Ποιητής, κριτικός, θεωρητικός της τέχνης και επιμελητής εκθέσεων, ο πολύγλωσσος και κοσμοπολίτης Νικόλαος Κάλας (1907-1988) βρισκόταν σε διαρκή επαφή με την αιχμή της πρωτοπορίας στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, δημιουργώντας το πολυσχιδές και διεπιστημονικό γραπτό έργο του που πηγάζει από ένα ευρύ φάσμα ενασχολήσεων: τη διαμόρφωση του ελληνικού μοντερνισμού, τη σχέση τέχνης και πολιτικής, τον υπερρεαλισμό, τους πρωτόγονους πολιτισμούς, την ανθρωπολογία, την pop art, το πορτογαλικό μπαρόκ και το έργο του Ιερώνυμου Μπος (αντικείμενο του magnum opus του Κάλας, που παραμένει ανέκδοτο).
Ο Νικόλας Κάλας ασκεί πολεμική γράφοντας στο ύφος του σουρεαλισμού σε μια ζωτικής σημασίας περίοδο της ελληνικής λογοτεχνικής ιστορίας, στις αρχές του 1930. Θα αρχίσει την καριέρα του ως ένας σημαντικός, αλλά ελάχιστα γνωστός πρόδρομος του σουρεαλιστικού κινήματος της χώρας, μαζί με τον Ανδρέα Εμπειρίκο και τον Νίκο Εγγονόπουλο, και θα τελειώσει ως καθιερωμένος ποιητής και κριτικός τέχνης στη Νέα Υόρκη, γνωστός μέσα από τις σελίδες των «Village Voice», «Art International» και «Artforum». Πρώιμος πρωτοπόρος στην Ελλάδα, συνδύασε την αβανγκάρντ ποιητική του με τον τροτσκισμό και τις φροϊδικο-μαρξιστικές αρχές. Ωστόσο, η αυξανόμενη κούραση από την απομόνωσή του και η σχετικά μικρή υποστήριξη που βρήκε στην πατρίδα του τον ώθησαν να μετακομίσει στο Παρίσι στα μέσα της δεκαετίας του 1930, όπου κέρδισε γρήγορα μια θέση στον σουρεαλιστικό κύκλο γύρω από τον Aντρέ Μπρετόν, εκδίδοντας τη θεωρητική μελέτη «Foyers d' Incendie» (Εστίες Πυρκαγιάς). Την παραμονή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έγινε ένας από τους πρώτους υπερρεαλιστές που εγκαταστάθηκαν στη Νέα Υόρκη, βοηθώντας να ανοίξει ο δρόμος για τους ομοίους του Μπρετόν, Mαξ Eρνστ και Ιβ Τανγκί. Τη μεταπολεμική περίοδο, ο Κάλας δραστηριοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη κυρίως ως τεχνοκριτικός, συνεργάστηκε με ποιητές όπως ο William Carlos Williams, επιμελήθηκε εκθέσεις και διατηρούσε επαφή με συλλέκτες και γκαλερίστες όπως η Peggy Guggenheim, η Marian Goodman και ο Αλέξανδρος Ιόλας, καθώς και με καλλιτέχνες όπως ο Barnett Newman, ο Jasper Johns, ο Robert Rauschenberg, ο John Cage και ο Marcel Duchamp.
Ο Κάλας αντιδρά στην ελληνικότητα που είναι στοιχείο εξερεύνησης μιας νέας ταυτότητας της νεοελληνικής τέχνης και λογοτεχνίας από τους μοντερνιστές Σεφέρη, Ελύτη και Θεοτοκά. Αντίθετα, εμπνέεται από τον φουτουρισμό του Μαγιακόφσκι, προεπαναστατικού Ρώσου μποέμ ποιητή, θέλοντας να δημιουργήσει μια ελληνική πρωτοπορία.
