Kάμαρες που μύριζαν λιβάνι
Ο Μάνος Ελευθερίου, αυτός ο απαλός, σοβαρός άνθρωπος, που πέρασε σαν αεράκι από τη ζωή της Αθήνας, μιλά για το πώς έγραψε τους στίχους του αριστουργήματός του, «Άγιος Φεβρουάριος»
Ο ΤΙΤΛΟΣ Άγιος Φεβρουάριος είναι του Μούτση. Εγώ του είχα πει Αγιος Ιανουάριος ... τα μαρτύρια του Αγίου Στεφάνου, του Αγίου Ιανουάριου - και πετάγεται ο Μούτσης και λέει «Αυτό είναι, Άγιος Φεβρουάριος, τέρμα». Η καταστροφή της Σμύρνης ήταν ένα ιστορικό γεγονός. Με την καταστροφή της Σμύρνης, όπως και με τον διωγμό των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, χάσαμε τη συνέχεια του ελληνισμού. Αυτή ήταν η σημαντικότερη απώλεια. Όμως, ο Αγιος Φεβρουάριος δεν μιλά μόνο για την καταστροφή της Σμύρνης, αλλά και για ό,τι χάνουμε οριστικά, για κάτι οριστικά χαμένο, όπως η Σμύρνη. Υπάρχουν πολλές νύξεις στον δίσκο γύρω απ’ αυτό.
Όταν έφυγα από τη Σύρο, αισθάνθηκα σαν να έχανα τη Σμύρνη. Αν κάποιος διαβάσει τους στίχους προσεκτικά, θα δει ότι δεν αναφέρονται μόνο στη Σμύρνη. Το «σπίτι στην ανηφοριά» είναι στη Σύρο, οι «δρόμοι γεμάτοι πιπεριές» είναι στη Σύρο, οι «τζαμαρίες» είναι στη Σύρο. Βεβαίως, τα σπίτια τα ελληνικά στη Σμύρνη είχαν τζαμαρίες, αλλά και στη Σύρο είχαν επίσης. Και πίσω από τις τζαμαρίες υπήρχαν μπιγκόνιες, φτέρες, φυτά και λουλούδια.
Εικόνες από τη Σύρο έχω χρησιμοποιήσει πάρα πολλές και στα ποιήματά μου και στα πεζά. Και στα τραγούδια μου επίσης, αλλά χωρίς να αναφέρομαι συγκεκριμένα.
Εκεί που λέω «κάμαρες που μύριζαν λιβάνι και του Ιορδάνη το νερό» θυμάμαι που πήγαινα όταν ήμουν παιδί, σε ένα σπίτι που μύριζε λιβάνι, γιατί μόλις είχαν θυμιατίσει. Σε αυτό το σπίτι ξαναπήγα ύστερα από σαράντα πέντε χρόνια, είναι μια μικρή πανσιόν τώρα, μπήκα μέσα και είπα: «Μπορώ να το δω; Ερχόμουν μικρός». Και με αφήσανε. Είναι φοβερό να μπαίνεις σε ένα σπίτι ύστερα από πάρα πολλά χρόνια. Ορισμένα πράγματα που νόμιζες ότι ήταν πολύ μεγάλα είναι τόσο μικρά, εάν τα δεις ύστερα από τόσα χρόνια. Μια σταλίτσα φαίνονται, αλλά στο μυαλό σου παίρνανε τεράστιες διαστάσεις.
