Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΝΤΩΝ
Δεν έχει νόημα η επιχειρηματολογία αν η προσωρινή εξαίρεση των πνευματικών δικαιωμάτων (ΠΔ) των εμβολίων είναι και ηθική επιταγή και επείγουσα ανάγκη για τις φτωχές χώρες. Ουδείς τόλμησε να τα αμφισβητήσει, και συνεπώς περιττεύει κάθε συζήτηση.
Ούτε η εμπλοκή σε διαμάχες για το ποιος το είπε πρώτος, ποιος δεύτερος και ποιος τρίτος. Αυτή την ελληνική πατέντα — η διύλιση σοβαρών ζητημάτων μέσα από τον μικρόκοσμό μας αποφεύγοντας να προσεγγίσουμε την ουσία τους — φαίνεται πως δεν πρόκειται να την άρουμε στον αιώνα τον άπαντα.
Tρία μείζονα ζητήματα έχουν ανακύψει στη δημόσια σφαίρα κατά της άρσης των ΠΔ των πατεντών. Το πρώτο είναι ότι δεν χρειάζεται, διότι το υπάρχον πλαίσιο του ΠΟΕ επαρκεί για την πρόσβαση στην τεχνολογία. Έπεται το επιχείρημα ότι η άρση θα είναι αναποτελεσματική και δεν πρόκειται να καλύψει τις ελλείψεις στη ζήτηση των εμβολίων, διότι οι αναπτυσσόμενες χώρες δεν έχουν τους απαραίτητους πόρους (τεχνολογία και τεχνογνωσία) για την παραγωγή των εμβολίων. Τέλος, το ύστατο επιχείρημα είναι ότι αν θιγούν τα ΠΔ υπονομεύεται η μελλοντική Έρευνα και Ανάπτυξη και καινοτομία.
Η άρση είναι αναγκαία, αλλά όχι και ικανή: δεν πρόκειται εν μια νυχτί να λυθεί το πρόβλημα της προσφοράς των εμβολίων. Ουδείς από όσους την υποστηρίζουν ισχυρίζεται το αντίθετο. Επιπλέον, ουδείς (σοβαρός) υποστηρίζει ότι δεν θα υπάρξει λογική αποζημίωση στους κατόχους των ΠΔ, βάσει του κόστους της Ε&Α και άλλων επενδύσεων. Αφετηρία κάθε γόνιμης πραγμάτευσης του θέματος είναι οι δύο αυτές παραδοχές, και το αντίθετο αποτελεί στρεψοδικία.
Η άρση των πατεντών δεν χρειάζεται
Πρώτα απ’ όλα, αν η άρση είναι ασήμαντη δεν εξηγείται η σφοδρή αντίδραση της φαρμακοβιομηχανίας και ορισμένων κυβερνήσεων.
Η πνευματική ιδιοκτησία σε παγκόσμιο επίπεδο καθορίζεται από τη συμφωνία TRIPS του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Το αίτημα είναι να υπάρξει προσωρινή άρση των πνευματικών δικαιωμάτων, λόγω των εξαιρετικών συνθηκών της covid-19, των πατενταρισμένων δικαιωμάτων, ώστε να παράγονται σε επερκείς ποσότητες εμβόλια, διαγνωστικά τεστ και τα συναφή.
Το επιχείρημα ότι στην TRIPS περιέχονται προβλέψεις, κυρίως η αναγκαστική αδειοδότηση (compulsory licensing) — το δικαίωμα των κρατών να επιτρέπουν σε εγχώριες εταιρείες να παράγουν πατενταρισμένα προϊόντα δίχως την άδεια του ιδιοκτήτη τους — δεν λύνουν το πρόβλημα.
Η αναγκαστική αδειοδότηση, που σημειωτέον θεσμοθετήθηκε ύστερα από πολλούς αγώνες στην επιδημία του HIV/AIDS, αφορά σχεδόν αποκλειστικά την εγχώρια κατανάλωση, και είναι πρακτικά αδύνατο να γίνουν εξαγωγές σε φτωχές χώρες με αδυναμία παραγωγής, πράγμα που περιορίζει την παγκόσμια προσφορά. Επιπλέον, οι φαρμακοβιομηχανίες έχουν αναπτύξει ένα πλέγμα από πατέντες μέχρι μυστικές εμπορικές «αποκλειστικότητες», που δεν καλύπτονται από την αναγκαστική αδειοδότηση, και τα πράγματα περιπλέκονται περαιτέρω λόγω του ότι τα συστατικά στοιχεία (αναφέρονται αριθμοί από 100 έως 250) καλύπτονται από άλλα ΠΔ.
