταν άξιος διατήρησης, διέθετε ας πούμε κάποια «πρωτεία». Έτσι η «σλαβοφοβία» του βασίστηκε στο ότι Ελλάδα και Βουλγαρία ανταγωνίζονταν σκληρά για τις καρδιές και τα μυαλά πολλών ανθρώπων στην περιοχή της Μακεδονίας. Αφενός λοιπόν εξέφραζε περιφρόνηση για τους Βούλγαρους / Σλάβους, αφετέρου θαύμαζε μερικές από τις μεθόδους δράσης τους στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Όσο για τους Εβραίους, η αντίθεση μαζί τους ήταν σε δύο επίπεδα: 1) Ως ένας πολιτισμός που αρνιούνταν πεισματικά να αλλάξει (και ως εκ τούτου θα ήταν αδύνατο να αφομοιωθούν στο ελληνικό κράτος) και 2) Ως ένας λαός που συναγωνιζόταν εμπορικά τους Έλληνες σε όλη την Ανατολή. Παρεμπιπτόντως, ο Μορίς Μπαρές, διανοητής που επηρέαζε τον Δραγούμη, εκτιμούσε ότι οι Εβραίοι μπορεί να αποτελέσουν μια θετική προσθήκη στο γαλλικό έθνος, υπό την προϋπόθεση ότι θα είναι πιο Γάλλοι από ό,τι Εβραίοι. Ούτε εκείνος δηλαδή ασπαζόταν θεωρίες περί φυλετικής ανωτερότητας, παρότι σοβινιστής. Οι οργανώσεις, τώρα, που ο Δραγούμης δημιούργησε και κατεύθυνε (Μακεδονική Άμυνα, Οργάνωση Κωνσταντινούπολης), σίγουρα θα χαρακτηρίζονταν σήμερα τρομοκρατικές και ο ίδιος θα καταζητούνταν ως «εγκέφαλός» τους! Αυτό μάλιστα μου έκανε εντύπωση περισσότερο από οτιδήποτε άλλο σχετικά με τον Δραγούμη: Έχουμε να κάνουμε με έναν καλλιεργημένο, εκλεπτυσμένο, ευαίσθητο άνθρωπο των ιδεών και των γραμμάτων που ανά πάσα στιγμή θα μπορούσε, και το έκανε, να παραγγείλει δολοφονίες εντελώς ψυχρά.
Θα λέγαμε ότι ο Ίωνας Δραγούμης ανήκει σε εκείνο το πολιτικό-φιλοσοφικό κίνημα του τέλους του 19ου-αρχές του 20ου αιώνα που χαρακτηρίζεται ως «πρωτο-φασιστικό», μια ιδεολογία παρόμοια με τον φασισμό η οποία προϋπήρξε της ίδρυσης του Ιταλικού Φασιστικού Κόμματος το 1919.
— Ισχύει ότι ο μεγαλοϊδεατισμός και ακραίος εθνικισμός εκείνης της περιόδου στιγμάτισε έκτοτε ανεξίτηλα τη νεοελληνική κουλτούρα; Είναι άραγε τυχαίο που το ενδιαφέρον για τον Δραγούμη αναζωπυρώθηκε όταν ανέκυψε το σύγχρονο «Μακεδονικό»;
Νομίζω ότι όροι όπως «μεγαλοϊδεατισμός» και «ακραίος εθνικισμός» είναι βολικοί αποδιοπομπαίοι τράγοι. Οι χώρες και οι άνθρωποι είναι προϊόν του παρελθόντος τους, για το καλύτερο ή το χειρότερο. Μερικά έθνη ξεπερνούν κάποιες καταστάσεις, άλλα όχι. Μερικοί άνθρωποι αλλάζουν πορεία, άλλοι προσκολλώνται στο παρελθόν. Φοβάμαι ότι οι Έλληνες εξακολουθούμε να είμαστε απρόθυμοι να προβούμε σε έναν λιγότερο δογματικό απολογισμό του παρελθόντος μας και άρα να κοιτάξουμε προς το μέλλον.
