Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ προέκυψε από συζητήσεις που κάνουμε τα τελευταία χρόνια άνθρωποι που δραστηριοποιούμαστε τόσο στην κοινωνία των πολιτών όσο και στην πολιτική. Άνθρωποι από διαφορετικά μεν πεδία αφετηρίας και δράσης (ενδεικτικά: φύλο-σεξισμός, μεταναστευτικό-ρατσισμός, εθνικισμός, θρησκευτικός φονταμενταλισμός, μισαλλοδοξία και αυταρχισμός, δημοκρατικός χώρος, ειρηνικά και οικολογικά κινήματα, δράσεις αντιμετώπισης της ακροδεξιάς και των αντιδημοκρατικών φαινόμενων κ.λπ.), αλλά με μια κοινή πολιτική/πολιτισμική συνισταμένη, αυτή της αίσθησης διακινδύνευσης του κόσμου μας (σε πολιτικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, οικοσυστημικό επίπεδο), λόγω της ραγδαίας αύξησης εκτεταμένων μορφών βίας, κυριαρχίας και ισχύος, σε όλους τους τομείς της ζωής.
Τι βλέπουμε τον τελευταίο καιρό παντού στον κόσμο μας και ως κοινωνία πεταγόμαστε από έκπληξη, σαν να βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι καινούργιο; Πόσο καινούργια είναι όλα αυτά; Αυξήθηκαν ξαφνικά τα εγκλήματα με έμφυλο πρόσημο, η εθνοτική-θρησκευτική-οπαδική ή άλλη βία, οι πόλεμοι και οι καταστροφές, και από μεμονωμένα περιστατικά έγιναν πανδημικά;
Ας το παραδεχτούμε: όλες οι παραπάνω μορφές βίας ήταν πάντα εδώ, ως εκδηλώσεις ενός βαθιά ριζωμένου συστήματος κυριαρχίας και ισχύος, που έχει όνομα, το λένε πατριαρχία και εκφράζεται πολλαπλώς μέσα από την εξουσία σε σώματα και ζωές. Γιατί το βλέπουμε τώρα; Γιατί τώρα τολμάμε και το λέμε. Γιατί έχει όνομα.
Το πέρασμα από μια μάτσο κυριαρχία και τοξικότητα σε υγιείς αρρενωπότητες είναι το κλειδί όχι μόνο για την πρόληψη και αντιμετώπιση των έμφυλων διακρίσεων και της έμφυλης βίας αλλά και για έναν συνολικότερο μετασχηματισμό της κοινωνίας και της ζωής μας.
Η βία στον κόσμο μας δεν είναι ένα φρούτο που πέφτει ξαφνικά από τον ουρανό, ένα δημιούργημα από το πουθενά. Η κουλτούρα της βίας/εξουσίας/κυριαρχίας είναι ένας παρασιτικός οργανισμός που φύεται σε ένα γόνιμο χωράφι και ποτίζεται από έναν πρόθυμο ουρανό: το χωράφι είναι η βία της καθημερινότητας και η κανονικοποίηση αυτών των τοξικών συμπεριφορών και ο ουρανός που το ποτίζει είναι η πατριαρχία, ένα κυρίαρχο σύστημα σκέψης και πράξης.
Η βία είναι η κορυφή του παγόβουνου
Η κάθε μορφής βία δεν είναι ένα μεμονωμένο, προσωπικό ή σχεσιακό φαινόμενο – ούτε καν μόνο κοινωνικό. Είναι ένα ιστορικό-πολιτισμικό φαινόμενο. Είναι η κορυφή του παγόβουνου, το τελευταίο σκαλί, η κατάληξη μιας πολιτισμικής-οργανωτικής συγκρότησης των ανθρώπινων κοινοτήτων στη βάση της ιδιοκτησίας, της ιεραρχίας, της εξουσίας και της κυριαρχίας: σωμάτων-ανθρώπων-φυσικού περιβάλλοντος. Ένα νοσηρό φαινόμενο που ολοκληρώνεται με το πέρασμα από τις πλουραλιστικές, ενίοτε και μητρογραμμικές, ανιμιστικές, πολυθεϊστικές κοινότητες στις πατριαρχικές, ιεραρχικές, μονοθεϊστικές, μοναρχικές, πολεμικές κοινωνίες. Η ανάμνηση και μόνο μιας άλλης κοινοτικής, ειρηνικής και διαμοιραστικής κουλτούρας χρειάζεται να εξαφανιστεί. Μια νέα εποχή αρσενικής ή πατριαρχικής κυριαρχίας έχει πια εγκαθιδρυθεί. Το σκοτάδι της το ζούμε έως και σήμερα, μέσα σε ένα κλίμα ανομολόγητου εσωτερικευμένου φόβου, δαιμονοποίησης και ελέγχου όποιας ατομικότητας ή συλλογικότητας δεν υποκύπτει στην εξουσία που επιβάλλει η κυρίαρχη πατριαρχική κουλτούρα.
