ΠΟΣΟ ΒΟΗΘΑ ΤΟ ΚΟΙΝΟ η σκιτσογράφηση των πρωταγωνιστών μιας δίκης; Ποιες δίκες στην Ελλάδα «σκιτσαρίστηκαν» περισσότερο; Τι δυνατότητες έχει ο καλλιτέχνης να εκφραστεί δημιουργικά και ταυτόχρονα να αποτυπώσει πιστά χαρακτήρες και στιγμιότυπα με δεδομένα τα στενά περιθώρια που του δίνονται μέσα σε μια δικαστική αίθουσα; Υπάρχουν κόμικ εκδόσεις σχετικές με το σκιτσορεπορτάζ και πώς προσδιορίζεται η σχέση του με την ποπ κουλτούρα;
Αυτά τα ερωτήματα απηύθυνα στους συντελεστές του πάνελ «Δικαιοσύνη στην πένα - Η τέχνη του σκιτσορεπορτάζ» (στην Αθηνά Κακλαμάνη, δικηγόρο και συντάκτρια του «Smassing Culture», τον Τάσο Θεοφίλου από τις εκδόσεις Red ‘n’ Noir, τον σκιτσογράφο John Antono και τη δημοσιογράφο Ελευθερία Κουμάντου, με τον Πάνο Παπαγεωργίου της ComicDom Team στον συντονισμό) και ιδού κάποιες απαντήσεις που πρόλαβα να σταχυολογήσω λίγο προτού ανοίξει πανηγυρικά στην Τεχνόπολη η αυλαία του φετινού 27ου Comicdom Con.
«Το δικαστικό σκιτσορεπορτάζ δίνει τη δυνατότητα στον απλό πολίτη να αποκτήσει μέσω αυτού εικόνα μιας δίκης χωρίς να είναι ο ίδιος παρών, και καταφέρνει να αποτυπώσει το κλίμα της, βοηθώντας και τους ίδιους τους δημοσιογράφους στο έργο τους».
«Ο σκιτσογράφος μιας δίκης οφείλει να κινείται στα όρια που υπάρχουν και για τον δημοσιογράφο, συγκεκριμένα να σέβεται το τεκμήριο της αθωότητας του κατηγορουμένου και να μην προσβάλλει την προσωπικότητά του. Έχουμε, για παράδειγμα, νομολογιακό προηγούμενο κατά το οποίο μια καρικατούρα σχετικά με μια δημόσια σύμβαση στα όρια της νομιμότητας απεικόνιζε μια δικαστή στα χέρια ενός δημάρχου, με λεφτά στην τσέπη.
Η δικαστής ήταν παντρεμένη και κατά τη γνώμη της άφηνε στον αναγνώστη την εντύπωση ότι είχε παράνομη ερωτική σχέση με τον δήμαρχο. Στο πρωτόβαθμο δικαστήριο ο σκιτσογράφος καταδικάστηκε, κάτι που ανατράπηκε στον δεύτερο βαθμό μετά την άσκηση έφεσης, καθώς το δικαστήριο έκρινε ότι παραβιαζόταν η ελευθερία της έκφρασής του. Ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Είναι έπειτα γεγονός ότι η καλλιτεχνική φύση του δικαστικού σκιτσορεπορτάζ το κάνει να αποκτά τα δικά του φτερά, ξεφεύγοντας από τις δημοσιογραφικές τυπικότητες», θα πει η δικηγόρος Αθηνά Κακλαμάνη.
«Η σκιτσογράφηση μιας δίκης καλύπτεται και εξυπηρετεί το άρθρο 93 του Συντάγματος, το οποίο καθιστά τη δημοσιότητα θεμελιώδη αρχή της δίκης μέσα από τον δημόσιο χαρακτήρα των συνεδριάσεων και τη δημόσια απαγγελία των δικαστικών αποφάσεων, έτσι ώστε το έργο της δικαστικής εξουσίας να ελέγχεται από τον κυρίαρχο λαό. Πρόκειται για τη λεγόμενη άμεση δημοσιότητα ή “λαϊκή δημοσιότητα”, δηλαδή τη δυνατότητα, όποιος το επιθυμεί, να παρακολουθήσει από κοντά την εξέλιξη της διαδικασίας με τις δικές του αισθήσεις, μέσα από την αυτούσια παρουσία στο ακροατήριο. Παράλληλα, γίνεται λόγος και για την έμμεση δημοσιότητα, δηλαδή τη δημοσιογραφική κάλυψη των δικών.
