ΜΠΑΙΝΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ του Καστελλόριζου η ελληνική σημαία κυματίζει περήφανα στην κορυφή του κάστρου. Εκεί, στο παρελθόν, εναλλασσόταν οι σημαίες διαφόρων κατακτητών που δεν έπαψαν ποτέ να εποφθαλμιούν το μικρό αυτό ελληνικό διαμάντι. Τουρκία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Αγγλία άφησαν τα χνάρια τους.
Πάντως, σε ό,τι αφορά τη σύντομη περίοδο που χρησιμοποίησαν το νησί οι Γάλλοι, στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αξίζει να αναφερθεί ότι με τη λήξη του, τον Οκτώβριο του 1920, απένειμαν στο Καστελλόριζο το παράσημο του πολεμικού σταυρού για το θάρρος και την ανδρεία που επέδειξαν οι κάτοικοι του νησιού.
Ήταν όνειρο ζωής να βρεθώ εκεί και εκπληρώθηκε με αφορμή το Φεστιβάλ Γρίφων που διοργανώθηκε από την ελληνική επιστημονική κοινότητα στις 24-26 Σεπτεμβρίου 2021. Θέλοντας και μη, αλλά συζητώντας και με τους ντόπιους, κάποια γεγονότα-σταθμοί στην ιστορία του νησιού ξετυλίχτηκαν μπροστά μου μαζί με την τεράστια ελληνική σημαία που είναι χαραγμένη στο πέταλο του βουνού που περιβάλλει τον μικρό του κόλπο.
1η εποχή-σταθμός: Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος
Ήταν Κυριακή 17/10/1943, ώρα 9 το πρωί, όταν 12 Γερμανικά στούκας απογειώθηκαν από το αεροδρόμιο Μαριτσών, τη βάση της Luftwaffe στη Ρόδο, με σκοπό να βομβαρδίσουν το Καστελλόριζο, σταθμό ανεφοδιασμού των Άγγλων.
Είχε προηγηθεί η ιταλική κατοχή όπου οι κάτοικοι βίωσαν διώξεις, λεηλασίες και περιστατικά βίας, με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να αναγκαστούν να μεταναστεύσουν. Έτσι με ανακούφιση υποδέχτηκαν τους Άγγλους, όταν το 1941 κατέλαβαν το νησί και αιχμαλώτισαν τους Ιταλούς.
Στη συνέχεια οι Ιταλοί ανακατέλαβαν το νησί και νέα δεινά περίμεναν τους κατοίκους. Τον Οκτώβριο του 1943, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Άγγλοι ξαναγύρισαν και ύψωσαν πάλι την αγγλική σημαία για να δεχτούν, μαζί με τους κατοίκους, βομβαρδισμούς από τα γερμανικά αεροπλάνα.
Μετά την τεράστια περιπέτεια, όσοι έφτασαν στο νησί τους βρήκαν τα σπίτια τους ερειπωμένα και λεηλατημένα. Τα αμπέλια είχαν ξεραθεί και από τότε το νησί δεν ξαναέβγαλε κρασί.
Η 12χρονη, τότε, Μαρία Λαζαράκη, 90 χρονών σήμερα, αφηγείται πως άκουσε το βουητό των αεροπλάνων, είδε τον ουρανό να μαυρίζει και βόμβες να σκορπίζουν τον θάνατο. Το νησί ετοιμαζόταν για γάμο. Γαμπρός και νύφη, που σε λίγο θα πήγαιναν στην εκκλησία να παντρευτούν, ήταν από τα πρώτα θύματα αυτής της επιδρομής. Έντρομοι οι κάτοικοι είδαν τα σπίτια τους να γκρεμίζονται, σκόνη και καπνοί να απλώνονται παντού.
Οι Άγγλοι παρότρυναν τους ντόπιους να εγκαταλείψουν το Καστελλόριζο και έτσι, με τη «βοήθειά» τους, οι περισσότεροι βρέθηκαν πρόσφυγες, άλλοι στις τουρκικές ακτές και άλλοι στην Κύπρο.
