Η «Τέχνη σε χρυσό - Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους» που διοργανώνει το Μουσείο Μπενάκη είναι μια μοναδική έκθεση σε επιμέλεια της Ειρήνης Παπαγεωργίου, αρχαιολόγου και υπεύθυνης της Προϊστορικής, Αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής Συλλογής του Μουσείου Μπενάκη, στην οποία παρουσιάζονται σημαντικά κοσμήματα αλλά και τα αποτελέσματα μιας ενδελεχούς έρευνας πάνω στην τεχνογνωσία της κατασκευής κοσμημάτων της εποχής των ελληνιστικών χρόνων (323-30 π.Χ.).
Με τη συμμετοχή τριάντα μουσείων και εφορειών αρχαιοτήτων από την Ελλάδα και πέντε μουσείων από το εξωτερικό, το ελληνικό κοινό θα έχει την ευκαιρία να δει μοναδικά σύνολα χρυσών κοσμημάτων, ανάμεσά τους και ένα μεγάλο μέρος των περίτεχνων κοσμημάτων του «Θησαυρού της Θεσσαλίας/Καρπενησίου» που βρίσκεται μοιρασμένος μεταξύ του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας και του Μουσείου Μπενάκη. Για πρώτη φορά θα έχει επίσης την ευκαιρία να δει χρυσοχοϊκά εργαλεία του 2ου αι. π.Χ. από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ενώ πλούσιο εποπτικό υλικό, σχετικό με τις βασικές τεχνικές κατασκευής των ελληνιστικών κοσμημάτων, με βίντεο και animation θα συνοδεύει την έκθεση.
«Ήταν μια πάρα πολύ απαιτητική έκθεση, δεδομένου ότι οργανώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα. Παρουσιάζονται πάνω από 400 αντικείμενα, κυρίως κοσμήματα αλλά και αγγεία και ειδώλια, προκειμένου να γίνει κατανοητός ο τρόπος που τα φορούσαν».
Μέσα από δώδεκα ενότητες το κόσμημα προσεγγίζεται καλλιτεχνικά, τεχνολογικά αλλά και ως ένα αντικείμενο που μπορεί να αφηγηθεί ιστορίες για τους κατόχους τους. Τα κοσμήματα της έκθεσης θα συνοδεύονται από αγγεία και ειδώλια που λειτουργούν ως αντικείμενα αναφοράς στις ερμηνείες που δίνονται για τη χρήση ή τον χαρακτήρα τους, βίντεο που δείχνουν τη διαδικασία ανακατασκευής ενός κοσμήματος από τον Άκη Γκούμα, σύγχρονο κοσμηματοποιό και μελετητή των τεχνικών της αρχαίας ελληνικής κοσμηματοτεχνίας και επιστημονικό σύμβουλο της έκθεσης, video animation που παρουσιάζει για πρώτη φορά τις πέντε βασικές τεχνικές κατασκευής αρχαίων ελληνικών κοσμημάτων, καθώς και από μια απτική προθήκη για άτομα με ολική ή μερική απώλεια όρασης, χάρη στην οποία θα έχουν την ευκαιρία να εξερευνήσουν τη διαδικασία κατασκευής ενός κοσμήματος με βάση μια συγκεκριμένη τεχνική, χαρακτηριστική των ελληνιστικών χρόνων.
Επίσης, στην έκθεση θα παρουσιαστούν έργα οκτώ σύγχρονων δημιουργών από τον χώρο του κοσμήματος (Ελλήνων και ξένων), εμπνευσμένα από ελληνιστικά κοσμήματα των συλλογών του Μουσείου Μπενάκη. Η Ειρήνη Παπαγεωργίου και ο Άκης Γκούμας μάς ξενάγησαν στην έκθεση του μουσείου τη στιγμή που τα εκθέματα έμπαιναν στις προθήκες τους.
Ειρήνη Παπαγεωργίου: «Η έκθεση “Τέχνη σε χρυσό - Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους” αποτελεί μέρος της Πράξης “Οι Συλλογές του Μουσείου Μπενάκη και η σύγχρονη δημιουργία” και χρηματοδοτείται από το ΕΣΠΑ 2021-2027 με συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του περιφερειακού προγράμματος ΑΤΤΙΚΗ. Έχει δύο βασικούς πυλώνες: ο πρώτος είναι η αντιμετώπιση του κοσμήματος ως αντικειμένου πολύσημου, δηλαδή η προσέγγισή του από πάρα πολλές απόψεις, και ο δεύτερος η τεχνολογία του ελληνιστικού κοσμήματος.
