Δυο κούτες με συντρίμμια και ένα Μπούκερ

ΕΙΝΑΙ 11 ΙΟΥΛΙΟΥ 1986 στο Ανατολικό Βερολίνο. Βρέχει. Η 19χρονη Καταρίνα, φοιτήτρια Γραφικών Τεχνών, βρίσκεται στο λεωφορείο, όταν το βλέμμα της πέφτει πάνω σε έναν άντρα. Είναι πολύ μεγαλύτερός της, ίσως μεγαλύτερος και από τον πατέρα της. Είναι ο Χανς, συγγραφέας και ραδιοφωνικός παραγωγός. Η στιγμή της συνάντησης αποδεικνύεται μοιραία. Είναι η στιγμή του Καιρού, του αρχαίου Έλληνα Θεού που προσωποποιεί την ευνοϊκή χρονική στιγμή.

«Καιρός» (Kairos) είναι και ο τίτλος του μυθιστορήματος της Έρπενμπεκ. Θα αποδειχθεί όμως ευτυχής η στιγμή που η 19χρονη Καταρίνα συναντά τον 53χρονο Χανς; Αυτός είναι παντρεμένος. Μια σύζυγος, η Ινγκριντ, ένας γιος, ο 14χρονος Λούντβιχ, αλλά και μια ερωμένη, συνάδελφός του στο ραδιοφωνικό σταθμό. Την πρώτη μέρα της συνάντησης της Καταρίνα και του Χανς η Ίνγκριντ και ο Λούντβιχ λείπουν από το σπίτι. Ο Χανς οδηγεί το 19χρονο κορίτσι στο σπίτι του. Ακούνε Σούμπερτ, Μπαχ και κάνουν έρωτα υπό τους ήχους του ρέκβιεμ του Μότσαρτ, πάνω στο συζυγικό κρεβάτι. «Όταν στη θέση των αναστεναγμών και των θρήνων επανέρχεται σιγή, τα δύο σώματα κείτονται απλωμένα στο σκοτάδι το ένα δίπλα στο άλλο».

Ακολουθεί μια θυελλώδης σχέση. Μπορεί να της ανοίγει τα πόδια και να της κοιτάζει το εφηβαίο από απόσταση, γιατί νομίζει πως έτσι έρχεται πιο κοντά της παρά μ’ ένα αγκάλιασμα. Άλλοτε πάλι μπορεί να τη δένει στο κρεβάτι και να τη χτυπάει με τη ζώνη του. Κι άλλοτε να τη δέρνει μ’ ένα καμουτσίκι που του το έχει προσφέρει αυτή. Το σαδομαζοχιστικό σεξ συνοδεύεται από χειραγώγηση. Ο Χανς θέλει να εκπαιδεύσει την Καταρίνα. Και ταυτόχρονα να τη χειραγωγήσει.

 Η γλώσσα της Έρπενμπεκ είναι απλή και ταυτόχρονα πλούσια και πολύπτυχη. Είναι η γλώσσα της υποταγής, της χειραγώγησης, της επιτήρησης, της βίας, του έρωτα, της επιθυμίας, του σεξ, του σαδομαζοχισμού, της Ιστορίας, της μνήμης και της ανάμνησης.

Την πηγαίνει σε όλα τα μέρη όπου συχνάζει τα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής του: στο Τούτι, στο Όφενμπαχ-στούμπεν, στο Γκανιμέντ, στο Σίνκελ-στούμπε, στο Μέγαρο της Δημοκρατίας, στο εστιατόριο του Χοτέλ Σταντ Μπερλίν, στο καφέ Αρκάντε. Θέλει να της μάθει όλα όσα αρέσουν σε αυτόν. «Κατέβαλε πολύ κόπο για να τη διαμορφώσει, την Καταρίνα. Την εξόπλισε στην εντέλεια μ’ όλα όσα αισθάνεται σαν στο σπίτι του. Άισλερ, Ρόμπερτ Βάλζερ, Βέρντι, Γκόγια, Γκρούνενβαλντ, Κάφκα, Λένιν, Τόμας Μαν, Μαρξ, Μότσαρτ, Μπαχ, Μπετόβεν, Μπους, Μπρεχτ, Σοπέν, Στάινμπεργκ, Τζότο…»