Έφυγα ξέρετε από την Ελλάδα το 1981, προτού να γίνει ζήτημα το «Μακεδονικό». Οι περισσότεροι άνθρωποι γνώριζαν ελάχιστα για τον Ίωνα Δραγούμη ως τότε. Ποτέ άλλωστε δεν διδάσκονταν στα σχολεία μας πολλά σχετικά με την ιστορία μετά τα τέλη του 19ου αιώνα. Όταν άρχισα να ασχολούμαι με αυτό το βιβλίο αντιλήφθηκα ότι διάφορες δεξιές και ακροδεξιές ομάδες τον είχαν υιοθετήσει ως ήρωά τους, εντούτοις η ιδεολογία του συνολικά είτε δεν ήταν γνωστή είτε είχε παρερμηνευθεί.
— Ήταν επίσης γνωστός για την ελευθεριότητα και τους έντονους αλλά κι «επώνυμους» έρωτές του. Πώς συμβίβαζε αυτό τον συνειδητό τρόπο ζωής με την πίστη του στις παραδοσιακές αξίες;
Οι άνθρωποι τείνουμε να δικαιολογούμε τα πάντα! Υπήρξε πράγματι ένας παθιασμένος άνθρωπος σε κάθε πτυχή της ζωής του, δημόσιας ή ιδιωτικής. Ανέφερα προηγουμένως ότι είχε επηρεαστεί από τον Νίτσε και τις ιδέες του για τον "Υπεράνθρωπο", ένα πλάσμα ανώτερο, προικισμένο από τη φύση με υψηλά πνευματικά και ηθικά χαρίσματα που οι υπόλοιποι από εμάς αδυνατούμε να διανοηθούμε. Ένας τέτοιος «Σούπερμαν» πίστευε ότι ήταν κι ο Δραγούμης. Δεδομένου οπότε ότι οι κώδικες ηθικής δημιουργούνται από τους πολλούς (δηλαδή τη μετριότητα) για τους πολλούς (πάλι τη μετριότητα), πώς θα μπορούσαν να ισχύουν για εκείνον;
— Πόσο συνέβαλε στον μύθο του το τραγικό του τέλος; Ήταν πράγματι πολιτική δολοφονία; Είναι λέτε πιθανό να εξιχνιαστεί κάποτε ποιος ακριβώς τη διέταξε;
Ο μύθος του Δραγούμη είναι άρρηκτα δεμένος με τον θάνατό του. Το ότι σκοτώθηκε νέος, αθώος από εγκλήματα που άλλοι διέπραξαν, τον μετέτρεψε σε μάρτυρα – ένα εξέχον θύμα του Εθνικού Διχασμού. Κατά κάποιο τρόπο, ο «ηρωικός» του θάνατος έμελλε να σφραγίσει τη φήμη του για πάντα. Επιπλέον, τον «προστάτευσε» από τυχόν μελλοντικά πολιτικά σφάλματα που πιθανόν να αμαύρωναν τη μνήμη του. Είμαι απόλυτα βέβαιος ότι η εκτέλεσή του υποκινήθηκε από πολιτικά και ταυτόχρονα προσωπικά κίνητρα (εξάλλου οι Έλληνες συνήθως τα συνδυάζουμε αυτά!). Πιστεύω ότι στο βιβλίο μου προσφέρω την πιο πιθανή εξήγηση για το ποιος διέταξε τη δολοφονία του, όμως αμφιβάλλω αν θα ανακαλύψουμε ποτέ αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν «όπλο που καπνίζει», την οριστική δηλαδή απόδειξη.
— Υπάρχει η άποψη ότι οι άνθρωποι με τα έντονα πάθη και τις έντονες ιδεολογικές/φιλοσοφικές αντιθέσεις ή/και αντιφάσεις είναι πιο ενδιαφέροντες από τους «ορθόδοξους» διαφόρων δογμάτων. Θα λέγατε ότι είναι και πιο αποτελεσματικοί;
Σίγουρα βρίσκω τέτοιες «πολύχρωμες» προσωπικότητες πιο ενδιαφέρουσες - όλοι μας νομίζω το κάνουμε. Και μπορεί να πιστεύουμε ότι αυτοί οι άνθρωποι είναι πιο αποτελεσματικοί, αλλά πολύ συχνά αυτό συμβαίνει μόνο και μόνο επειδή κάνουν περισσότερο θόρυβο. Το ότι τέτοιες περσόνες δεν είναι εξ ορισμού πιο αποτελεσματικές, είναι απλώς ο λόγος για τον οποίο τις θυμόμαστε περισσότερο!