Καταρχάς, να πούμε ότι η ελληνιστική περίοδος ξεκινά συμβατικά το 323 π.Χ., τη χρονιά του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου, και διαρκεί έως το 30 π.Χ. Μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, από την Αδριατική μέχρι το Αφγανιστάν και από την Αιθιοπία μέχρι τη σημερινή Ουκρανία δημιουργήθηκε ένα τεράστιο δίκτυο βασιλείων και πόλεων, αυτό που αποκαλούμε ελληνιστική οικουμένη. Μέσα στα όριά της ταξίδευαν συνεχώς ετερογενείς και πολύγλωσσοι πληθυσμοί, ανάμεσά τους και τεχνίτες, ανταλλάσσοντας γνώσεις και πληροφορίες, και αυτή ακριβώς η ανταλλαγή οδήγησε στην τρομακτική αύξηση των τεχνολογικών γνώσεων και σε μια ώσμωση πολιτισμική, καθοριστικό στοιχείο για την ανάπτυξη και την εδραίωση μιας κοινής καλλιτεχνικής έκφρασης.
Για την έκθεση, στην οποία συμμετέχουν τριάντα μουσεία και εφορείες αρχαιοτήτων απ’ όλη την Ελλάδα και πέντε μουσεία του εξωτερικού, έχουμε ανοίξει όλες τις προθήκες και στο κέντρο έχουμε τοποθετήσει εκθέματα με ιδιάζουσα σημασία. Ήταν μια πάρα πολύ απαιτητική έκθεση, δεδομένου ότι οργανώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα. Παρουσιάζονται πάνω από 400 αντικείμενα, κυρίως κοσμήματα αλλά και αγγεία και ειδώλια, προκειμένου να γίνει κατανοητός ο τρόπος που τα φορούσαν.
Εξετάστηκαν στο μικροσκόπιο πάρα πολλά κοσμήματα, τόσο δικά μας όσο και από τα μουσεία που συμμετέχουν, και αυτές οι παρατηρήσεις μάς έδωσαν πολύτιμες γνώσεις. Η στερεομικροσκοπική εξέταση και η συλλογή πληροφοριών δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν χωρίς την πολύχρονη εμπειρία και την αφοσίωση της ομάδας του Εργαστηρίου Μετάλλου του Τμήματος Συντήρησης του Μουσείου Μπενάκη (Ντέπυ Κοτζαμάνη, Άνθεια Φωκά και Μαρία Ακτίδα-Ζαχαρία).
Σε τούτο συνέβαλε σημαντικά και ο Άκης Γκούμας, κοσμηματοποιός και μελετητής των τεχνικών της αρχαίας ελληνικής κοσμηματοτεχνίας. Οι συντηρητές του Μουσείου Μπενάκη και ο Άκης Γκούμας δαπάνησαν ατελείωτες ώρες πάνω από ένα μικροσκόπιο παρατηρώντας ίχνη εργαλείων, στριψίματα συρμάτων, τι είδους εργαλεία χρησιμοποιήθηκαν, τεκμηριώνοντας τεχνικές, ανακαλύπτοντας νέα στοιχεία· μαγεύτηκαν από την τελειότητα των μορφών και τη δεξιοτεχνία των χρυσοχόων των ελληνιστικών χρόνων.
Σε συνεργασία με τον Άκη Γκούμα υλοποιήθηκε στο πλαίσιο της έκθεσης ένα βίντεο με θέμα την ανακατασκευή τμημάτων ενός βαρύτιμου διαδήματος από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη. Η πραγματοποίησή του απαίτησε περίπου τριάμισι χρόνια μελέτης, πειραματισμών, εκτέλεσης και λήψεων. Στην αρχή μάς φάνηκε εξαιρετικά δύσκολο, διότι είχαμε αποφασίσει να μην εργαστούμε με σύγχρονα εργαλεία αλλά με αυτά που θα κατασκευάζονταν από τον Άκη Γκούμα με βάση τα ορατά ίχνη των αρχαίων εργαλείων στην επιφάνεια του κοσμήματος.
