Το όνομα του Ιουλίου Βερν έγινε γνωστό το 1863, όταν κυκλοφόρησε το έργο του «Πέντε εβδομάδες στο αερόστατο». Τη Nομική που σπούδασε δεν την εξάσκησε και ως θεατρικός συγγραφέας δεν είχε επιτυχία. Ο δεύτερος πιο μεταφρασμένος συγγραφέας στον κόσμο μετά την Άγκαθα Κρίστι, πατέρας, όπως αποκαλείται από πολλούς, της επιστημονικής φαντασίας, πρωτοπόρος και ο άνθρωπος που έκανε τους αναγνώστες του να κοιτάξουν πέρα από το ορατό και το γνωστό, με τα γοητευτικά μυθιστορήματά του έκανε τους ανθρώπους που φοβούνταν το άγνωστο να ξεθαρρέψουν και να κοιτάξουν έξω και πέρα από τον γνωστό κόσμο, να σπάσουν το τείχος της προκατάληψης και του φόβου και να ανοίξουν τα μάτια και το μυαλό τους στο μέλλον.
Σήμερα τον αποκαλούμε απλώς προφήτη, γιατί έγραψε για διαστημικά ταξίδια πριν εφευρεθούν καν τα αεροπλάνα και ταξίδεψε στον βυθό πριν ακόμα ο άνθρωπος σκεφτεί ότι μπορεί να καταλάβει τη ζωή που υπάρχει κάτω από τους υδάτινους όγκους του νερού. Δεν θα ξεπεραστεί ποτέ, κάθε φορά που διαβάζουμε τα έργα του ανακαλύπτουμε κάτι νέο, κάτι κρίσιμο, κάτι επίκαιρο, μια συζήτηση της εποχής μας για την ανακύκλωση, την οικολογία, τη διαχείριση του περιβάλλοντος, για τους πόρους της γης που δεν γνωρίζουμε.
Στα βιβλία του Ιουλίου Βερν το ταξίδι κάτω από την επιφάνεια του νερού αποτέλεσε το βασικό υλικό για το αριστούργημά του, τις «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα». Όταν ο Βερν ήταν 11 χρονών, παθιασμένος με τα ταξίδια και τις εξερευνήσεις, συνεπαρμένος από την ανάγνωση του βιβλίου «Οικογένεια Ελβετών Ροβινσώνων», επιχείρησε να το σκάσει και να μπαρκάρει ως μούτσος. Ο πατέρας του ακύρωσε το μεγαλόπνοο σχέδιό του, που απέτυχε παταγωδώς, και ο μικρός Ιούλιος δήλωσε στη μητέρα του «από τώρα θα ταξιδεύω πια μονάχα με τη φαντασία μου», μια υπόσχεση που «τήρησε» σε όλη του τη ζωή.
Σήμερα τον αποκαλούμε απλώς προφήτη, γιατί έγραψε για διαστημικά ταξίδια πριν εφευρεθούν καν τα αεροπλάνα και ταξίδεψε στον βυθό πριν ακόμα ο άνθρωπος σκεφτεί ότι μπορεί να καταλάβει τη ζωή που υπάρχει κάτω από τους υδάτινους όγκους του νερού. Δεν θα ξεπεραστεί ποτέ, κάθε φορά που διαβάζουμε τα έργα του ανακαλύπτουμε κάτι νέο, κάτι κρίσιμο, κάτι επίκαιρο, μια συζήτηση της εποχής μας για την ανακύκλωση, την οικολογία, τη διαχείριση του περιβάλλοντος, για τους πόρους της γης που δεν γνωρίζουμε.
Δεν είναι τυχαίο ότι εκατομμύρια αναγνώστες κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο ανατρέχουν στα υπέροχα, ευφάνταστα και τολμηρά γραπτά του για να ανακαλύψουν τα μυστήρια του βυθού και του υδάτινου κόσμου που στις «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα» απογειώνεται με την πιο εξωφρενικά φανταστική ιστορία που έχει γραφτεί ποτέ. Η θάλασσα τον ενέπνευσε να γράψει ένα μυθιστόρημα που δεν «χωρούσε νους ανθρώπου», δημοσιεύτηκε το 1869-70 και αφηγείται το ταξίδι τριών ανδρών, του καθηγητή Αρονάξ, του πιστού του Κονσέιγ και του περίφημου φαλαινοθήρα καμακιστή Νεντ Λαντ. Αυτοί βρίσκονται μέσα στο περίεργο πλοίο του ιδιόρρυθμου πλοιάρχου Νέμο, τον Ναυτίλο, το οποίο δημιουργεί αναστάτωση, πλέοντας στον βυθό της θάλασσας και καταποντίζοντας με το έμβολό του καράβια που αρμενίζουν στους ωκεανούς.