Η συναρπαστική ιστορία του Νικόλαου Κάλας, αινιγματικού ποιητή, προκλητικού διανοούμενου και καλτ φιγούρας, γίνεται αντικείμενο μελέτης της Δανέζας Lena Hoff, υπεύθυνης του Αρχείου Νικόλα και Έλενας Κάλας στο Ινστιτούτο της Δανίας / Βιβλιοθήκη Βορείων Χωρών στην Αθήνα. Έχοντας ήδη επιμεληθεί την αλληλογραφία μεταξύ του Νικόλα Κάλας και του τροτσκιστή Μιχάλη Ράπτη («Νικόλας Κάλας - Μιχάλης Ράπτης. Μια πολιτική Αλληλογραφία», Άγρα, 2002), η Hoff αποφασίζει να μετατρέψει τη διδακτορική της διατριβή που ολοκλήρωσε στο Πανεπιστήμιο του Birmingham το 2006 σε μια πρώτη πνευματική βιογραφία του Νικόλα Κάλας, γραμμένη στην αγγλική γλώσσα, με τίτλο «Nicolas Calas and the challenge of surrealism» (Museum Tusculanum Press, University of Copenhagen, 2014).
Το αρχειακό υλικό του Κάλας φτάνει στην Αθήνα μέσω Δανίας το 1999, όταν η Lena Hoff, μεταπτυχιακή φοιτήτρια ακόμα στο μικρό τμήμα των Νέων Ελληνικών Σπουδών –φέτος καταργήθηκε, μαζί με το τμήμα Εσκιμοϊκών, λόγω έλλειψης φοιτητών– στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, έψαχνε να βρει θέμα για τη μεταπτυχιακή της εργασία. Τότε, με προτροπή της διευθύντριας του Ινστιτούτου της Δανίας, Signe Isager, αναλαμβάνει να οργανώσει και να ταξινομήσει το προσωπικό αρχείο του ζεύγους Κάλας, το οποίο περιείχε ανέκδοτα χειρόγραφα για βιβλία, δοκίμια και ποιήματα, καθώς και γράμματα, σημειώσεις, φωτογραφίες, φωτοτυπίες δημοσιευμένων άρθρων κ.λπ, συντάσσοντας λεπτομερή κατάλογο 226 σελίδων, ο οποίος εκδόθηκε για να συνοδεύει τα 41 κουτιά που φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη Βορείων Χωρών στην Αθήνα. Το αρχείο αυτό είχε περάσει πρώτα από τα χέρια του Steingrim Laursen, πρώην διευθυντή του Louisiana Museum of Modern Art στη Δανία και στενού φίλου του ζεύγους Κάλας από το 1972, όταν για πρώτη φορά συναντήθηκαν μετά από μια διάλεξη του Κάλας στο MοMA (Museum of Modern Art) στη Νέα Υόρκη. Έτσι, μετά τον θάνατο του Νικόλα το 1988 και της Έλενας το 1990, ο Laursen και το Louisiana Museum έγιναν οι νόμιμοι κληρονόμοι του αρχείου, πριν ο Laursen επικοινωνήσει τελικά με το Ινστιτούτο της Δανίας στην Αθήνα, ώστε να στείλει το αρχείο εκεί, λόγω έλλειψης χώρου στη βιβλιοθήκη του Louisiana Museum.