Αξίζει να αναφέρω ότι το 2016, έχοντας ήδη την ιδέα γι’ αυτή την έκθεση, βρέθηκα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και συζήτησα με Αμερικανό συνάδελφο την ανακατασκευή ενός ελληνιστικού κοσμήματος, ακολουθώντας τα ίχνη του αρχαίου χρυσοχόου. Εκείνος μου είπε ότι με αφορμή μια έκθεση κοσμημάτων στην Αμερική είχαν ζητήσει κάτι παρόμοιο από έναν παγκοσμίου φήμης κοσμηματοποιό κι εκείνος τους είχε απαντήσει ότι «αυτό είναι αδύνατο, αυτά είναι έργα ημίθεων, όχι ανθρώπων».
Είναι μια πολύ σημαντική έκθεση, διότι έχει αρκετό άγνωστο υλικό τόσο στο ευρύ κοινό όσο και στους αρχαιολόγους, αντικείμενα που βγήκαν από τις αποθήκες των μουσείων ή έργα εκτεθειμένα μεν σε προθήκες μουσείων αλλά αδημοσίευτα.
Προσπαθήσαμε, επίσης, να δώσουμε ένα πανόραμα της ελληνιστικής κοσμηματοτεχνίας, συγκεντρώνοντας υλικό από πολλές εφορείες και μουσεία. Γι’ αυτό πρέπει να υπογραμμίσω την άμεση ανταπόκριση όλων ανεξαιρέτως, όπως και την αρωγή της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του υπουργείου Πολιτισμού.
Σε αυτή την έκθεση, για πρώτη φορά, το κόσμημα προσεγγίζεται και από την πλευρά των τεχνικών κατασκευής του··αυτό δεν έχει ξαναγίνει σε τέτοιο βαθμό», εξηγεί η κ. Παπαγεωργίου.
Οι δώδεκα ενότητες της έκθεσης
Όσον αφορά τον τρόπο που χωρίστηκαν οι ενότητες, η κ. Παπαγεωργίου διευκρινίζει: «Η έκθεση έχει δώδεκα θεματικές ενότητες. Στην πρώτη ενότητα εξετάζεται η ιστορία του ηράκλειου κόμβου, ενός δημοφιλούς μοτίβου στην ελληνιστική κοσμηματοτεχνία, το οποίο μετά τον M. Αλέξανδρο και μέχρι τα μέσα περίπου του 3ου αιώνα π.Χ. σχετίζεται με τη μακεδονική δυναστεία. Η δεύτερη και η τρίτη ενότητα είναι αφιερωμένες στα κοσμήματα κεφαλής, δηλαδή τα στεφάνια και τα διαδήματα.
Η επόμενη ενότητα περιλαμβάνει κοσμήματα που σχετίζονται με τους έμφυλους ρόλους. Εξετάζονται συγκεκριμένοι τύποι ελληνιστικών κοσμημάτων που σχετίζονται με τον γάμο, τον κοινωνικά επιβεβλημένο σκοπό ζωής του γυναικείου φύλου κατά την αρχαιότητα. Στα περιορισμένα έτσι κι αλλιώς ανδρικά κοσμήματα είναι ορατές οι αναγωγές στην κοινωνική, στρατιωτική ή θρησκευτική ιεραρχία.
Αμέσως μετά ακολουθεί η ενότητα της κόσμησης των άωρων νεκρών – άωρος είναι αυτός που δεν έφτασε στην καλή του ώρα, που δεν πρόφτασε δηλαδή να παντρευτεί και να τεκνοποιήσει. Έχουμε σύνολα από ταφές άωρων νεκρών για να δείξουμε πώς τους στόλιζαν. Βλέπουμε ότι τα παιδιά τα στόλιζαν από πάνω μέχρι κάτω με κοσμήματα που είχαν σχέση με τον μελλοντικό ρόλο τους, αυτόν που δεν πρόλαβαν να βιώσουν. Στην ίδια ενότητα περιλαμβάνονται και φυλακτά που συνήθιζαν να βάζουν επίσης σε τάφους μικρών παιδιών. Πρόκειται για σύμβολα που σχετίζονται με την προστασία, την ευχή για καλό ταξίδι. Είναι σαν να ακούς τους ζώντες να εύχονται στο μικρό παιδί να περάσει ανώδυνα στο επέκεινα.