Δύο χρόνια πριν από την έναρξη του Αμερικανικού Εμφύλιου, ένας μηχανικός από το Σικάγο κατέθεσε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για «ένα μηχάνημα καταδύσεως», ενώ στον εμφύλιο η Συνομοσπονδία έκανε δοκιμές για την κατασκευή υποβρυχίων. Το πρώτο πραγματικό υποβρύχιο ήταν το Confederate Hunley. Τα πληρώματά του πέθαιναν από έλλειψη οξυγόνου και κάποια στιγμή δεν μπόρεσε να αναδυθεί στην επιφάνεια της θάλασσας. Η Ένωση έφτιαξε μόνο ένα υποβρύχιο. Το ονόμασαν «Έξυπνη φάλαινα» ‒φόρος τιμής στην ευφυΐα του τεράστιου θηλαστικού‒, αλλά δεν το χρησιμοποίησαν στη μάχη. Αγόρασαν, επίσης, ένα γαλλικό υποβρύχιο, το Alligator, που έχασαν στη θάλασσα το 1862. «Ναυτίλος» ονομάζεται το φανταστικό υποβρύχιο του πλοιάρχου Νέμο, που εμφανίζεται στα μυθιστορήματα του Βερν «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα» (1870) και «Η μυστηριώδης νήσος» (1874).
Ο συγγραφέας το ονόμασε έτσι από το πραγματικό υποβρύχιο που κατασκεύασε ο Ρόμπερτ Φούλτον το 1800, ο οποίος εφηύρε επίσης το πρώτο εμπορικά επιτυχημένο ατμόπλοιο. Τρία χρόνια πριν γράψει το μυθιστόρημά του, ο Βερν μελέτησε ένα μοντέλο του πρόσφατα εξελιγμένου υποβρυχίου του γαλλικού ναυτικού «Plongeur» στη Διεθνή Έκθεση του 1867, το οποίο του ενέπνευσε τα χαρακτηριστικά του Ναυτίλου. Η ιδέα του για ένα πλοίο που λειτουργεί εξ ολοκλήρου με ηλεκτρική ενέργεια (μια ιδέα που φαινόταν αδύνατη τη δεκαετία του 1860) θα υλοποιηθεί με την πλοήγηση των ναυτικών υποβρυχίων τον εικοστό αιώνα. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μηχανικές και μηχανολογικές ιδέες του Βερν δεν ήταν προϊόν τυπικής εκπαίδευσης, αφού είχε σπουδάσει νομικά.
Ο Βερν εμπνεύστηκε από όλα αυτά και έπλασε τον εμβληματικό Νέμο, που κατορθώνει να κατασκευάσει το τέλειο υποβρύχιο, με το οποίο εξερευνά τα μυστικά των βυθών και απολαμβάνει τις σπάνιες ομορφιές του άγνωστου υποθαλάσσιου κόσμου. Οι καθηλωτικές ιστορίες του προέρχονταν και από τις αφηγήσεις δύο ναυτικών του πλοίου «Μεγάλος Ανατολικός», με το οποίο ταξίδεψε ο Βερν για πρώτη φορά στην Αμερική. Του έδωσαν πολλές πληροφορίες σχετικά με τη ναυπήγηση των σκαφών, τα θαλάσσια ή υποθαλάσσια ρεύματα, τις μετεωρολογικές αλλαγές και τους ρουφήχτρες των νορβηγικών παραλίων, τροφοδοτώντας τον με υλικό που έκανε τόσο αληθοφανή την ιστορία του, ώστε, όταν εκδόθηκε, πολλοί αναγνώστες πίστεψαν πως ήταν αληθινή η συναρπαστική αυτή θαλάσσια περιπέτεια.