— Ως διδάκτορας Ρωσικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας, πώς κρίνετε τις εξελίξεις στην ΕΕ και πώς φαντάζεστε το μέλλον της;
Ομολογώ ότι η ΕΕ με έχει απογοητεύσει βαθιά! Στο ξεκίνημα της δεκαετίας του '80 φρονούσα ότι, με εξαίρεση 2-3 ισχυρές χώρες (ΗΠΑ στα σίγουρα, η Κίνα πιθανότατα, η Ρωσία ίσως) που θα μπορούσαν να συνεχίσουν να λειτουργούν ανεξάρτητα, η εποχή του έθνους-κράτους που ενεργεί αυτόνομα είχε τελειώσει. Χώρες μικρού και μεσαίου μεγέθους θα έπρεπε να συνενώσουν τους πόρους τους αν θέλουν να έχουν κάποιο έλεγχο πάνω στο μέλλον τους. Από τους διάφορους διεθνείς φορείς, η ΕΕ φάνταζε σαν η καλύτερη επιλογή. Ένα σύνολο χωρών που μοιράζονται πολλές κοινές πολιτισμικές και πολιτικές αξίες, με χαρακτηριστικά τους τη δημοκρατία, την ελεύθερη οικονομία, την ανοικτή κοινωνία, τη δέσμευση για κοινωνική δικαιοσύνη κ.λπ. Ανησυχούσα ότι το μοντέλο Θάτσερ-Ρέιγκαν κινούνταν στη λάθος κατεύθυνση και φανταζόμουν ότι το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο της ΕΕ προσφέρει μια βιώσιμη εναλλακτική λύση. Η μόνη μου έννοια ήταν ότι το σύστημα της ΕΕ λειτουργούσε καλά όταν και η οικονομία γενικότερα πήγαινε καλά - θα συνέχιζε άραγε να είναι αποτελεσματική σε λιγότερο ελπιδοφόρους καιρούς; Σήμερα έχουμε την απάντηση. Κάτω από την οικονομική πίεση, η ΕΕ έχει γίνει λιγότερο δημοκρατική (οι αγορές είναι που εξουσιάζουν!), λιγότερο ευαίσθητη στις ανάγκες της εργατικής τάξης και των εργαζόμενων γενικότερα, κατακερματισμένη μεταξύ εχόντων και μη εχόντων, Γερμανικός Βορράς vs Λατινικός Νότος, «παλιά» Ευρώπη vs "νέα" (πρώην δορυφόροι της ΕΣΣΔ) κ.λπ. Είναι επικίνδυνο για τους ιστορικούς να προσπαθούμε να προβλέψουμε το μέλλον – αγνοώ πώς θα μοιάζει η αυριανή Ευρώπη, νομίζω όμως ότι ξέρω τι δεν θα είναι: Δεν θα ενοποιηθεί πολιτικά, δεν θα παίξει έναν δυναμικότερο ρόλο στη διεθνή σκηνή, ενώ σαν οικονομία θα μοιάζει περισσότερο με ΗΠΑ – Βρετανία, οι οποίες είναι προσανατολισμένες μάλλον στις αγορές παρά στους ανθρώπους. Και ενώ θα παραμείνει μια εύρωστη οικονομική οντότητα, δεν θα είναι εκείνο που πολλοί οραματίστηκαν όταν ξεκίνησε αυτό το εγχείρημα στη δεκαετία του '50.