Ποια είναι η θέση του θηλυκού στοιχείου στην κοινωνία μας;
Η άσκηση εξουσίας και ελέγχου και η επιβολή −διά της απειλής θανάτου ή και της ίδιας της πράξης θανάτου− μιας κανονιστικής νόρμας επικρέμεται πάνω από το κεφάλι κάθε ύπαρξης που δεν συμμορφώνεται «προς τας υποδείξεις». Ο έχων την κυριαρχία πατριαρχικός άντρας μπορεί να ελέγξει, να κρίνει και να τιμωρήσει κάθε ανθρώπινη (και μη) ύπαρξη που δεν υποτάσσεται στην εξουσία του. Καθετί που υπάρχει σε αυτόν τον κόσμο ανήκει στη δικαιοδοσία αυτού του άντρα-ηγεμόνα, είτε προς ηγεμονία και εκμετάλλευση είτε προς αναμόρφωση και τιμωρητική δράση (στην περίπτωση της μη συμμόρφωσης). Και η τιμωρία αυτή είναι ανάλογη της απόκλισης από την ιερή και απαραβίαστη πατριαρχική νόρμα. Συμπερασματικά: γι’ αυτή την αρχή του ενός ανδρός (του Πατριάρχη) η πολυμορφία, η διαφορετικότητα, η ποικιλότητα, η πολυθεΐα, ο πλουραλισμός είναι εχθρός.
Αν, για παράδειγμα, εστιάσουμε τον προβληματισμό μας στις γυναίκες, να μερικά ερωτήματα: ποια είναι η θέση της γυναίκας και του θηλυκού στοιχείου εν γένει στην κοινωνία μας; Πόσο το θέλουμε, ως τι το θέλουμε, μέχρι πού το θέλουμε; Το θέλουμε αρκετά, αλλά όχι και τελείως; Το θέλουμε ως αυτάρκες και χειραφετημένο-αυτόνομο υποκείμενο ή ως συμπληρωματικό χρηστικό αντικείμενο; Η θηλυκοποίηση της φροντίδας (γυναίκα μάνα, κόρη, φροντίστρια, νοσηλεύτρια, καθαρίστρια κ.λπ.) μας φτάνει και μας βολεύει; Η γυναίκα ηγέτρια, επιστημόνισσα, ιέρεια μήπως μας ξεπερνά, μας τρομάζει και άρα μας περισσεύει; Ο τρόπος που αντιμετωπίζεται θεσμικά η εξόντωση του θηλυκού στοιχείου της κοινωνίας μας μαρτυρά απλώς (για όσους και όσες θέλουν και αντέχουν να το δουν) το πώς μας επιβάλλει η πατριαρχία να στεκόμαστε απέναντι στην αξία και στη θέση αυτού του στοιχείου στο κοινωνικό μας σώμα.
Το τραύμα από ατομικό γίνεται συλλογικό
Κάθε πράξη βίας είναι και μια επιτυχία για την πατριαρχία. Για μια κουλτούρα κυριαρχίας και ελέγχου ανοίγεται μια ευκαιρία. Το μήνυμα έχει δοθεί: η επόμενη, ο επόμενος, το επόμενο θύμα μπορεί να είσαι εσύ. Το τραύμα από το ατομικό σώμα μεταφέρεται στο κοινοτικό. Κανένα άτομο που βιώνει αυτήν τη φρίκη δεν είναι μεμονωμένη περίπτωση ή τυχαίο περιστατικό. Επλήγη το δικαίωμα μιας οντότητας να ζήσει με αυταξία και αυτοπροσδιορισμό. Και συνάμα δόθηκε το μήνυμα σε όσες/ους συνυπήρξαν μαζί της. Υπάρχουν δύο δρόμοι: ή της συμμόρφωσης ή της εξόντωσης.
Ακολούθως, το κενό που ανοίγεται από το σώμα, από το πλάσμα που έχει βίαια αποσπαστεί, ο κυρίαρχος λόγος σπεύδει να το κλείσει, να το καταπλακώσει με ένα διαρκές πένθος, με απειλή, με υπόκωφο φόβο και πολύ συχνά με ενοχή και κατηγόρια: έφταιγε αυτό (για ό,τι είπε, ήταν, έκανε) αλλά φταίτε κι εσείς. Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας διαχείρισης είναι να διαχέεται ο φόβος και το τραύμα από ατομικό να γίνεται κοινοτικό και εν τέλει συλλογικό. Η ατομική σε συνδυασμό με τη συλλογική ενοχή, θα κάνει από εκεί και πέρα τη δουλειά της, να μεταθέσει δηλαδή την ευθύνη: αγαπημένο εργαλείο κάθε εξουσίας.