Μέσα από την εμπειρία της ως ερευνήτριας του δημοσιευμένου και αδημοσίευτου έργου του Νικόλα Κάλας, η Lena Hoff μοιράζεται πολύτιμες πληροφορίες για τις απόψεις του «διεθνούς», όπως τον αποκαλεί, ποιητή. Ο Κάλας αντιδρά στην ελληνικότητα που είναι στοιχείο εξερεύνησης μιας νέας ταυτότητας της νεοελληνικής τέχνης και λογοτεχνίας από τους μοντερνιστές Σεφέρη, Ελύτη και Θεοτοκά. Αντίθετα, εμπνέεται από τον φουτουρισμό του Μαγιακόφσκι, προεπαναστατικού Ρώσου μποέμ ποιητή, θέλοντας να δημιουργήσει μια ελληνική πρωτοπορία, η οποία θα συνδύαζε τον νεωτερισμό στην ποίηση και τον πολιτικό ριζοσπαστισμό. Στο αρχείο βρίσκεται το συγχαρητήριο τηλεγράφημα του Κάλας προς τον Ελύτη, όταν ο Ελύτης κέρδισε το Νόμπελ το 1979, καθώς οι δύο ποιητές συνέχισαν να έχουν φιλικές σχέσεις και να θαυμάζουν τη δουλειά ο ένας του άλλου, παρόλο που ο Κάλας έφυγε στο Παρίσι και τάχθηκε υπέρ της τροτσκιστικής πτέρυγας των Γάλλων υπερρεαλιστών, το FIARI (Federation International de l'art Revolutionnaire Independent). Το μανιφέστο του FIARI «Για μια ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη» είχε τις υπογραφές του Μπρετόν και του Μεξικανού ζωγράφου Ντιέγκο Ριβέρα. Τρότσκι και Κάλας συμφωνούν στο ότι υπάρχει μια φυσική συμμαχία μεταξύ τέχνης και επανάστασης, όπως αναλύεται στη μελέτη της Hoff.
Στο μέχρι πρότινος ανέκδοτο δοκιμιακό έργο του «Υπερρεαλισμός και η δημιουργία της ιστορίας» (εκδόσεις Άγρα, εισαγωγή: Lena Hoff, μετάφραση: Ανδρέας Παππάς), ο Νικόλας Κάλας, τριάντα πέντε χρόνια μετά την προσχώρησή του στο υπερρεαλιστικό κίνημα το 1935, «ασκώντας τη διαγνωστική και την πολεμική» εκφράζει την ιδέα ότι «ενώ ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι απολύτως ελεύθερος στην τέχνη και στην έκφρασή του, έχει ταυτόχρονα μια κοινωνική υποχρέωση να δημιουργεί έργα που έχουν μια βαθύτερη έννοια ή σημασία απ' το να είναι απλώς πρωτότυπα καλλιτεχνήματα» (εισαγωγή, σελ. 17).
Στα 12 δοκίμια του συγκεκριμένου τόμου ο Νικόλας Κάλας, πάντα πιστός στη φράση-έμβλημα των υπερρεαλιστών «ελευθερία, έρωτας, ποίηση» του Ελιφάς Λεβί [του συγγραφέα του δημοφιλούς στους αποκρυφιστικούς κύκλους «Ιστορία της Μαγείας» (1860)], την οποία υιοθέτησε ο Μπρετόν στα τέλη της δεκαετίας του 1940, ολοκληρώνει τους συλλογισμούς του με αφορισμούς, όπως: «Αν η Ιστορία στις κορυφαίες στιγμές της είναι η πιο ποιητική απ' όλες τις επιστήμες, η Ποίηση στις πιο βαθιές στιγμές της είναι η πιο απόκρυφη απ' όλες τις ιστορίες» (σελ. 38) ή «Η ορατή ελπίδα πρέπει πάντα να παραμένει όνειρο. Και δεν ξέρω κανένα όνειρο που να καταυγάζει περισσότερο από το όνειρο με το οποίο ο Μπρετόν προίκισε την ποίηση, στο όνομα του έρωτα και της ελευθερίας» (σελ. 75).
Στο δοκίμιο με τίτλο «Υπό το φως των ονείρων», που έγραψε μαζί με τη γυναίκα του Έλενα, o Νικόλας Κάλας κάνει μια αναφορά στους πίνακες των Ντε Κίρικο, Μιρό, Ερνστ, Κλάπχεκ, Μαγκρίτ και Ντελβώ για να δείξει πως ο υπερρεαλιστής καλλιτέχνης επανερμηνεύει την άποψη του Πλωτίνου ότι το μάτι είναι ένας μικροσκοπικός ήλιος, καθώς «μέσω αυτού του οπτικού ήλιου φωτίζονται τόσο τα όνειρα της νύχτας όσο και τα οράματα της ημέρας» και συνεπώς «ο ζωγράφος πρέπει να υποδηλώνει ότι αυτό που απεικονίζεται στον πίνακά του είναι τόσο απίθανο ώστε να μην μπορεί να θεωρηθεί πραγματικό, αλλά και τόσο εντυπωσιακό ώστε να μην μπορεί να απορριφθεί ως αν-όητο» (σελ. 79).