Η επόμενη ενότητα περιλαμβάνει κοσμήματα που βρέθηκαν σε ιερά, τα οποία παρουσιάζονται δίπλα σε άλλα που πιθανόν ανήκαν σε μέλη του ιερατείου ή σε μυημένους στα ορφικά/διονυσιακά μυστήρια.
Στη συνέχεια, εξετάζεται η τεχνολογία των κοσμημάτων. Δανειστήκαμε από το Εθνικό Μουσείο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης εργαλεία ενός κοσμηματοποιού που δρούσε στην περιοχή αυτή τον 2ο αι. π.Χ. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σύνολο, που περιλαμβάνει τις μήτρες του, τα καλέμια του, τα εργαλεία με τα οποία σχεδίαζε πάνω σε μεταλλικά ελάσματα. Όλα αυτά μας βοηθούν να καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο δούλευαν οι κοσμηματοποιοί της περιόδου, τι μέσα διέθεταν για να φτάσουν στην παραγωγή αυτών των εκπληκτικών έργων.
Απέναντι είναι η ενότητα της σύγχρονης δημιουργίας. Ο Άκης Γκούμας, υπεύθυνος της ομάδας για το τμήμα της σύγχρονης δημιουργίας, προσκάλεσε επτά καλλιτέχνες και δημιουργούς από την Ελλάδα και το εξωτερικό για να φιλοτεχνήσουν τις δικές τους δημιουργίες, εμπνεόμενοι από ελληνιστικά κοσμήματα του Μουσείου. Τα έργα τους παρουσιάζονται στον ίδιο χώρο με την ενότητα της τεχνολογίας και εκεί όπου θα προβάλλεται το βίντεο με τη διαδικασία ανακατασκευής του κοσμήματος του Μουσείου Μπενάκη από τον Άκη Γκούμα.
Στη συνέχεια, σε προθήκη απτική, χωρίς προστατευτικό τζάμι, οι επισκέπτες, τόσο οι βλέποντες όσο και τα άτομα με απώλεια όρασης, θα έχουν τη δυνατότητα να αγγίξουν διαφόρων τύπων σύρματα, στριφτά, κοκκιδωτά, κοχλιωτά, μήτρες για την αναπαραγωγή διακοσμητικών θεμάτων. Μέσω της αφής θα κατανοήσουν επίσης τη διαδικασία τού πώς ένα επίπεδο έλασμα καταλήγει σε μια ολόγλυφη ανθρώπινη μορφή (είναι η τεχνική της έκκρουστης πίεσης). Οι κατασκευές στην προθήκη αυτή οφείλονται στον Άκη Γκούμα».
Η αποθησαύριση και μια κατάρα
«Στην ενότητα της αποθησαύρισης το κόσμημα εξετάζεται ως μέσο επένδυσης κεφαλαίου, συναισθηματικού και υλικού. Στην αρχαιότητα, σε περιπτώσεις κινδύνου από επιδρομές ή πολιτικής αστάθειας, οι άνθρωποι συνήθιζαν να καταχώνουν νομίσματα και χρυσά κοσμήματα. Εδώ έχουν συγκεντρωθεί τρεις θησαυροί κοσμημάτων από την Κεφαλονιά, τη Δήλο και τη Θήβα του 2ου αι. π.Χ. Το έκθεμα που με συναρπάζει όσον αφορά τη συναισθηματική αξία που είχε για τον κάτοχό του είναι το μολύβδινο έλασμα από τη Δήλο με την κατάρα μιας γυναίκας που κάποιος τής έκλεψε το χρυσό της βραχιόλι. Καταριέται τον κλέφτη, να παραλύσουν τα νεύρα του από το κεφάλι μέχρι τις φτέρνες, να του κοπούν τα χέρια, καλεί όλους τους χθόνιους δαίμονες να τη βοηθήσουν να υλοποιηθεί αυτή η κατάρα.