Αυτή η συνηθισμένη διαχείριση (θεσμικά, συστημικά, μιντιακά, πολιτικά) έχει ως αποτέλεσμα να ενδοβάλλεται η βία και ακολούθως το θανατικό να μεταφέρεται στη σκιά του υποσυνειδήτου μας και να γίνεται ένα διαρκές, σιωπηλό, κρυφό αρχείο μνήμης τραύματος-θανάτου και σιωπής. Ούτε η επίκληση του συναισθήματος και μιας «συμπόνιας της πολυθρόνας», ούτε και οι δακρύβρεχτες και καθυστερημένες ανακοινώσεις μέτρων και πολιτικών μπορούν να λειτουργήσουν θεραπευτικά ή αποκαταστασιακά. Ο φόβος (ατομικός και συλλογικός) αναπόφευκτα οξύνεται σε τέτοιες καταστάσεις, αλλά ο τρόπος που θα τον αντιμετωπίσουμε μπορεί να καθορίσει αν αυτός θα κρυφτεί στα σπλάχνα μας (και θα μας τρώει από μέσα) ή αν θα τον ξεμπροστιάσουμε… αποκαλύπτοντας τη μεγάλη εικόνα· και αναλαμβάνοντας δράση.
Αν κάτι, λοιπόν, θα μπορούσε να συμβάλει στην απάλυνση μιας τέτοιας εμπειρίας, αυτό ίσως να ήταν μόνο μια πολύ καλά οργανωμένη προσωπική υποστήριξη, σε συνδυασμό με μια γενικότερη θεσμική και κοινωνική αλλαγή. Η δικαίωση, η αποκατάσταση ενός ανθρώπου που επιβίωσε από μια επίθεση δεν μπορεί ποτέ να είναι μόνο ατομική αλλά και συλλογική. Γιατί τέτοιο είναι και το έγκλημα.
Ποιοι άντρες και με ποιους όρους μπορούν να σύμμαχοι στον αγώνα ενάντια στην πατριαρχία;
Από άντρες που τα ξέρουν και τα μπορούν και τα αντέχουν όλα έχουμε χορτάσει. Χρειάζεται να κάνουμε πολλές φορές, με κάθε ευκαιρία, step backs, με γενναιότητα και ταπεινότητα συνάμα, ως μια δυνατότητα για εμάς να αναστοχαστούμε και να επεξεργαστούμε την ίδια μας την ταυτότητα και το βίωμά μας ως αποτέλεσμα αυτής της κατασκευασμένης ταυτοτικής συγκρότησης. Γιατί; Για να δούμε επιτέλους το δυσβάστακτο κόστος αυτού του κατασκευασμένου και φορεμένου πάνω μας έμφυλου κουτιού, του περίφημου «Μan box»! Ποια είναι τα δώρα του: αυτοκτονικότητα, θάνατοι από ναρκωτικά, αυτοκινητιστικά ατυχήματα, προβλήματα από το αλκοόλ, κατάθλιψη, βία και συγκρούσεις, μοναξιά…
Και πώς μπορεί να γίνει αυτό; Με τη συνειδητοποίηση του κόστους αυτών των προνομίων. Τόσο για τους ίδιους όσο και για τους άλλους. Το έμφυλο προνόμιο είναι ένα μαχαίρι που κόβει κι από τις δυο μεριές. Αυτό το δήθεν σταριλίκι μιας ανεξάντλητης και αλώβητης υπερδύναμης δεν έχει τίποτα το fun! Και κυρίως δεν είναι ανέξοδο, αλλά αντιθέτως κοστίζει και μάλιστα ακριβά: σε ψυχική και σωματική υγεία, σε συναίσθημα, σε υγιείς σχέσεις… Το πέρασμα από μια μάτσο κυριαρχία και τοξικότητα σε υγιείς αρρενωπότητες είναι το κλειδί όχι μόνο για την πρόληψη και αντιμετώπιση των έμφυλων διακρίσεων και της έμφυλης βίας αλλά και για έναν συνολικότερο μετασχηματισμό της κοινωνίας και της ζωής μας.