Και μετά τη χειραγώγηση, έρχεται η επιτήρηση. Όταν η Καταρίνα φεύγει για να κάνει πρακτική άσκηση σε θέατρο στην πόλη Φρανκφούρτη επί του ποταμού Όντερ, στα ανατολικά της χώρας, κοντά στα σύνορα με την Πολωνία, συνδέεται συναισθηματικά μ’ έναν συνάδελφό της. Κάνουν έρωτα. Την ίδια στιγμή ο Χανς στο Βερολίνο τής γράφει ένα γράμμα όπου απαριθμεί όλες οι φαντασιώσεις του γι’ αυτήν. Όταν μαθαίνει για τη σχέση της, θέλει να την διώξει. Την κρατάει όμως υπό έναν όρο: να απαντάει με γράμμα σε όλες τις αιτιάσεις του, που ο Χανς τις ηχογραφεί σε μαγνητοταινίες. Η Καταρίνα ακούει την κασέτα και γράφει.

Μέσα στην κουλτούρα επιτήρησης και χαφιεδισμού της Ανατολικής Γερμανίας η μαγνητοταινία είναι σύμβολο της κρυφής/δημόσιας ζωής των ανθρώπων. Η χρήση της από τον Χανς είναι σημαντική για το μυθιστόρημα. Θα το ανακαλύψουν οι αναγνώστες. Αυτή η ανταλλαγή συμβαίνει στα 21α γενέθλια της Καταρίνα και στον δεύτερο χρόνο της σχέσης τους. Γι’ αυτή την επέτειο τη δέρνει με καμουτσίκι, αλλά κάνουν κι ένα ταξίδι στη Μόσχα. Ο Χανς γράφει ταυτόχρονα ένα βιβλίο για την Καταρίνα: «Θα ’ναι η αγάπη της γι’ αυτόν αρκετά μεγάλη, και προπάντων θα κρατήσει αρκετά, ώστε η Καταρίνα, όταν θα είναι έτοιμο το βιβλίο, να του ανήκει ακόμα;»

Η Καταρίνα και ο Χανς, αυτό το φαινομενικά αταίριαστο ζευγάρι, αποτελούν ταυτόχρονα τους ιδανικούς ήρωες που μας οδηγούν στον κόσμο τους. Αυτή, γεννημένη το 1967, είναι παιδί του σοσιαλισμού. Νεανική ηλικία στους πιονιέρους, δουλειά στους αγρούς για την εκπαίδευση στα ιδανικά ισότητας και της προσφοράς, σπουδές και έτοιμη εργασία, προδιαγεγραμμένο μέλλον. Αυτός, γεννημένος το 1933, μέλος της χιτλερικής νεολαίας χωρίς να το έχει μετανιώσει ποτέ, όπως χιλιάδες ή εκατομμύρια συμπατριώτες του στην Ανατολική Γερμανία, που σαν να γύρισαν έναν διακόπτη και βρέθηκαν από τον Χίτλερ στον Στάλιν.

Γύρω τους η ζωή στο Ανατολικό Βερολίνο, ο Χάινερ Μίλερ, οι παραστάσεις έργων του Μπρεχτ, η Στάζι, τα αυτοκίνητα Τράμπαντ, οι αντιφρονούντες που διαφεύγουν στη Δύση, ο εθνικός ύμνος του σοσιαλιστικού κράτους, σχεδόν μια παρωδία ναζιστικών ύμνων, οι θίνες της Βαλτικής, οι διχασμένες οικογένειες, το βάρος της Ιστορίας. «Δεν μπορεί να θυμηθεί καμιά εποχή της ζωής της που να μην ήξερε ότι στη Γερμανία ο θάνατος δεν είναι το τέλος αλλά η αρχή των πάντων. Ξέρει ότι σ’ αυτήν τη χώρα μόνο ένα πολύ λεπτό στρώμα χώματος έχουνε ρίξει πάνω απ’ τα κόκαλα, πάνω απ’ τις στάχτες των καμένων».

Είναι και η για-πρώτη-φορά-εμπειρία-της-Δύσης, όταν η Καταρίνα επισκέπτεται τη γιαγιά της στον Κολονία, το πρώτο της ταξίδι πέρα από τα δυτικά σύνορα. Ανάμεσα στη Νουτέλα και στο αστέρι της Μερσεντές, όλα πρωτόγνωρα, βρίσκεται και η γνωριμία με τα sex shops. «Βλέπει σάλια, σπέρμα, φτυσίματα και κατρουλιά, βλέπει σκατά. Η έξαψη μπαίνει στο υπογάστριό της σαν χασαπομάχαιρο. Η ελευθερία προκαλεί εκεί κάτω μια σφαγή και την κάνει ν’ ανακατευτεί».