Το «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα» είναι το πέμπτο πιο μεταφρασμένο βιβλίο στον κόσμο, σε 174 γλώσσες. Έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών προσαρμογών, είτε στον κινηματογράφο, είτε στην τηλεόραση, είτε στα κόμικ. Αποτελεί το πρώτο μέρος μιας τριλογίας που συμπληρώνεται από τα «Παιδιά του Πλοιάρχου Γκραντ» και τη «Μυστηριώδη Νήσο». Εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1870 και θεωρείται θεμελιώδες έργο της επιστημονικής φαντασίας, από το οποίο προήλθε η συγκεκριμένη κατηγορία.
Το όνομα του καπετάνιου Νέμο παραπέμπει στην «Οδύσσεια» του Ομήρου. «Nemo» στα λατινικά σημαίνει «κανένας», το ρωμαϊκό ισοδύναμο της ελληνικής λέξης οὖτις, που εμφανίζεται στην «Οδύσσεια». Εκεί ο Οδυσσέας συστήνεται ως «Οὖτις» για να εξαπατήσει έναν τερατώδη Κύκλωπα. «Τον Ούτιν θα τον φάω τελευταίον ανάμεσα στους άλλους του συντρόφους» λέει ο Κύκλωπας. Στη λατινική μετάφραση της «Οδύσσειας» αυτό το ψευδώνυμο αποδίδεται ως «Nemo», το οποίο μεταφράζεται επίσης ως «No man» ή «No οne». Όπως ο Οδυσσέας, έτσι και ο μυστηριώδης Νέμο, που δεν μαθαίνουμε ποτέ το παρελθόν ή τις αληθινές προθέσεις του, περιπλανιέται για χρόνια στις θάλασσες. Ταυτόχρονα, στην αρχαία ελληνική το ρήμα «νέμω» σημαίνει «αποδίδω αυτό που οφείλεται» και παραπέμπει στη Νέμεση.
Ο Βερν αρχικά ήθελε να παρουσιάσει τον Νέμο ως ξεπεσμένο Πολωνό αριστοκράτη, του οποίου η οικογένεια εκδιώχθηκε από τη χώρα της κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ των Πολωνών και των Ρώσων το 1863. Ο εκδότης του Βερν, Pierre-Jules Hetzel, τόνισε ότι λόγω της μεγάλης δημοτικότητας των βιβλίων του συγγραφέα στη Ρωσία, αυτή η ιδέα θα ήταν κακή για τις πωλήσεις. Το πρόσωπο του Νέμο αναφερόταν σε έναν Πολωνό ήρωα, τον Tadeusz Kościuszko, αρχηγό μιας αποτυχημένης εξέγερσης εναντίον της Ρωσίας και της Πρωσίας το 1794. Αντ’ αυτού, ο εκδότης του τού ζήτησε να δημιουργήσει έναν εθνολογικά αμφιλεγόμενο καπετάνιο, του οποίου η ανάγκη να πάρει εκδίκηση από τις κυρίαρχες χώρες του κόσμου δεν θα δεσμευόταν από καμία ιστορική πολιτική σύγκρουση. Ο εκδότης του Βερν ήταν υπεύθυνος για πολλές αλλαγές στα βιβλία του και στις «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα» θέλησε, και τελικά κατάφερε, να μείνει ασαφής η αληθινή αιτία αλλά όχι και οι ενδείξεις από τις οποίες προκύπτει το ακαταμάχητο μυστικό του Νέμο, που του επιτρέπει να μείνει πιστός στο όνομά του.
Η πρώτη αγγλική μετάφραση του βιβλίου ήταν γεμάτη λάθη. Μεταφράστηκε το 1873 από τον αιδεσιμότατο Lewis Page Mercier από τα γαλλικά και κυριολεκτικά έμπλεξε πολύ τα πράγματα, με το γαλλικό dix (δέκα) να μεταφράζεται ως six (έξι), προκαλώντας σύγχυση σχετικά με τις ημερομηνίες και την ομαλή ροή του χρόνου στο μυθιστόρημα. Επίσης, σε αυτήν τη μετάφραση παραλείπεται η εθνικότητα των πλοίων που βυθίζει ο Νέμο, προκειμένου να αποφευχθεί η παρερμηνεία του μυθιστορήματος ως πολιτικού σχολίου για τις χώρες που ήταν σύμμαχοι της Αγγλίας. Εκτός από τα λάθη, ο Μερσιέ μείωσε περίπου κατά 20% το αρχικό κείμενο του Βερν. Το χειρόγραφο ανήκε αρχικά στην οικογένεια Roland Bonaparte, που το μετέφερε στη βιβλιοθήκη της Société de Géographie. Το 2010 το χειρόγραφο πωλήθηκε στο γαλλικό κράτος. Τώρα διατηρείται στο Tμήμα Xαρτών και Σχεδίων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. Μετά την ψηφιοποίησή του τον Μάρτιο του 2014 βρίσκεται στον ιστότοπο Gallica26. Το 2014 οι εκδόσεις Éditions des Saints Pères, που ειδικεύονται στη δημοσίευση αυθεντικών χειρογράφων, έκανε μια πολυτελή έκδοση του χειρογράφου του Βερν σε χίλια μόνο αντίτυπα.