Στη συνέχεια το κοινό θα έχει τη δυνατότητα να δει σε πολλές προθήκες τις κυρίαρχες τάσεις στην κόσμηση της περιόδου. Δίπλα σε δημιουργίες που απεικονίζουν τον κόσμο της Αφροδίτης και του Διονύσου παρουσιάζονται οι πιο δημοφιλείς κοσμηματικοί τύποι της περιόδου, σκουλαρίκια, βραχιόλια και περιδέραια με απολήξεις σε σχήμα κεφαλών ζώων ή υβριδικών όντων, φιδόσχημα βραχιόλια και δαχτυλίδια, πόρπες και περόνες για το ένδυμα κ.λπ.
Μετά, προχωράμε στην ενότητα της πολυχρωμίας, στην οποία πολύτιμοι και ημιπολύτιμοι λίθοι από την Ασία και την Αφρική δημιουργούν εντυπωσιακή αντίθεση με τη λάμψη του χρυσού. Στην κατάληξη της διαδρομής μας θα δούμε ένα σύνολο γυναικείων κοσμημάτων του 2ου αι. π.Χ. από το Ιράν. Το ενδιαφέρον εδώ είναι το πώς τα ελληνιστικά στοιχεία μπολιάζονται με τις τοπικές παραδόσεις και δημιουργούν νέες παραλλαγές.
Στο κέντρο της αίθουσας εκτίθεται μεγάλο μέρος των κοσμημάτων από τον λεγόμενο “Θησαυρό Θεσσαλίας/Καρπενησίου” που είναι μοιρασμένος μεταξύ του Μουσείου Μπενάκη και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας. Πρόκειται για εξαιρετικής τέχνης γυναικεία κοσμήματα, περίτεχνες δημιουργίες που έχουν αποδοθεί σε σημαντικό μακεδονικό εργαστήριο του 3ου-2ου αι. π.Χ., και ανήκαν μάλλον σε μέλη της μακεδονικής αυλής. Στο σύνολο αυτό ανήκει και ένα διάδημα του οποίου μέρος ανακατασκευάζει ο Άκης Γκούμας. Η διαδικασία παρουσιάζεται στο σχετικό βίντεο».
Με κέντρο τον άνθρωπο
«Εμένα αυτό που με ενδιαφέρει είναι αν μέσω αυτών των μελετών μπορείς να πλησιάσεις τον άνθρωπο» προσθέτει ο Άκης Γκούμας, εξηγώντας τον επιστημονικό τρόπο που δούλεψε. «Με ενδιαφέρει πιο πολύ ο άνθρωπος παρά το αρχαιολογικό κομμάτι. Προσπαθώ να διακρίνω αν ένα κόσμημα είναι φτιαγμένο από έναν άνθρωπο ή από δύο μέσω του ρυθμού της σφυρηλάτησης, των ιχνών των εργαλείων. Κατά τη διάρκεια της ανακατασκευής ήταν πολύ συγκινητικό το ότι διαπίστωνα ότι έκανα τα ίδια λάθη με τον αρχαίο τεχνίτη.
Από τα ίχνη στα κοσμήματα προσπαθήσαμε να καταλάβουμε τι εργαλεία χρησιμοποιήθηκαν, να τα φτιάξουμε και να τσεκάρουμε στο μικροσκόπιο αν αφήνουν τα ίδια ίχνη. Ένα εργαλείο μου πήρε έξι και εφτά μήνες μέχρι να αναπτυχθεί. Το σημαντικό που έχει αυτή η έκθεση είναι ότι μπορούμε να προσεγγίσουμε τον άνθρωπο, να τον καταλάβουμε μέσα από τα εργαλεία του, μέσα από το πώς δούλευε, και ίσως ποιο ήταν το περιβάλλον του».