Η άρση των ΠΔ θα άνοιγε τον δρόμο ώστε κάθε χώρα να παράγει ή να εισάγει εμβόλια σε τιμές πολύ χαμηλότερες από τις σημερινές, οι οποίες κυμαίνονται από 2 έως 40 δολάρια η δόση, και να μην υπάρχει το παράδοξο φαινόμενο πλούσιες χώρες να πληρώνουν λιγότερο τη δόση του εμβολίου από φτωχές.
Η καθηγήτρια της νομικής σχολής του Γέιλ, Έμι Καπτσίνσκι, έχει τεκμηριώσει επαρκώς γιατί η υπάρχουσα νομοθεσία των ΗΠΑ παρέχει στη διοίκηση Μπάιντεν την ισχύ να απαιτήσει τη διανομή και το ξεπέρασμα των εμποδίων στα ΠΔ, και πώς η εξαίρεση στην TRIPS μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση της παραγωγής παγκοσμίως.
Η άρση θα είναι αναποτελεσματική
Η άρση των ΠΔ των πατεντών δεν θα επιλύσει τις ελλείψεις στο εμβόλια. Προφανώς, πολλά ακόμη πρέπει να γίνουν, όπως η πρόσβαση στην τεχνολογία και την τεχνογνωσία εταιρειών χρηματοδοτημένων από το δημόσιο.
Ωστόσο, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς όπως παρουσιάζονται. Ο πρώην διευθυντής χημείας της Moderna, Σουχάιμπ Σιντίκι, υποστήριξε ότι με επαρκή απόκτηση τεχνολογίας και τεχνογνωσίας πολλά εργοστάσια μπορούν να ξεκινήσουν παραγωγή σε 4 μήνες. Η δε CEPI (The Coalition for Epidemic Preparedness Innovations) έχει προσδιορίσει κάπου 250 εργοστάσια που μπορούν να παρασκευάσουν εμβόλια mRNA.
Πέραν αυτού, σημασία έχει ποιος είναι ο χρονικός ορίζοντας μας. Πριν από τρεις μέρες, o πρόεδρος της Moderna, Στεφάν Μπανσέλ, βεβαίωσε ότι ο εμβολιασμός θα συνεχιστεί για «πολύ μακροπρόθεσμα», διότι η covid-19 «δεν θα εξαφανιστεί». Και πριν από ενάμιση μήνα, ο διευθυντής οικονομικών υπηρεσιών της Pfizer, Φρανκ Ντ’Αμέλιο, δήλωσε ότι οι τιμές θα αυξηθούν άπαξ και η πανδημία γυρίσει σε ενδημία, το περιθώριο κέρδους θα αυξηθεί, και είναι «ολοένα πιθανότερο ότι θα πραγματοποιείται ετήσιος επανεμβολιασμός... για το ορατό μέλλον».
Υπονομεύεται η καινοτομία
Το ύστατο επιχείρημα είναι ότι η άρση υπονομεύει τη μελλοντική καινοτομία, με την έννοια ότι απαιτούνται τα μονοπώλια για να ανταμείβονται οι επενδύσεις και τα ρίσκα.
Καταρχάς, τα ΠΔ ουδέποτε σχεδιάστηκαν για χρήση σε πανδημίες, και στον παρελθόν υπήρξαν εξαιρέσεις για να μην υπάρξουν φραγμοί για τη δημόσια υγεία, όπως με την παραγωγή πενικιλίνης στον Β΄ΠΠ, όπως μας θύμισε η Μαριάνα Ματσουκάτο. Εξάλλου, ουδέποτε η Ε&Α σε επιδημίες συνδέθηκε με τους κλασικούς μηχανισμούς της αγοράς, όπως οι πατέντες. Αυτό συνέβη με τον Ebola και το ίδιο συνέβη με την covid-19, στις οποίες μαζικές δημόσιες επενδύσεις πρακτικά εξαφάνισαν κάθε κίνδυνο από τις εμπλακείσες εταιρείες.
Όντως, η παρουσία του δημόσιου τομέα υπήρξε καταλυτική. Οι εταιρείες αξιοποίησαν προηγούμενη έρευνα, βασική και εφαρμοσμένη, χρηματοδοτημένη από τον δημόσιο τομέα. Πέραν όλων των άλλων, η σημαντικότερη ανακάλυψη σχετικά με τα εμβόλια mRNA έγινε από τους Καταλίν Καρικό και Ντρου Γουάισμαν στο πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, η δε έρευνά τους συνεχίστηκε σε διάφορες χώρες.