Η πολυδιασπασμένη οπτική της πατριαρχίας
Μετά από όλα τα παραπάνω, μήπως έχει έρθει η στιγμή να αναρωτηθούμε «Ποιο είναι το πρόβλημα με την πατριαρχία;» ή «Τι ακριβώς δεν κάνουμε καλά;»; Μια γενναία απάντηση σε ένα τέτοιο αναστοχαστικό ερώτημα θα μπορούσε να είναι: «Ο τρόπος με τον οποίο τη βλέπουμε και προσπαθούμε να την αντιμετωπίσουμε. Δηλαδή, αποσπασματικά!». Ας δούμε αυτήν την πολυδιασπασμένη θέαση της πατριαρχίας:
Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας φύλου, έχουμε σεξισμό. Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας έθνους, έχουμε εθνικισμό. Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας φυλής, έχουμε ρατσισμό (φυλετικό). Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας θρησκείας, έχουμε φονταμενταλισμό (θρησκευτικό). Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας εξουσίας, έχουμε αυταρχισμό. Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας στρατιωτικής, έχουμε μιλιταρισμό. Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας πλούτου, έχουμε καπιταλισμό. Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας ομάδας/κοινότητας, έχουμε φασισμό/εθνικοσοσιαλισμό.
Σε ειδικότερες, αλλά και όχι άσχετες επίσης, περιπτώσεις: Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας ηλικίας, έχουμε ρατσισμό (ηλικιακό). Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας σώματος/αρτιμέλειας, έχουμε ρατσισμό (σωματικό). Όταν έχουμε θέματα ισχύος/κυριαρχίας υγείας, έχουμε ρατσισμό (υγειονομικό).
Τι είναι δηλαδή αυτό που κάνουμε στην πραγματικότητα; Εντοπίζουμε μεν τα στοιχεία ισχύος/κυριαρχίας της πατριαρχίας ανά τομέα ζωής και τους επιγενόμενους -ισμούς της, τους αναλύουμε και προσπαθούμε να τους αντιμετωπίσουμε, αλλά η έμφασή μας είναι στην κατά είδος ισχύ και κυριαρχία και τον αντίστοιχο -ισμό της. Με άλλα λόγια, επικεντρωνόμαστε κάθε φορά στο ειδικό θέμα-πρόβλημα και αγνοούμε το γενικό, το πρωταρχικό, αυτό που πρωτογενώς γεννά όλα τα άλλα, δηλαδή την πατριαρχία! Είναι −για να το θέσουμε πιο απλά− σαν να προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε ξεχωριστά: τον βήχα, τον πυρετό, την καταρροή, τις μυαλγίες, τον πονόλαιμο κ.λπ., χωρίς να επικεντρωνόμαστε στη βασική αιτία που μπορεί να είναι μια συγκεκριμένη ιογενής ή μικροβιακή λοίμωξη (στην προκειμένη περίπτωση δε, πολυετής, καλά εγκατεστημένη και ιδιαιτέρως επίμονη!).
Ένα παράθυρο ελπίδας
Στο κλείσιμο αυτού του μοιράσματος, αναρωτιόμαστε μήπως έχει έρθει ο καιρός το ερώτημα για την αποκατάσταση της ισορροπίας να το δούμε και ως μέρος μιας ευρύτερης εικόνας: δηλαδή στην οικοσυστημική του διάσταση. Να ξαναδούμε αν αυτός ο σχεδόν 8.000 χρόνων (κατά μία προσέγγιση) κόσμος της πατριαρχικής κυριαρχίας και εξουσίας, μιας ανεξέλεγκτης και αδιάκοπης επέκτασης (και ανάλωσης) σε ανθρώπους, πόρους, περιβάλλον, στο πλανητικό σώμα, έχει ακόμα νόημα. Αν έχει ακόμα μέλλον αυτή η τοξική (σε όλες τις διαστάσεις) πατριαρχική-αρσενική δόμηση της κοινωνίας και του πολιτισμού μας. Ή μήπως έχει έρθει ο καιρός για έναν γενναίο έμφυλο, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό μετασχηματισμό; Ξεκινώντας από τις έμφυλες επεξεργασίες και προβληματισμούς και περνώντας σε πιο συστημικές αλλαγές: οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και οικοσυστημικής συγκρότησης. Η φεμινιστική αφύπνιση μαζί με την κοινωνική δικαιοσύνη και την περιβαλλοντική φροντίδα ίσως να μας δείχνουν το μονοπάτι για έναν άλλο κόσμο. Ένα μονοπάτι μιας απολύτως αναγκαίας οικοπολιτικής αλλαγής…
Βαγγέλης Κοσμάτος, ψυχολόγος – υπεύθυνος επιστημονικού έργου Συμμαχίας των Φύλων*
Γιώργος Νικολαΐδης, εκπαιδευτής ενηλίκων – υπεύθυνος συντονισμού Συμμαχίας των Φύλων*
Η G-All (Gender Alliance Initiative - Η Συμμαχία των Φύλων) είναι μια πρωτοβουλία συνάντησης και σύμπραξης ανθρώπων από διαφορετικά επιστημονικά και κοινωνικά πεδία με στόχο να συν-εργαστούν πάνω στα θέματα φύλου, διαφορετικότητας και δικαιωμάτων. Περισσότερες πληροφορίες για βρείτε εδώ.