«Όταν μπήκαμε στο πλοίο ο Εγγλέζος μάς είπε ότι θα μας πήγαιναν στα απέναντι νησάκια Στρογγυλή και Ρω. Όμως, ενώ πλέαμε αρκετή ώρα, δεν φτάναμε πουθενά, μωρό μου, άσε που άρχισε και να ψιχαλίζει. Τότε μας σκέπασαν με κάτι μουσαμάδες. Κάποια στιγμή είδαμε επιτέλους στεριά μπροστά μας. Ήταν μια μεγάλη πόλη. Είχαμε φτάσει στη Λεμεσό».
Η Μαρία Λαζαράκη θυμάται ακόμη τις ακριβείς ημερομηνίες και τα μέρη της προσφυγιάς. Τις ζόρικες μέρες με μετακινήσεις, όπως όταν τους έβαλαν σε ένα φορτηγάκι και τους έριχναν σταφύλια να τρώνε και 2-3 τενεκέδες να κάνουν τις ανάγκες τους, μέχρι να φτάσουν στον επόμενο προορισμό.
Φτάνοντας εκεί, έβαλαν τα ρούχα τους σε κλίβανο, έκαναν μπάνιο και έφαγαν από μια σούπα με παξιμάδι. Μια ακόμη επεισοδιακή μετακίνηση σε ένα παραθαλάσσιο μέρος τούς βρήκε αντιμέτωπους με ανεμοστρόβιλο. Σώθηκαν όλοι, ως εκ θαύματος, παρότι βρίσκονταν κάτω από πρόχειρες τσίγκινες κατασκευές που τους καταπλάκωσαν. Μετά από λίγους μήνες μετακινήθηκαν στη Χάιφα και στη συνέχεια στη Γάζα, στην Παλαιστίνη, όπως μας διηγείται η ίδια.
Υπήρχαν όμως και ευχάριστες εκπλήξεις που τους έδιναν ελπίδα και τους έκαναν να πιστεύουν ότι δεν είναι ξεχασμένοι και μόνοι. Όπως όταν έφταναν κάποιες ονομαστικές επιταγές από συλλόγους Καστελλοριζιών που είχαν μεταναστεύσει νωρίτερα στην Αυστραλία. Σε αυτές τις περιπτώσεις με περισσή υπομονή και χαρά περίμεναν στην ουρά έξω από κάποια τράπεζα για να πάρουν στα χέρια τους το αναπάντεχο δωράκι!
Όταν, στις 29 Σεπτεμβρίου 1945, πήραν τον δρόμο της επιστροφής για το νησί τους, το ιταλικό καράβι «Empire Patrol» που τους μετέφερε έπιασε φωτιά. Οι πεντακόσιοι Δωδεκανήσιοι Έλληνες πρόσφυγες που επέβαιναν ήταν από επτά ημερών έως ογδόντα πέντε ετών. Μερικοί επιβιβάστηκαν στις λέμβους και άλλοι έπεσαν στη θάλασσα για να σωθούν. Λόγω θαλασσοταραχής πολλοί από αυτούς πνίγηκαν. Πολλές ηλικιωμένες γυναίκες παγιδεύτηκαν και κάηκαν ζωντανές.
Κάποιοι, όπως η Μαρία Λαζαράκη, περίμεναν στο πλοίο να έρθει βοήθεια. Στο σημείο έσπευσε το υπό αγγλική διοίκηση αεροπλανοφόρο H.M.S. Trouncer. Συγκλονιστικές οι μαρτυρίες όσων επέζησαν αλλά και του πληρώματος του H.M.S. Trouncer, που οι άνδρες του έπεφταν εθελοντικά από το τεράστιο ύψος του αεροπλανοφόρου στη φουρτουνιασμένη θάλασσα για να σώσουν όσους πρόλαβαν να πηδήξουν από το φλεγόμενο καράβι.