«Αυτό που είδε ο Άκης όταν άρχισε να σχεδιάζει το πλακίδιο του διαδήματος, προκειμένου να το ανακατασκευάσει, ήταν ότι στον σχεδιασμό είχε εφαρμοστεί η χρυσή τομή, την οποία γνώριζαν και ήδη εφάρμοζαν στην αρχιτεκτονική» λέει η κ. Παπαγεωργίου. «Ήθελαν να δώσουν αρμονία. Η χρυσή τομή ήταν εντυπωσιακό εύρημα γιατί δεν είχε εντοπιστεί ξανά στην κοσμηματοτεχνία. Μέσα από αυτό το πείραμα αρχίσαμε να κάνουμε σκέψεις και για τη δομή των εργαστηρίων κοσμηματοτεχνίας. Ήταν ένας; Δούλευε μόνος του; Δούλευε με βοηθούς; Πόσοι μπορεί να χρειάστηκαν, για παράδειγμα, για να κατασκευαστεί αυτό το φοβερό διάδημα;»
Ο κ. Γκούμας συμπληρώνει: «Αυτό που έχει σημασία είναι ότι το εργαλείο φτάνει στην τελική του μορφή όταν γίνει σαν προέκταση του χεριού, οπότε δουλεύει εργονομικά, χωρίς κούραση. Κάθε τεχνίτης είχε τα εργαλεία του που ήταν χειροποίητα, εφάμιλλα της δουλειάς του. Αν δεν είχε το τέλειο εργαλείο, δεν μπορούσε να κάνει τις λεπτομέρειες ούτε να φτάσει σε τόσο μικρές διαστάσεις. Η εξέλιξη του εργαλείου εξελίσσει τον εγκέφαλο και το σώμα, βλέπεις ότι δεν πρόκειται για απλούς τεχνίτες. Βλέπεις σε κάποια κοσμήματα ότι το κούμπωμα έχει γίνει από τεχνίτη και το κέντρο έχει γίνει από καλλιτέχνη, βλέπεις τους διαφορετικούς τρόπους που δουλεύουν».
Αριστουργήματα σε μικρή κλίμακα
Για την κ. Παπαγεωργίου «το μεγάλο ερώτημα της ελληνιστικής κοσμηματοτεχνίας που απασχολεί τους μελετητές είναι το θέμα της μικρής κλίμακας στην οποία δουλεύουν και κατασκευάζουν μοτίβα ή μορφές με λεπτομέρειες που δεν μπορείς να δεις με γυμνό μάτι, τις βλέπεις μόνο ή με μεγεθυντικό φακό η με μικροσκόπιο. Υπάρχουν διάφορες απόψεις γι’ αυτό· η άποψη ότι χρησιμοποιούσαν κάποιου τύπου μεγεθυντικά εργαλεία δεν είναι πλέον αποδεκτή.
Μία υπόθεση είναι ότι μπορεί να συμμετείχαν στα εργαστήρια μύωπες, με πολύ μεγάλο βαθμό μυωπίας – ο μύωπας μπορεί να δουλέψει στα 1-2 εκατοστά από την απόσταση του ματιού. Άλλη άποψη είναι ότι εργάζονταν πολύ νεαρά άτομα που έμπαιναν στο εργαστήριο από πολύ μικρή ηλικία, οπότε στα 15-20 πιθανόν να ήταν έμπειροι τεχνίτες. Ίσως, επίσης, κάποια κοσμήματα να ήταν δημιουργίες νεαρών κοριτσιών».
«Εγώ είμαι πολύ υπέρ αυτής της άποψης, ότι για το στρίψιμο των πολύ λεπτών συρμάτων, για παράδειγμα, οι γυναίκες σίγουρα ήταν καταλληλότερες» προσθέτει ο κ. Γκούμας. «Η συνεχής τριβή, η πολύχρονη εμπειρία, το ταλέντο φυσικά και η επανάληψη, το να είσαι πάνω από αυτή την εργασία για χρόνια, όπως και τα λάθη –το λάθος είναι το πιο πολύτιμο εργαλείο απ’ όλα–, όλη αυτή η διαδικασία καταλαβαίνεις ότι είναι πέρα από την όραση· είναι η αίσθηση που αποκτά ο άνθρωπος, μια καλλιέργεια που δεν μπορεί να εξηγηθεί πάρα μόνο εάν κάποιος έχει την ανάλογη εμπειρία. Για μένα ήταν ένα δώρο προσωπικής εξέλιξης η συμμετοχή μου σε αυτό το πείραμα ανακατασκευής».