Επίσης, μου ’ρχονται στο μυαλό οι ήχοι, οι μυρωδιές - μυρωδιές φαγητών, για παράδειγμα. Όταν πάω σ' ένα σπίτι και μαγειρεύουν κι έρχεται η μυρωδιά, ξέρω τι είναι κι αμέσως πάει πίσω στη Σύρο η σκέψη, σε μια μυρωδιά συγκεκριμένη και σ’ έναν ορισμένο χώρο. Ας πούμε, υπάρχει μια κυρία που φτιάχνει ψάρια σαβόρι, με δεντρολίβανο, ξίδι και σάλτσα. Φτιάχνουν αυτή τη σάλτσα την πάρα πολύ ωραία για να μην πετάξουν τα τηγανητά ψάρια - τα τρώνε την επόμενη μέρα. Αυτοί ήταν τρόποι για να κάνουν οικονομία οι άνθρωποι. Στα παλιά χρόνια είχαν και το μπάλωμα, ας πούμε, που έχει καταργηθεί πλέον.
Συνέχεια νιώθω σαν πρόσφυγας. Σε τι συνίσταται αυτό; Στο να είσαι ξένος απ’ όλους και απ’ όλα. Όλοι μας δεν αισθανόμαστε πρόσφυγες στην Ελλάδα; Μας δίνουν ένα κομμάτι ψωμί, αλλά τουλάχιστον δεν στεκόμαστε στην ουρά για να πάρουμε φαγητό. Φοβάμαι ότι θα γίνει κι αυτό.
Από τον δίσκο στην αρχή ακούστηκε μια δυο φορές η φράση «ο Χάρος βγήκε παγανιά» - συνέπεσε και το συμβάν με τον Νίκο Κοεμτζή. Και ο Δημήτρης Ψαθάς και ο Αλέκος Σακελλάριος τη χρησιμοποίησαν σε κείμενά τους για το συμβάν, το ’71 και το 72, αλλά δεν νομίζω ότι αυτό έπαιξε κάποιον ρόλο. Τυχαία έγινε επιτυχία το συγκεκριμένο τραγούδι. Σταδιακά πολλά τραγούδια του δίσκου έγιναν επιτυχίες, ακούγονταν από τα ραδιόφωνα. Για μένα το γεγονός αυτό ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία, με χαροποίησε. Έπρεπε να έχουμε πάρει δέκα δεκαπέντε χρυσούς δίσκους με αυτό το έργο, αλλά τότε δεν απονέμονταν χρυσοί δίσκοι. Δεν έχω υπολογίσει με ακρίβεια τις πωλήσεις. Μόνο ο Κηλαηδόνης καταγράφει με ακρίβεια τις πωλήσεις των δίσκων του, πρώτα πρώτα γιατί έχει τάξη μέσα του και δεύτερον γιατί ξέρει από αριθμούς. Ουδείς άλλος συνθέτης ή στιχουργός δεν έχει καταγράψει τις πωλήσεις των έργων του με τόση σιγουριά.
Και αργότερα ο 'Αγιος Φεβρουάριος πρέπει να πούλησε χιλιάδες δίσκους. Και σήμερα ακόμα πουλάει, όπως και η Θητεία. Δίσκοι σαράντα χρόνων και συνεχώς ανατυπώνονται. Κάποια στιγμή θα σταματήσει αυτή η παράσταση.
Τότε γνώρισα τον Δημήτρη Μητροπάνο, καθώς και την Πετρή Σαλπέα. Ήταν ένα σπουδαίο κορίτσι. Και ενώ η φωνή της ήταν αγαπητή και τo πρόσωπό της γλυκύτατο, δεν είχε τύχη. Ήταν ωραία τραγουδίστρια. Την άκουσα σε κάτι τραγούδια του Μίμη Πλέσσα.Ένα ειδικά, σε στίχους του Δημήτρη Χριστοδούλου, είναι πάρα πολύ ωραίο, μιλά για τη βροχή. Όσο για τον Μητροπάνο, τι να πω; Ένας σπουδαίος τραγουδιστής.