Μετά την τεράστια περιπέτεια, όσοι έφτασαν στο νησί τους βρήκαν τα σπίτια τους ερειπωμένα και λεηλατημένα. Τα αμπέλια είχαν ξεραθεί και από τότε το νησί δεν ξαναέβγαλε κρασί. Η Μαρία Λαζαράκη ήταν μια από αυτούς που επέστρεψαν στα σπίτια τους στο Μανδράκι, από όπου έλειπαν ακόμη και οι πόρτες και τα παράθυρα. Θυμάται ότι ήρθαν τότε πολλοί μαραγκοί από τη Ρόδο και άρχισαν να τα επισκευάζουν. Με ανακούφιση μιλάει για τα 3 πρώτα χρόνια που τους συντηρούσαν οι Άγγλοι και τους πρόσφεραν γάλα σε σκόνη, αυγά, αλεύρι, λουκάνικα, βούτυρο.
Οι Καστελλοριζιοί της Αυστραλίας συνέχιζαν να στέλνουν δώρα και βοήθεια στην ταλαιπωρημένη τους πατρίδα. Ακόμη και το νυφικό της κυρίας Μαρίας ήρθε από την πολιτεία του Κουίνσλαντ στην Αυστραλία, όταν ετοιμαζόταν να παντρευτεί.
Το νησί ενώθηκε με την υπόλοιπη Ελλάδα στις 7 Μαρτίου 1948.
2η εποχή-σταθμός: Οι επίσημοι επισκέπτες των τελευταίων δεκαετιών και το «λεφτά υπάρχουν»
Στις 23 Απριλίου 2010, ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας Γιώργος Παπανδρέου επέλεξε το Καστελλόριζο για να ανακοινώσει την προσφυγή της Ελλάδας στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, φορώντας μοβ γραβάτα και μπλε κοστούμι. Οι λίγοι τουρίστες που συγκεντρώθηκαν παρακολουθούσαν απορημένοι αυτό το, ξένο προς αυτούς, νέο μοντέλο «ηγεσίας».
Το έμμεσο μήνυμα ότι λεφτά δεν υπάρχουν προφανώς δεν τους αφορούσε. Αφορούσε όμως τους ντόπιους και όλους εμάς, που άλλα είχαμε ακούσει προεκλογικά. Οι εφημερίδες έγραψαν για «θρίλερ διαρκείας», «αναγκαστική προσγείωση στη σκληρή πραγματικότητα» με πολλές ακόμη δυσοίωνες εκτιμήσεις.
Ακολούθησαν και άλλοι πολιτικοί που επισκέφτηκαν το νησί για να πουν το δικό τους story. Μήλον της Έριδος, λοιπόν, το Καστελλόριζο για ντόπιους και ξένους «εθνάρχες», πότε εντός αλλά πιο συχνά εκτός Ελλάδας.
Η κυρία Μαρία Λαζαράκη το 2018 χαιρέτησε τον τότε πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα με αυτοσχέδιους στίχους κατά την επίσκεψή του στο νησί. Στην κουβέντα μας αναφέρθηκε επίσης στην επίσκεψη του πρίγκιπα Καρόλου της Αγγλίας, που ήρθε στο Καστελλόριζο πριν από 30 χρόνια με την οικογένειά του, αλλά και σε άλλους ακόμη δικούς μας, υψηλά ιστάμενους, όπως τους Παπούλια, Σημίτη, Σαρτζετάκη κ.ά.
3η εποχή-σταθμός: Σεπτέμβριος 2021
Το Καστελλόριζο ξαναπαίρνει ζωή μετά την πανδημία, παρότι τα καθημερινά σύρτα-φέρτα με την απέναντι ακτή της Τουρκίας δεν ξανάρχισαν. Όλοι στο νησί βγαίνουν οικονομικά αποδυναμωμένοι. Εντούτοις οι ψαράδες, που δεν έβρισκαν αγοραστές να πουλήσουν την ψαριά τους, αρχίζουν σιγά–σιγά να ανακάμπτουν. Πολλοί πηγαινοέρχονται με τα καΐκια τους μεταφέροντας τουρίστες στα γύρω νησιά του συμπλέγματος Καστελλόριζου και παράλληλα ψαρεύουν.