Η φράση «20.000 λεύγες» του τίτλου αναφέρεται σε απόσταση, όχι σε βάθος. Μία ναυτική λεύγα ήταν 6.080 γιάρδες ή τρία ναυτικά μίλια (κάθε λεύγα είναι 6.080 πόδια). Υπάρχουν, επίσης, βρετανικές λεύγες και βρετανικές ναυτικές λεύγες και όλες διαφέρουν μεταξύ τους. Έτσι, πολλοί αναγνώστες συνδέουν τον τίτλο με τα εξαιρετικά βάθη στα οποία φτάνει ο Ναυτίλος. Ωστόσο, δεν ήταν αυτή η πρόθεση του Βερν, που αναφερόταν στην απόσταση που ο Ναυτίλος διασχίζει στον ωκεανό. Η συνήθης αυτή παρερμηνεία του τίτλου οφείλεται σε ένα σφάλμα που ξεκίνησε από τις αγγλικές μεταφράσεις, καθώς ο αρχικός γαλλικός τίτλος αναφέρεται σε θάλασσες (Vingt Mille Lieues sous les mers) και όχι στη θάλασσα. Δεδομένου ότι οι θάλασσες υποδηλώνουν κίνηση στους ωκεανούς, ο τίτλος αρχικά εννοούσε ότι ο Ναυτίλος διανύει 20.000 λεύγες ταξιδεύοντας σε όλο τον κόσμο, ενώ βρίσκεται κάτω από τα κύματα, όχι ότι καταδύεται στις 20.000 λεύγες κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Ο Βερν συμπεριέλαβε στο βιβλίο τα ονόματα αρκετών εξερευνητών και ωκεανογράφων που είχαν κάνει ανακαλύψεις ή είχαν ολοκληρώσει σημαντικές αποστολές τα χρόνια πριν από τη δημοσίευση του βιβλίου. Αναφέρει τον γεννημένο το 1806 Matthew Fontaine Maury, Αμερικανό αστρονόμο, αξιωματικό του ναυτικού, ιστορικό, ωκεανογράφο, μετεωρολόγο, χαρτογράφο, συγγραφέα, γεωλόγο και εκπαιδευτικό που είχε το ψευδώνυμο «Pathfinder of the Seas». Μέχρι το 1853, το σύστημα του Maury για την κατηγοριοποίηση δεδομένων από τον ωκεανό χρησιμοποιούνταν σε όλο τον κόσμο, ενώ το βιβλίο του «Η φυσική γεωγραφία της θάλασσας» (1855) ήταν μια σημαντική πηγή πληροφοριών για το μυθιστόρημα του Βερν και αναγνωρίζεται ως το πρώτο βιβλίο για τη μελέτη των ωκεανών. Ο Βερν αναφέρεται επίσης και στον Jean François de Galaup ή κόμη Ντε Λα Περούζ, Γάλλο αξιωματικό του Πολεμικού Ναυτικού της Γαλλίας και σημαντικό εξερευνητή, ο οποίος χάθηκε με την αποστολή του, ενώ εξερευνούσε την Ωκεανία το 1788.