«Η εργασία σε πολύ μικρή κλίμακα στην κοσμηματοποιία μπορεί να ήταν και ένα πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ των δημιουργών» συνεχίζει η κ. Παπαγεωργίου. «Υπάρχουν γραπτές πηγές που αναφέρονται στη δουλειά σε μικρή κλίμακα στη μικροτεχνία και της αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία – ήταν ένας άθλος. Γιατί δεν είναι κάτι που το βλέπεις, ούτε ο παραγγελιοδότης μπορεί να το δει ούτε και ο θεατής. Τις λεπτομέρειες τις γνωρίζει μόνο ο δημιουργός.
Παραδόξως, οι ελληνιστικοί κοσμηματοποιοί δεν υπογράφουν τις δημιουργίες τους και τα ονόματα που έχουμε στον Θησαυρό της Θεσσαλίας/Καρπενησίου –κάποια κοσμήματα φέρουν το όνομα Ζωίλα– κατά πάσα πιθανότητα αναφέρονται στην κάτοχο. Οι χρυσοχόοι δρουν ανώνυμα και δεν γνωρίζουμε αν έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης στον κόσμο των καλλιτεχνών της περιόδου. Παρ’ όλα αυτά, τα έργα τους είναι άρτιες δημιουργίες σε μικρή κλίμακα. Κοιτάζαμε στο μικροσκόπιο ένα εξάρτημα σκουλαρικιού από το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου, μια φτερωτή Νίκη, και είναι λες και βλέπεις άγαλμα σε μικρή κλίμακα. Κανονική μικρογλυπτική σε συμπαγή ράβδο χρυσού.
Προς το τέλος της έκθεσης, παρουσιάζονται αναπαραγωγές σε 3D δύο επιτάφιων στηλών από την Άρτα. Είναι ενεπίγραφες, οπότε ξέρουμε ότι η μία αφορούσε άνδρα και η άλλη γυναίκα. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο λιθοξόος αντιμετώπισε τον ασβεστόλιθο σαν ανθρώπινο σώμα, σκαλίζοντας πάνω του τα κοσμήματα που θα φορούσε ο νεκρός ή η νεκρή, στα σημεία που θα τα φορούσε ένας ζωντανός άνθρωπος.
Τελευταία είναι τρία μοναδικά εκθέματα που έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, κυρίως για την κλίμακα στην οποία έχουν δουλευτεί. Μια χρυσή περόνη του Μουσείου Μπενάκη που σε 1,6 εκ. ο καλλιτέχνης έχει σκαλίσει μια σύνθεση με Αφροδίτη στον τύπο της λουόμενης, η οποία κάθεται πάνω σε μικροσκοπικό κιβώτιο. Πάνω στο κιβώτιο αποδίδεται ο καθρέφτης της και τυλιγμένο το ρούχο της.
Όλα αυτά έχουν διαμορφωθεί πάνω σε μικροσκοπικό κορινθιακό κιονόκρανο στολισμένο με λίθους και τέσσερις μικρούς ερωτιδείς, ο καθένας από τους οποίους κρατάει από ένα αντικείμενο. Οι λεπτομέρειες της σύνθεσης δεν διακρίνονται με γυμνό μάτι. Μέσα στην προθήκη, βίντεο τραβηγμένο με περιστρεφόμενη κάμερα θα προβάλλει όλες αυτές τις λεπτομέρειες.
Το δεύτερο έκθεμα είναι ένα ζευγάρι σκουλαρικιών με μικροσκοπικές Μούσες, επίσης από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, που παίζουν λύρα μέσα σε έναν κόσμο από ελικοβλαστούς. Ο δίσκος που θα ακουμπούσε στον λοβό του αυτιού έχει όλων των ειδών τα σύρματα, νομίζεις ότι βλέπεις από πάνω ένα ανοιξιάτικο λιβάδι, κι αυτή η αίσθηση δημιουργείται μόνο με σύρματα.
Στο κέντρο έχουμε ένα κόσμημα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης από ανδρική ταφή, δεν αφορά όμως το σώμα. Κοσμούσε κιβωτίδιο και είναι σαν να έχουν φτιάξει μια δαντέλα από χρυσό».