Πήραμε μια τέτοια βαρκούλα και πήγαμε μέχρι τη γαλάζια σπηλιά και στο νησάκι του Άη Γιώργη. Το όνομά της ήταν «θαλασσόλυκος», τυπωμένο και στην αγγλική της εκδοχή, «sea wolf», πάνω στο σκαρί της. Την άλλη μέρα είδαμε τον βαρκάρη μας να έχει πιάσει ένα τεράστιο ψάρι.
Οι καφετέριες και τα εστιατόρια του νησιού στην προκυμαία ήταν γεμάτα από Έλληνες και ξένους τουρίστες αλλά και από τον κόσμο του Φεστιβάλ Γρίφων. Κατενθουσιασμένοι συζητούσαν για τους γρίφους, τα εκπαιδευτικά προγράμματα του φεστιβάλ και τις ομορφιές του νησιού.
Στο μεταξύ δύο Τούρκοι εντοπίστηκαν να κολυμπούν κοντά στο Καστελλόριζο με πλαστά έγγραφα. Όταν συνελήφθησαν από τις ελληνικές αρχές είπαν πως είναι Γκιουλενιστές που ήθελαν να αποφύγουν τις συνέπειες από το καθεστώς Ερντογάν.
Πάντως το αν περνάει το Oruç Reis ή άλλο τουρκικό ερευνητικό σκάφος από κάπου εκεί κοντά, για τους ντόπιους είναι θέματα ρουτίνας.
Ενδεικτική των καθημερινών προκλήσεων ήταν μια σειρά από γεγονότα που συνέβησαν, σε ένα πολύ μικρό παράθυρο χρόνου στα τέλη Σεπτεμβρίου, καθώς βρισκόμασταν στο νησί για το Φεστιβάλ Γρίφων.
1. Ο υδρογραφικός σταθμός της Αττάλειας εξέδωσε νέα NAVTEX δεσμεύοντας μια περιοχή, η οποία βρίσκεται εντός της ελληνικής ΑΟΖ μεταξύ Ρόδου και Καστελλόριζου.
2. Δόθηκε στη δημοσιότητα το κείμενο της ελληνογαλλικής αμυντικής συμφωνίας που υπέγραψαν στο Παρίσι ο Γάλλος Πρόεδρος Μακρόν με τον Έλληνα πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη για την αγορά φρεγατών, τη ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής κ.λπ.
3. Η Τουρκία κλιμακώνοντας την ένταση έστειλε, στις 30 Σεπτεμβρίου, νέα επιστολή στον ΟΗΕ αμφισβητώντας την ελληνική κυριαρχία και καλώντας την Ελλάδα να επαναφέρει το αποστρατικοποιημένο καθεστώς των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου.
Ένα ερώτημα που με έχει απασχολήσει πολύ πριν ταξιδέψω στο νησί ήταν και είναι κατά πόσο αυτή η φαινομενικά ανέγγιχτη ομορφιά μπορεί να αντέξει και μια σειρά από περιβαλλοντικές προκλήσεις. Αφενός, λόγω της κλιματικής αλλαγής, η επιφάνεια της κλειστής αυτής θάλασσας θερμαίνεται με γρήγορους ρυθμούς και κατακλύζεται από πλαστικά. «Κάθε χρόνο, οι καταιγίδες γίνονται πιο βίαιες και πιο απρόβλεπτες» δήλωνε το 2019 ο Δημήτρης Αχλαδότης, ψαράς από το Καστελόριζο, στο αμερικανικό περιοδικό «The Atlantic». «Τίποτα δεν δείχνει φυσιολογικό πια».
Στο ίδιο άρθρο γίνεται εκτενής αναφορά σε νέα επιθετικά και διεισδυτικά θαλάσσια είδη που έρχονται μέσω της διώρυγας του Σουέζ, ειδικά μετά την διεύρυνση του καναλιού το 2014. Τόσο το Ελληνικό όσο και το Τουρκικό Ίδρυμα Θαλάσσιων Ερευνών γνωρίζουν για αυτή την ύπαρξη μεγάλου αριθμού «εξωγήινων» ειδών στην Ανατολική Μεσόγειο.