Στην ελληνική περίπτωση εφαρμόζεται μια ενδιάμεση άποψη, σύμφωνα με την οποία η δημοσιότητα καλύπτει τα έντυπα μέσα, ενώ αποκλείει τα ηλεκτρονικά, δηλαδή τη μετάδοση της δίκης από την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο, καθώς και την κινηματογράφηση ή τη μαγνητοσκόπησή της. Αυτό ακριβώς το κενό έρχεται και καλύπτει το δικαστικό σκιτσορεπορτάζ, το οποίο αφενός δίνει τη δυνατότητα στον απλό πολίτη να αποκτήσει μέσω αυτού εικόνα μιας δίκης χωρίς να είναι ο ίδιος παρών, αφετέρου καταφέρνει να αποτυπώσει το κλίμα της, βοηθώντας και τους ίδιους τους δημοσιογράφους στο έργο τους».
«Ο λόγος που αυτή η μορφή δημοσιογραφικής τέχνης ή καλλιτεχνικής δημοσιογραφίας αναπτύχθηκε είναι η κατά περιόδους και περιπτώσεις απαγόρευση λήψης φωτογραφιών εντός των δικαστικών αιθουσών. Παρά το κενό που αναμφισβήτητα καλύπτει ο σκιτσογράφος, μεταφέροντας με το πενάκι του σκηνές από την εξέλιξη μιας δίκης, δεν θεωρώ ότι υποκαθιστά τη δουλειά του φωτογράφου. Ακόμα όμως και όταν επιτρέπεται η φωτογραφική κάλυψη, το δικαστικό σκιτσορεπορτάζ διατηρεί μια αυτοτελή δημοσιογραφική και καλλιτεχνική αξία.
Από τις δικαστικές υποθέσεις που είχαν αξιόλογη σκιτσογραφική κάλυψη είναι σίγουρα το πρωτόδικο της Χ.Α. (Απρίλης 2015 - Οκτώβρης 2020) και η εκδίκαση της επίθεσης με βιτριόλι εναντίον της Ιωάννας Παλιοσπύρου (Σεπτέμβρης 2021), όπου ο John Antono διέσωσε με το πενάκι του στιγμιότυπα από τη διαδικασία. Ο συγκεκριμένος δημιουργός ήταν και ο πρώτος που κάλυψε σκιτσογραφικά τη δίκη για τον φονικό ξυλοδαρμό του Ζακ Κωστόπουλου/της Zackie Oh. Ακολούθησαν οι Kanellos Cob, Chrispy Shift, Παναγιώτης Μητσομπόνος και Αλεξία Οθωναίου», λέει ο Τάσος Θεοφίλου.
«Η περίοδος του Μεσοπολέμου παρουσιάζει αξιόλογη ποσοτική και ποιοτική παραγωγή, παρότι δεν απαγορευόταν η λήψη φωτογραφιών στις δικαστικές αίθουσες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα πλούσια από κάθε άποψη ρεπορτάζ από τη δίκη των Φούλας Αθανασοπούλου και Αρτέμιδας Κάστρου (Φλεβάρης - Μάρτης 1932), κατηγορούμενες για τη δολοφονία και τον τεμαχισμό του εργολάβου Μίμη Αθανασόπουλου, που αποτέλεσε μία από τις πιο πολύκροτες υποθέσεις της ελληνικής δικαστικής ιστορίας συνολικά. Υπάρχουν πολύ σημαντικές ιστορικές υποθέσεις των οποίων στιγμιότυπα διασώζονται αποκλειστικά χάρη στο δικαστικό σκιτσορεπορτάζ, όπως η Δίκη των Εξ (Οκτώβριος - Νοέμβριος 1922), η δίκη των κομμουνιστών φαντάρων του Ουλαμού Καλπακίου (Γενάρης 1931) και οι δυο δίκες για την αιματηρή Ληστεία της Πέτρας (φθινόπωρο 1927 και φθινόπωρο 1929)», συνεχίζει κάνοντας μια ενδιαφέρουσα ιστορική αναδρομή.