Η ανάπτυξη του εμβολίου της AstraZeneca/Oxford εκτιμάται ότι χρηματοδοτήθηκε κατά 97% από δημόσιους πόρους. Η αμερικανική κυβέρνηση χρηματοδότησε με τουλάχιστον 955 εκατ. δολάρια τη Moderna προκειμένου να επιταχύνει την ανάπτυξη του εμβολίου, συμπεριλαμβανομένων των κλινικών δοκιμών, ενώ συνολικά στις ΗΠΑ έξι εταιρείες δέχθηκαν γύρω στα 12 δισ. δολάρια δημόσιο χρήμα. Η αρχική χρηματιστηριακή αξία της Moderna ήταν 1,1 δισ. δολάρια το 2018, τον Δεκέμβριο του 2020 η κεφαλαιοποίησή της ανήλθε στα 28 δισ. δίχως ακόμη να έχει προϊόν, ενώ σήμερα έχει ξεπεράσει τα 70 δισ. Όλα αυτά συνέβησαν χάρη στον καθοριστικό ρόλο των κυβερνήσεων ως απαραίτητου συνεργάτη, οι δε επενδυτές κέρδισαν ήδη μεγάλα ποσά ώστε κάλλιστα θα μπορούσαν να περιορίσουν την απληστία τους.
Επίλογος. Παρά την υποστήριξη του Τζο Μπάιντεν και της επικεφαλής του ΠΟΕ, Οκόντζο-Ιουεάλα, μόνο λίαν συγκρατημένη αισιοδοξία επιτρέπεται ότι η σύνοδος του Ιουνίου του ΠΟΕ θα εγκρίνει την προσωρινή άρση των ΠΔ, και θα διαλύσει τους διάχυτους πλέον ισχυρισμούς για «εμβολιαστικό απαρχάιντ» (Γκόρντον Μπράουν).
Η σφοδρή αντίδραση της φαρμακοβιομηχανίας και ορισμένων κυβερνήσεων δεν έχει να κάνει με την απόδοση των επενδύσεων τους, που είναι και θα παραμείνει υψηλή. Αυτό που διακυβεύεται είναι η μονοπωλιακή τους ισχύ, και η συνακόλουθη προσοδοθηρία τους (Τζόζεφ Στίγκλιτς).
Πάντως, ανεξαρτήτως του τι συμβεί, υπάρχει ένα ζήτημα για έκαστο εξ ημών. Εξαιρώντας λίγους που φαντασιώνονται την ανατροπή του καπιταλισμού, οι υπόλοιποι πρέπει να απαντήσουμε τι καπιταλισμό θέλουμε. Φυσικά, η απάντηση καθενός θα εξαρτηθεί και από τον ορθολογισμό του και από το αξιακό του σύστημα. Όπως, ακριβώς, και στη μερική περίπτωση των πατεντών.
Πηγή: CEPI, Economist, Nature, Project Syndicate, The Law and Political Economy (LPE) Project
• • •
Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΗ ΟΝΤΡΕΪ ΧΕΠΜΠΟΡΝ
Στη φωτογραφία αυτή του 1946, αριστερά είναι η Βαρόνη Έλλα φαν Χέεμστρα, μητέρα της 17-χρονης έφηβης (δεξιά) που βοήθησε την αντίσταση στην κατεχόμενη Ολλανδία στον Β΄ΠΠ.
Το όνομά της Όντρεϊ Χέπμπορν, και πριν από μέρες θα είχε κλείσει τα 92 της (4 Μαΐου 1929 – 20 Ιανουαρίου 1993).
Η 15χρονη ταλαντούχα χορεύτρια Χέπμπορν χόρευε στα παράνομα «σκοτεινά απογευματινά» σε βίλες με σκοπό να μαζευτούν χρήματα πρώτα για καλλιτέχνες χωρίς δουλειά, και κατόπιν για Εβραίους και την Αντίσταση — «σκοτεινά», επειδή τα παντζούρια ήταν κλειστά και ο φωτισμός λίγος για να μην τους καταλάβουν οι Γερμανοί. Επιπλέον, γνωρίζοντας τέλεια αγγλικά, η έφηβη Χέπμπορν μετέφερε τροφή και μηνύματα σε αεροπόρους των Συμμάχων, που είχε καταρριφθεί το αεροπλάνο τους και τους έκρυβε η Αντίσταση.
Αυτά θα ήταν υπεραρκετά για να χαρακτηρίζαμε «αντιστασιακό» κάποιον πολύ μεγαλύτερό της.
• • •
ΓΚΕΝΤΕΛ ΚΑΙ ΧΑΪΖΕΝΜΠΕΡΓΚ
Όταν, πρώτα ο Θεός, γίνω δικτάτορας, θα απαγορεύσω με έναν νόμο και ένα άρθρο τους πολίτες να αραδιάζουν επιχειρήματα για τις συνέπειες του θεωρήματος του Γκέντελ και της αρχής της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ στη σχετικότητα της ηθικής και της κουλτούρας.
[παραλλαγή μιας παλιάς σκέψης του Νώε Σμιθ]
• • •
ΤΟ ΡΗΤΟ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ
«Πάντα υπάρχει χώρος για αυτοσχεδιασμό».
— Σοτότζιτ Ράι (Satyajit Ray, 2 Μαΐου 1921 – 23 Απριλίου 1992)