Μέσα σε αυτόν τον κόσμο της ειρωνείας, η σχέση της Καταρίνα και του Χανς, που καταρρέει, μοιάζει με την κατάρρευση της κοινωνικής υπόστασής τους. Το κράτος καταρρέει, το Τείχος κατεδαφίζεται, τίποτε δεν θα είναι πλέον το ίδιο. «Το καλοκαίρι του ’90, μετά τη Νομισματική Ένωση, πρώτα βγήκαν τα ιδιωτικά έπιπλα με πάταγο στους δρόμους: καναπέδες, πολυθρόνες, καρέκλες, τραπέζια, ντουλάπες και κομόντες».

Η αφήγηση αρχίζει μετά το τέλος της σχέσης, μετά το τέλος της Ανατολικής Γερμανίας. Η Καταρίνα βρίσκεται στην Αμερική, είναι μέρα των γενεθλίων της και μαθαίνει ότι ο Χανς πέθανε. Όταν θα γυρίσει αργότερα στη Γερμανία θα παραλάβει δύο κούτες. Σημειώσεις από το 1986 έως το 1992, γράμματα, άλλα υλικά, ακόμα κι ένα κομμάτι ζάχαρη από το καφέ Κράντσλερ, όπου σύχναζαν, όλα του Χανς. Έχει κι αυτή μια βαλίτσα με δικά της ημερολόγια και σημειωματάρια. Την κατεβάζει από το πατάρι. Τώρα όλα  μπορούν να ξεδιπλωθούν. Το μυθιστόρημα αποτελείται από δύο μεγάλα μέρη με τίτλους «Κούτα Ι» και «Κούτα ΙΙ». Η Καταρίνα θέλει να μάθει τα πάντα για το Χανς. Βυθίζεται στις κούτες, ξαναδιαβάζει τα μυθιστορήματά του και κάνει αίτηση για να αποκτήσει πρόσβαση στον φάκελό του.

Με το μυθιστόρημα αυτό η Τζέννυ Έρπενμπεκ τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Μπούκερ (Booker International). Πολλοί λένε ότι θα είναι ένα από τα επόμενα Νόμπελ Λογοτεχνίας. Σημασία έχει ότι η γεννημένη το 1967 Γερμανίδα συγγραφέας είναι σήμερα από τις σημαντικότερες μετρ της μυθιστορηματικής τέχνης. Το δείχνει ο Καιρός. Δείχνει, όπως είδαμε, ότι ένα μυθιστόρημα για μια δυνατή, βίαια, ακραία ερωτική σχέση μπορεί να είναι ταυτόχρονα κι ένα δυνατό πολιτικό μυθιστόρημα για το τέλος μιας εποχής, για το τέλος της Ανατολικής Γερμανίας και του σοσιαλιστικού κόσμου, και ακόμη ένα μυθιστόρημα για την πολιτιστική μνήμη.

Ο Καιρός είναι όμως και ένα μυθιστόρημα γλώσσας. Η γλώσσα της Έρπενμπεκ είναι απλή και ταυτόχρονα πλούσια και πολύπτυχη. Είναι η γλώσσα της υποταγής, της χειραγώγησης, της επιτήρησης, της βίας, του έρωτα, της επιθυμίας, του σεξ, του σαδομαζοχισμού, της Ιστορίας, της μνήμης και της ανάμνησης, του συναισθήματος, της εξομολόγησης, του ψέματος, της απάτης, είναι μια γλώσσα που δεν διστάζει να «καυλώσει», για να χρησιμοποιήσω ένα ρήμα που το συναντάμε πολύ συχνά στις σελίδες του Καιρού.

Ο μεταφραστής Αλέξανδρος Κυπριώτης έχει κάνει θαυμάσια δουλειά, έτσι ώστε αυτή η γλώσσα να φτάνει στα ελληνικά από τα γερμανικά σχεδόν σαν να μην υπάρχει μεσολάβηση. Πολύ σημαντικές για την απόλαυση του μυθιστορήματος είναι και οι 266 σημειώσεις του μεταφραστή, κυρίως για πραγματολογικά στοιχεία, δρόμους και χώρους του Βερολίνου και άλλων πόλεων αλλά και για συγγραφείς και λογοτεχνικά αποσπάσματα που διατρέχουν όλο το μυθιστόρημα, σαν να του δίνουν έναν ρυθμό.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.