Ένα από τα τραγούδια του Αγίου Φεβρουάριου είναι αφιερωμένο στον Σταμάτη Κομνηνό. Ήταν ναυτικός από την Τήνο, τραυματίστηκε στη Νέα Ορλεάνη σε αυτοκινητικό δυστύχημα καθώς πήγαινε γράμματα από το πλοίο στο ταχυδρομείο, και πέθανε στην Αθήνα. Ήταν πεντέξι χρόνια μικρότερος μου, γνωστός του πατέρα μου. Και έγραψα ένα τραγούδι στη μνήμη του.Έμεινε για ένα μεγάλο διάστημα σε νοσοκομείο της Νέας Ορλεάνης, μετά τον έφεραν στην Αθήνα και πέθανε. Πήγα στην κηδεία του.
Στο «Η σούστα πήγαινε μπροστά» περιγράφω τους περιφερόμενους μανάβηδες της Σύρας. Αν βρεθούμε όλοι μαζί κάποτε στο νησί, θα σας δείξω και τον τοίχο στον οποίο στέκονταν. Οι μανάβηδες πήγαιναν τοίχο τοίχο για να έχουν σκιά.
Στο «Κομοδίνο» αναφέρομαι στο άλμπουμ με τον δικέφαλο αετό. Υπήρχαν τέτοια άλμπουμ φωτογραφιών. Και ο δικέφαλος αετός εκφράζει μια ιδέα εθνικής συνείδησης, η οποία θα υπάρχει πάντα. Η Κωνσταντινούπολη είναι διαχρονική, και ήταν διαχρονική και επί Χούντας, σε αντιδιαστολή με τις βλακείες που ακουγονταν τότε για να πάμε να πάρουμε την Πόλη και τη Σμύρνη. Ας πάνε να την πάρουνε.
Με τον πατέρα μου δεν μιλήσαμε ποτέ για τους στίχους μου. Ποτέ. Ούτε με τη μητέρα μου. Μόνο η μεγάλη μου αδελφή με παίρνει κάποιες φορές τηλέφωνο και μου λέει: «Βάλε την τηλεόραση, παίζουν ένα τραγούδι σου». Τι με νοιάζει; Δεν με ενδιαφέρει. Ούτε τον κόσμο ενδιαφέρει. Μόνο κάτι σαλταρισμένοι ενδιαφέρονται πλέον.
Μεγάλη επιτυχία έγινε και το «Άλλος για Χίο τράβηξε». Η επιτυχία του οφείλεται στη μελωδία, η οποία σήκωσε το τραγούδι. Όλος ο δίσκος είναι διαχρονικός, πάντα για τη μουσική μιλώντας, και πολύς κόσμος με συνδέει ακόμη με το συγκεκριμένο έργο - έκανε τεράστια εντύπωση. Δεν μπορείς να ξέρεις όμως τι είναι αυτό που κάνει έναν δίσκο να έχει απήχηση, δεν υπάρχει απάντηση γι' αυτό. Ομοίως, δεν μπορείς να ξέρεις πότε ένα τραγούδι θα γίνει επιτυχία. Αν το ξέραμε αυτό, θα βάζαμε το κομπιουτεράκι στην πρίζα και θα γράφαμε συνέχεια. Τότε υπήρχαν δυο ραδιοφωνικοί σταθμοί, και δεν υπήρχαν πολλοί παραγωγοί. Δυο τρεις ήταν, οι οποίοι χρηματοδοτούνταν αδρότατα και από τους καλλιτέχνες και από τις εταιρείες, όπως και σήμερα. Ξέρω σίγουρα ότι ο Μάνος Χατζιδάκις, όταν έβγαλε το «Χάρτινο το φεγγαράκι», παρακαλούσε μια γνωστή μου κυρία, μουσική παραγωγό, να του παίξουν τα τραγούδια του στο ραδιόφωνο. Ήταν η μόνη επαφή που μπορούσες να έχεις με τον κόσμο.
__________
Από το βιβλίο «Μαλαματένια λόγια», εκδ. Μεταίχμιο, καταγραφή-επιμέλεια: Σπύρος Αραβανής- Ηρακλής Οικονόμου