Πολλοί πιστεύουν ότι το βιβλίο ήταν αυτό που πυροδότησε τη δημιουργία του οικολογικού κινήματος. Σε όλο το μυθιστόρημα ο Βερν δείχνει να καταλαβαίνει την ποικιλία των ειδών και την ανάγκη διατήρησης των άγριων βιοτόπων. Αυτή η σκέψη ήταν πρωτοπόρα την περίοδο της έκδοσης του βιβλίου, καθώς οι ωκεανοί συγκεκριμένα θεωρούνταν συχνά πηγή απεριόριστου πλούτου, π.χ. η βιομηχανική φαλαινοθηρία άκμαζε τον δέκατο ένατο αιώνα, γεγονός που οδήγησε πολλά είδη φαλαινών στην εξαφάνιση. Ένα από τα κεντρικά πρόσωπα του έργου, ο Αρονάξ, δεδομένου ότι είναι καθηγητής στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού, είναι ευαισθητοποιημένος όσον αφορά την προστασία της φύσης και αυτό το στοιχείο έκανε ορισμένους να δουν το βιβλίο ως πρόδρομο των περιβαλλοντικών κινήσεων. Ωστόσο, σήμερα ο Νέμο δεν θα ήταν ελεύθερος ούτε στα βάθη των ωκεανών. Τον Μάιο του 1977 μια διεθνής σύσκεψη για το Δίκαιο της Θάλασσας μοίρασε τους ωκεανούς και τον πλούτο τους ανάμεσα στα διάφορα έθνη.
Ο Ναυτίλος, το πλοίο του Νέμο, πήρε το όνομά του από ένα κεφαλόποδο, μια κατηγορία θαλάσσιων ειδών που περιλαμβάνει καλαμάρια και χταπόδια. Ανήκει στη συνομοταξία των τετραβράγχιων κεφαλόποδων και είναι πολύ σημαντικός για την επιστήμη της Παλαιοντολογίας και της Ωκεανογραφίας, καθώς βοηθά στη χρονολόγηση των στρωμάτων, στα οποία εντοπίζεται ως απολίθωμα. Ζει στον τροπικό Ειρηνικό Ωκεανό. Ο Βερν πιθανώς θεώρησε ταιριαστό το όνομα για το πλοίο του λόγω της φυσιολογίας του ναυτίλου, του οποίου το όστρακο αποτελείται από 36 θαλάμους ή διαμερίσματα. Τα διαμερίσματα συγκοινωνούν με το σιφώνιο, το οποίο είναι ένας σωλήνας που, ρυθμίζοντας την πίεση των αερίων μέσα σε αυτά, επιτρέπει την επίπλευση ή τη βύθιση του οστράκου. Αυτός ο φυσικός μηχανισμός είναι παρόμοιος με αυτόν που επιτρέπει στα σύγχρονα υποβρύχια να βουτήξουν και να αναδυθούν ξανά. Το 1954 το πρώτο ατομικό υποβρύχιο του κόσμου, το αμερικανικό «Ναυτίλος» (Nautilus), πήρε το όνομά του από το ομώνυμο υποβρύχιο του πλοιάρχου Νέμο.
Όταν γράφτηκαν οι «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα» δεν υπήρχαν αποδείξεις για την ύπαρξη τεράστιων καλαμαριών. Η ιδέα ενός γιγαντιαίου πλάσματος που μοιάζει με καλαμάρι εμφανίζεται ήδη στους σκανδιναβικούς θρύλους. Το Κράκεν είναι μυθικό κεφαλόποδο πλάσμα, ένα τέρας της θάλασσας που, σύμφωνα με νορβηγικές ιστορίες, κατοικεί στις ακτές της Νορβηγίας και της Γροιλανδίας και τρομοκρατεί όσους ναυτικούς τύχει να περάσουν αποκεί. Ωστόσο, εκτός από ορισμένα αμφισβητήσιμα ίχνη που βρέθηκαν στο Shetland της Σκωτίας το 1860, δεν υπήρχε απόδειξη ότι τα γιγαντιαία καλαμάρια κολύμπησαν πραγματικά στα βάθη του ωκεανού, μέχρι το 2004, όταν ένα δείγμα πιάστηκε σε δίχτυα στα ανοιχτά των ακτών της Αργεντινής. Αργότερα, το 2012, το πρώτο ζωντανό γιγαντιαίο καλαμάρι παρατηρήθηκε στον φυσικό βιότοπό του, σε μια βαθιά θάλασσα, σε αποστολή με επικεφαλής την ωκεανογράφο, θαλάσσια βιολόγο και συνιδρύτρια του Ocean Research & Conservation Association, Edith Widder.
«Τι απέγινε ο Ναυτίλος; Άντεξε στη δίνη του Μάελστρομ; Ο πλοίαρχος Νέμο ζει ακόμα;» αναρωτιέται ο Αρονάξ στο τελευταίο κεφάλαιο του μυθιστορήματος.
Αν υπήρχε η περίφημη γοργόνα, θα του απαντούσε «ζει».