«Το σκίτσο είναι από μόνο του μια ολόκληρη τέχνη. Στην περίπτωση της καταγραφής μιας δικαστικής διαδικασίας, η καλλιτεχνική απεικόνιση συμβαδίζει με ένα είδος ρεπορτάζ. Ειδικά σε περιπτώσεις δικών με μεγάλο κοινωνικό ενδιαφέρον, που για διάφορους λόγους δεν επιτρέπεται η φωτογραφική τους κάλυψη, τα σκίτσα υποκαθιστούν αυτή την ανάγκη, βοηθώντας το κοινό να έχει μια εικόνα μέσα από τη δικαστική αίθουσα, διαμεσολαβημένη από την καλλιτεχνική οπτική του σκιτσογράφου. Μήπως όμως και οι φωτογραφίες δεν έχουν ένα καλλιτεχνικό “φίλτρo”; Θεωρώ ότι το σκιτσορεπορτάζ και το φωτορεπορτάζ έχουν αρκετές ομοιότητες ως προς το αισθητικό κριτήριο. Το δικαστικό σκιτσορεπορτάζ, τώρα, δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Απαιτεί καταρχάς στοιχειώδεις γνώσεις των διαδικασιών μέσα σε μια αίθουσα: ποιος είναι ο εισαγγελέας, ποιοι οι ένορκοι, πού κάθονται οι συνήγοροι υπεράσπισης και πού οι συνήγοροι κατηγορίας, τι διαμείβεται και τι είναι σημαντικό να καταγραφεί με το πενάκι.
Οι συνθήκες δεν είναι πάντα ιδανικές: περιορισμένος χώρος, περίεργα βλέμματα, στενά χρονικά πλαίσια. Υπάρχουν επίσης τα απρόοπτα, οι εντάσεις, οι θεατρινισμοί και πρέπει να είσαι σε διαρκή εγρήγορση για να τα καταγράψεις», λέει ο John Antono. «Παρότι φαινομενικά ο σκιτσογράφος των δικών δεν θεωρείται δημοσιογράφος, η δουλειά του είναι εξίσου δημοσιογραφική. Πρόκειται για καταγραφή οπτικών πληροφοριών. Για μένα, όμως, πιο σημαντική είναι η μελλοντική αξία αυτών των σκίτσων ως ιστορικών τεκμηρίων. Για να παραφράσω το κλισέ, μια εικόνα τεκμηριώνει χίλιες λέξεις. Η επικαιρότητα κυλάει και ξεχνιέται σε λίγες μέρες ή και ώρες, χωρίς να εκτιμήσουμε τη σημασία κάποιων γεγονότων στις πραγματικές τους διαστάσεις. Ύστερα όμως από πολλές δεκαετίες τα σκίτσα μεγάλων δικών μπορεί να αξιοποιηθούν ως πρωτογενείς ιστορικές πηγές», συμπληρώνει.
Υπάρχουν, άραγε, ή προγραμματίζονται εκδόσεις με τέτοιο περιεχόμενο; «Ως Red 'n’ Noir θεωρήσαμε σκόπιμο να διασωθεί το υλικό από τη σκιτσογραφική κάλυψη της δίκης για τον φονικό ξυλοδαρμό της Zackie Oh/του Ζακ Κωστόπουλου. Έτσι, με τη στήριξη του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ και του ZackieOh Justice Watch εκδώσαμε τη συλλογή “Βλέπουμε με τα χέρια τους: Το δικαστικό σκιτσορεπορτάζ της δίκης για τον φονικό ξυλοδαρμό της/του Zackie Oh/Ζακ Κωστόπουλου”, στην οποία περιλαμβάνονται σκίτσα των John Antono, Kanellos Cob, Chrispy Shift, Παναγιώτη Μητσομπόνου και Αλεξίας Οθωναίου. Τα έσοδα θα διατεθούν για την οικονομική ενίσχυση του δικαστικού αγώνα της οικογένειας.
Εκδώσαμε επίσης τη συλλογή “Η φονική τριάς”. Πρόκειται για το δικαστικό σκιτσορεπορτάζ του Εγκλήματος στου Χαροκόπου (1932) και περιλαμβάνει 129 (κυρίως ανυπόγραφα) σκίτσα από συνολικά έξι εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας της εποχής (Βραδυνή, Ελεύθερος Άνθρωπος, Ελληνική, Ακρόπολις, Πατρίς, Εσπερινή). Υπό έκδοση είναι και η συλλογή 110 σκίτσων από τη Δίκη των Εξ του ’22 από τις εφημερίδες Έθνος, Εμπρός, Εσπερινή, Πατρίς και Πολιτεία», θα πει ολοκληρώνοντας ο Τάσος Θεοφίλου.
Το πάνελ «Δικαιοσύνη στην πένα - Η τέχνη του σκιτσορεπορτάζ» θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 13/5, 18:40-20:00 στο Innovathens της Τεχνόπολης του Δήμου Αθηναίων