Μια ακόμη σοβαρή παράμετρος ρύπανσης είναι η διέλευση τεράστιων πλοίων. Σε αυτές τις ανέγγιχτες κάποτε θάλασσες συναντιούνταν τα καράβια και οι πολιτισμοί των Ελλήνων, των Φοινίκων, των Αιγυπτίων και των Ρωμαίων. Σήμερα συναντιούνται οι στόλοι των μεγάλων δυνάμεων, φορτηγά πλοία, πλοιάρια μεταναστών και δεξαμενόπλοια που μεταφέρουν υγρά καύσιμα.
Ο κίνδυνος διαρροής υδρογονανθράκων, μετά και τις ανακαλύψεις κοιτασμάτων της τελευταίας δεκαετίας σε Κύπρο, Ισραήλ και Αίγυπτο, ελλοχεύει. Φανταστείτε κάτι σαν την προχτεσινή διαρροή πετρελαίου ανοιχτά της Καλιφόρνιας που ανάγκασε τον κυβερνήτη Gavin Newsom να κηρύξει την περιοχή σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Το περιστατικό ήταν μια ηχηρή υπενθύμιση του τεράστιου περιβαλλοντικού κόστους που έχουν τα ορυκτά καύσιμα.
Ας σημειωθεί ότι η Καλιφόρνια είναι πρωτοπόρος στην καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης με σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων. Κάτι ανάλογο δεν αποτελεί κανόνα για τις χώρες της Μεσογείου. Επιπλέον, η Μεσόγειος, ως κλειστή θάλασσα, εγκυμονεί πολλαπλούς κινδύνους. Σε μια τέτοια περίπτωση το περιβαλλοντικά ανοχύρωτο Καστελλόριζο είναι πιθανόν θα βρεθεί στο μάτι του κυκλώνα.
Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Γρίφων παρακολουθήσαμε ερευνητές του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) να συζητούν με τους μαθητές του νησιού για το περιβάλλον και, μέσω διαδραστικών πειραμάτων, να επεξεργάζονται τον τρόπο περιορισμού πετρελαιοκηλίδων στη θάλασσα.
Γεωπολιτικά παιχνίδια φέρνουν όλο και περισσότερους υποψήφιους μνηστήρες στην περιοχή και οι διεκδικήσεις της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο δεν έχουν τέλος. Το Καστελλόριζο βρίσκεται στα πλοκάμια ενός μεγάλου ενεργειακού - γεωπολιτικού παιχνιδιού. Γενικότερα οι οικονομικές, ενεργειακές και πολιτικές κρίσεις των κρατών στην ευρύτερη περιοχή, τις τελευταίες δεκαετίες, έχουν αφήσει την Ανατολική Μεσόγειο εκτεθειμένη σε περιβαλλοντικούς κινδύνους.
Αυτά στη μεγάλη κλίμακα του πλανήτη. Την ίδια ώρα, πάνω στη μικρή κουκίδα γης του Καστελλόριζου, η κυρία Μαρία Λαζαράκη, παρά τα 90 της χρόνια, βοηθάει στην οικογενειακή επιχείρηση εστίασης, και μας αφηγείται με σαφήνεια ιστορίες του παρελθόντος.
4η εποχή-σταθμός: 2031
Μελλοντικά σενάρια «επιστημονικής φαντασίας» και όχι μόνο. Ο δυσεπίλυτος γρίφος του Καστελλόριζου
(σ.σ. τα παρακάτω αποτελούν προϊόν μυθοπλασίας)
4α) Οι Αμερικανοί εγκαθιστούν στρατιωτική βάση στο νησί, υψώνουν και την αμερικανική σημαία στο Κάστρο. Κάποιοι παλιοί ντόπιοι θυμούνται ακόμη τις σημαίες προσωρινών δυνάμεων επιρροής ή κατοχής να ανεβοκατεβαίνουν στο νησί αλλά ποτέ την αμερικανική. Οι Ρώσοι κάνουν δική τους βάση ακριβώς απέναντι, στο Κας της Τουρκίας. Όταν η αρκούδα βρυχάται ο αετός δείχνει τα νύχια του.