Οι αναλύσεις του Κάλας σχετικά με την «Αρκάνα 17» του Μπρετόν, το σύμβολο του ανδρόγυνου των Γνωστικών ή τον μυστικισμό του Βίτγκενσταϊν μυούν τον αναγνώστη στην ιδιαίτερη οπτική των υπερρεαλιστών, όπου ερωτισμός και απόκρυφη γνώση αλληλοσυμπληρώνονται. Χαρακτηριστικά δηλώνει ότι η ρήση του Ρεμπώ «πρέπει ν'αλλάξουμε τη ζωή μας» για τους υπερρεαλιστές σημαίνει «σοφός είναι εκείνος που αλλάζει τη ζωή του μέσω του έρωτα». Και εξηγεί: «Ο μυστικός φτάνει σε αντίστοιχο σημείο όταν, μέσω της προσευχής, ενώνεται με τον θεό του, όταν το μοναδικό επικοινωνεί με το μοναδικό (Πλωτίνος). Στη ζωή των ανθρώπων η ποίηση λειτουργεί ως υποκατάστατο της ατελούς ένωσης των δύο (ερωτικών) συντρόφων» (σελ. 72). Ο υπερρεαλισμός, καθότι κατά βάση ρομαντικός, θέτει τον έρωτα πάνω από τις συμβάσεις. Ο Μπρετόν απαντά στην ερώτηση «Τι είδους ελπίδα υπάρχει στον έρωτα;» με την εξής ριζοσπαστική άποψη: «Στον έρωτα, όπως εγώ τον αντιλαμβάνομαι, δεν υπάρχουν όρια, ούτε και τίποτα που να μπορεί να προδοθεί» (σελ. 107).
Στο διεθνές συμπόσιο Regarding Nicolas Calas (Για τον Νικόλαο Κάλας) που πραγματοποιήθηκε στις 21-22 Οκτωβρίου στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών ενδιαφέρον παρουσίασε η μαρτυρία του πρώην φοιτητή του Κάλας στο Πανεπιστήμιο Fairleigh Dickinson (New Jersey), Joseph Dreiss, νυν καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Mary Washington (Virginia). Όταν ο Κάλας δίδασκε Ιστορία της Τέχνης, από το 1963 έως το 1975, θεωρούνταν ένας από τους πιο αξιοσέβαστους κριτικούς τέχνης της εποχής του, κυρίως λόγω της σχέσης του με την παρισινή αβανγκάρντ.
Στο ίδιο συνέδριο, ο ιστορικός Λεωνίδας Εμπειρίκος ανέγνωσε μπροστά στο κοινό, για πρώτη φορά μετά από 80 χρόνια, τα «Τεκταινόμενα», ένα κείμενο του πατέρα του και υπερρεαλιστή ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκου, το οποίο θεωρείται πηγή για τη φιλία του με τον Νίκη Καλαμάρη (Νικόλαο Κάλας) και το ιστορικό της πλαίσιο.
Επίσης, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 40 χρόνων παρουσιάζεται η έκθεση «Restructuring the mirrors of the mind» του Νικόλα Κάλας (20 Οκτωβρίου-19 Νοεμβρίου 2016) όπως είχε στηθεί στην γκαλερί Ζουμπουλάκη το 1977 από τον ίδιο τον ποιητή και κριτικό τέχνης.
Με αφορμή την έκθεση, ο Κάλας έδωσε μια διάλεξη με τίτλο «Τέχνη και Προβλήματα». Μάλιστα, μόλις είχε εκδοθεί και η συλλογή με τα ποιήματά του «Οδός Νικήτα Ράντου» (Ίκαρος).
σχόλια