— Όντας πλέον μόνιμος κάτοικος των ΗΠΑ, πώς είδατε την εκλογή Τραμπ;
Σκέτη καταστροφή! Αυτός ο άνθρωπος μπορεί να κάνει μεγάλη ζημιά στις ΗΠΑ και τον κόσμο ολόκληρο. Ξεκίνησε την καμπάνια του ψευδόμενος ανοικτά, ενώ έχει ήδη πάρει πίσω μερικές από τις βασικές υποσχέσεις του (όπως να υψώσει ένα τείχος στα Μεξικανοαμερικανικά σύνορα). Στις εσωτερικές υποθέσεις ήδη επειδεικνύει κακή κρίση, προτείνοντας αναρμόδιους ανθρώπους για σημαντικές θέσεις. Ο υπουργός του της Ενέργειας θέλει να καταργήσει το υπουργείο Ενέργειας. Ο υπουργός του της Εργασίας είναι ένας «αντεργατιστής» επιχειρηματίας. Η υπουργός του της εκπαίδευσης διάκειται εχθρικά απέναντι στη δημόσια εκπαίδευση. Ο ίδιος ο Τραμπ είναι σαφές ότι δεν κατανοεί την εξωτερική πολιτική, ενώ περιβάλλεται από ανθρώπους που δεν θα τον βοηθήσουν σε αυτό. Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του είναι ένας πρώην στρατηγός που πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας (όπως ότι η Χίλαρι Κλίντον δήθεν διευθύνει ένα κύκλωμα παιδεραστών!) κι έχει τη φήμη ότι δεν συνεννοείται εύκολα με άλλα άτομα και φορείς. Ακόμα χειρότερα από ό, τι αν ήταν απλά απληροφόρητος, ο Τραμπ πιστεύει ότι γνωρίζει τα πάντα και δεν χρειάζεται να μάθει παραπάνω (αυτό που λέμε στην Ελλάδα "ξερόλας"!). Ισχυρίζεται ότι ξέρει περισσότερα από τους στρατηγούς του κι αποφεύγει να έχει καθημερινές ενημερωτικές συναντήσεις. Τέλος, είναι διεφθαρμένος. Δεν διαχωρίζει την επίσημη δουλειά του από την ιδιωτική επιχείρησή του και, επομένως, αναρωτιέται κανείς αν θα φροντίσει το συμφέρον των ΗΠΑ ή το δικό του! Εκείνο όμως που με ανησυχεί ιδιαίτερα δεν είναι μόνο ο Τραμπ αλλά η σημασία της εκλογής του. Πάνω από 60εκ. Αμερικανοί ψήφισαν αυτόν τον άνθρωπο, τι σημαίνει αυτό για τη χώρα; Φοβάμαι ότι οι ΗΠΑ βρίσκονται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Οι πολίτες αναζητούν απαντήσεις σε συγκεκριμένα, ζωτικής σημασίας οικονομικά και κοινωνικά θέματα και το αμερικανικό πολιτικό σύστημα δεν φαίνεται να είναι σε θέση να συνδράμει. Είναι ακριβώς το είδος κλίματος που επέτρεψε σε φασιστικά καθεστώτα να κερδίσουν την εξουσία, ένα κλίμα ιδιαίτερα αισθητό επίσης στην Ευρώπη σήμερα. Είμαστε άραγε έτοιμοι να εξοικειωθούμε με μια προϊούσα έκπτωση των δημοκρατικών ιδεωδών; Ελπίζω πως όχι. Όσο όμως απαισιόδοξος κι αν ακούγομαι αναφορικά με την Ελλάδα, την ΕΕ και τις ΗΠΑ, πιστεύω επίσης πως τίποτα στην ιστορία δεν είναι αναπόφευκτο. Το ότι η δημοκρατία φαίνεται να είναι σε υποχώρηση, δεν σημαίνει ότι αποκλείεται να κάνει μια δυναμική επιστροφή. Οι άνθρωποι δεν είμαστε μόνο ένα προϊόν της ιστορικής μας εξέλιξης, είμαστε επίσης ενεργοί της συμμέτοχοι. Οι δυνάμεις που στήριξαν τη δημιουργία και διατήρηση ελεύθερων και δημοκρατικών χωρών κατά το παρελθόν οφείλουν να αφυπνιστούν, να συνευρεθούν, να οργανώσουν και να πράξουν.