Αμερικανάκια κολυμπάνε στο νησάκι του Άη Γιώργη και στη γαλάζια σπηλιά ξεφωνίζοντας με κάθε βουτιά «fantastic!» και «wow!». Βγαίνοντας ανεβάζουν φωτογραφίες στα social media. Πολλοί από αυτούς αγοράζουν και τα τελευταία μισογκρεμισμένα σπίτια (όσα έχουν «επιβιώσει» από τον ισχυρό σεισμό μεγέθους 8 Ρίχτερ του 1926, τους γερμανικούς βομβαρδισμούς και τον πυρπολισμό που πιθανολογείται ότι έγινε από Άγγλους για να καλύψουν κάποιες λεηλασίες στο νησί).
Digital nomads εγκαθίστανται και δουλεύουν από τον μικρό αυτό νησιωτικό παράδεισο. Κάποιες Αμερικανίδες παντρεύονται Ρώσους από την απέναντι ακτή, όπως έγινε και με κάποιον Έλληνα που παντρεύτηκε Τουρκάλα από το γειτονικό Κας. Ελληνίδες παντρεύονται Ρώσους και Αμερικανούς και οι γλώσσες στο νησί ανακατεύονται.
4β) Ελλάς-Γαλλία συμμαχία. Οι Γάλλοι εγκαθιστούν στρατιωτική βάση στο νησί, υψώνουν και τη γαλλική σημαία στο Κάστρο. Γάλλοι συγγραφείς εμπνέονται και γράφουν ποιήματα και μυθιστορήματα κάνοντας αναφορές και στους παλιούς αμπελώνες του νησιού. Τα χρώματα του Καστελλόριζου αποτυπώνονται στις δημιουργίες Γάλλων μόδιστρων.
Celebrities και εκπρόσωποι γαλλικών οίκων μόδας επισκέπτονται το Καστελλόριζο με σκάφη και ιδιωτικά αεροπλάνα και φωτογραφίζονται, άλλοι για τα περιοδικά μόδας και στυλ του Παρισιού και άλλοι για VIP Magazines. Όχι ότι δεν μπορούν να το κάνουν και σήμερα αλλά, μετά και από τη νέα Ελληνογαλλική Συμφωνία, το νησί θα τους φαίνεται πιο ελκυστικό.
Νέος αέρας από γαλλικά αρώματα και στυλ από περιποιημένες Γαλλίδες τουρίστριες με λαμπερές επιδερμίδες, επιμελώς ατημέλητα δεμένα φουλάρια και χαριτωμένη προφορά απλώνεται στα σοκάκια του νησιού. Φυσικό είναι να ρωτάνε την κυρία Μαρία Λαζαράκη πώς διατηρείται τόσο καλά παρά την ηλικία της, γιατί όσα μυστικά και να ξέρουν, αυτή η φυσική ομορφιά της Ελληνίδας γιαγιάς τις ξεπερνάει.
Η πιτσιρικαρία κοπιάρει τις γνωστές παραδοσιακές «επικοινωνιακές» ατάκες για φλερτ, του τύπου «voulez-vous coucher avec moi ce soir?» κ.λπ.
Για μια ακόμη φορά η κυρία Μαρία Λαζαράκη παρακολουθεί και καταγράφει λεπτομερώς τα νέα επεισόδια αλλά και τις ακριβείς ημερομηνίες και ώρες κατά τις οποίες εκτυλίσσονται, από όπου και αν βρίσκεται.
Κι όταν κάποτε συναντήσει τη φιλενάδα της, την κυρά της Ρω, θα έχουν τόσα πολλά να πούνε οι δυο τους με φόντο την ελληνική σημαία.
*Η Φωτεινή Μαλτέζου είναι Φυσικός – Γεωφυσικός (Ph.D), Δημοσιογράφος