Η σύγχρονη δημιουργία και τα επεξηγηματικά βίντεο
Λίγο πριν τελειώσει η περιήγηση ανάμεσα στα εκθέματα που βγαίνουν με τρομερή προσοχή από τα περιτυλίγματά τους για να πάρουν τη θέση τους στις προθήκες , ο κ. Γκούμας αναφέρει τις λεπτομέρειες για το κομμάτι της σύγχρονης δημιουργίας:
«Μου ζητήθηκε από το Μουσείο Μπενάκη να επιλέξω επτά σύγχρονους καλλιτέχνες – εγώ είμαι ο όγδοος. Για μένα είχε ενδιαφέρον να καλέσω και ξένους, προσκάλεσα λοιπόν δημιουργούς από την Ισπανία, την Ιταλία, τη Γερμανία και την Αγγλία, με υψηλή αισθητική, πολύ γνωστούς στον χώρο. Πρόκειται για τις/τους Peter Bauhuis, Patrick Davison, Pura Ferreiro, Αναστασία Κανδαράκη, Lucia Massei, Δημήτρη Νικολαΐδη και Δέσποινα Πανταζοπούλου. Κοινός παρονομαστής σε όλους είναι η γνώση της αρχαιότητας και κυρίως της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, της τέχνης και της μυθολογίας. Αυτό που μας ενδιαφέρει να δείξουμε δεν είναι η αντιγραφή αλλά το πώς παίρνεις την ουσία απ’ αυτό που μελετάς και τη λες με έναν σημερινό τρόπο».
«Εξίσου σημαντική για την έκθεση είναι η παραγωγή πέντε μικρών βίντεο animation που έγιναν από την Ασπασία Καζέλη και τον Λούκας Winter, στα οποία θα εξηγούνται οι πέντε βασικές τεχνικές της ελληνιστικής κοσμηματοτεχνίας, που είναι η πίεση σε μήτρα, η ρεπουσέ, η συρματερή, η κοκκίδωση και η χύτευση με την τεχνική του "χαμένου κεριού"» λέει η κ. Παπαγεωργίου συνοψίζοντας. «Την έκθεση θα συνοδεύσει επιστημονικός κατάλογος σε δύο γλώσσες (ελληνικά και αγγλικά), ενώ κατά τη διάρκειά της θα πραγματοποιηθούν εκπαιδευτικά προγράμματα από το Τμήμα Εκπαίδευσης του Μουσείου Μπενάκη, απευθυνόμενα σε παιδιά σχολικών ομάδων, και εργαστήρια για το ενήλικο κοινό, επισκέπτες με απώλεια όρασης, με δυσκολίες μνήμης ή αρχόμενη άνοια.
Η συγκεκριμένη έκθεση δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την αμέριστη συνεργασία της Μαρίας Σαρρή, αρχαιολόγου και υπεύθυνης του Τμήματος Εκθέσεων, που επωμίστηκε όλη τη γραφειοκρατική διαδικασία και όχι μόνο χωρίς τον εμπνευσμένο σχεδιασμό και την επινοητικότητα του αρχιτέκτονα-μουσειογράφου Σπύρου Νάσαινα· την πολύτιμη συνεισφορά της Μαρίας Θρουβάλα, υπεύθυνης Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων και Χορηγιών, που είχε την ευθύνη της διαχείρισης από πλευράς Μουσείου της Πράξης «Οι Συλλογές του Μουσείου Μπενάκη και η Σύγχρονη Δημιουργία»· την ακατάβλητη αφοσίωση της Αλεξάνδρας Ντούμα που υπογράφει τη μετάφραση των ελληνικών κειμένων στα αγγλικά· την καλαίσθητη συμβολή της Ντόρας Πικιώνη που ανέλαβε τις γραφιστικές εφαρμογές της έκθεσης· τη θερμή υποστήριξη της Νικολέττας Μέντη, υπεύθυνης Επικοινωνίας ·την άοκνη συμπαράσταση της Σοφίας Τοσσίου, υπεύθυνης του Τμήματος Συντήρησης Κεραμεικών, και του Βασίλη Πασχάλη, υπεύθυνου του Τμήματος Συντήρησης του Μουσείου Μπενάκη. Κυρίως, όμως, χωρίς την ένθερμη στήριξη της Διοικητικής Επιτροπής του μουσείου και της προέδρου του, Ειρήνης Γερουλάνου, του διευθύνοντος συμβούλου του, Γιώργου Γαμπρίτσου, καθώς και του επιστημονικού διευθυντή του, Γιώργη Μαγγίνη».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
